Tài liệu Tổ chức lưu trữ và khai thác nguồn tư liệu phục vụ cho hoạt động nghiệp vụ báo chí của phóng viên tại vài toà soạn báo ở hà nội

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN HÀ THỊ TÚ ANH Tổ chức lưu trữ và khai thác nguồn tư liệu phục vụ cho hoạt động nghiệp vụ báo chí của phóng viên tại một số toà soạn báo ở Hà Nội LUẬN VĂN THẠC SĨ LƯU TRỮ HỌC VÀ TƯ LIỆU HỌC Người hướng dẫn: TS. VŨ THỊ PHỤNG HÀ NỘI - 2002 MỤC LỤC Trang Lời nói đầu 3 Chương I : Giới thiệu khái quát về toà soạn báo và đặc điểm hoạt động nghiệp vụ của phóng viên báo chí. 14 1.1.Chức năng, nhiệm vụ và đặc điểm hoạt động của các toà soạn báo. 14 1.2.Đặc điểm hoạt động nghiệp vụ và vai trò của phóng viên báo chí. 35 Chương II : Tình hình lưu trữ và tổ chức khai thác các nguồn tư liệu phục vụ cho hoạt động nghiệp vụ của phóng viên tại một số toà soạn báo ở Hà Nội. 47 2.1. Tình hình lưu trữ tư liệu tại các toà soạn báo (Qua khảo sát thực tế tại Báo Nhân dân, Báo Lao động, Báo Hà Nội mới, Thời báo kinh tế Việt Nam và Báo ảnh Việt Nam). 47 2.1.1. Các loại văn bản, tài liệu được lưu trữ tại các toà soạn báo. 47 2.1.2. Quy định của các toà soạn báo về lưu trữ tư liệu. 64 2.1.3.Các biện pháp tổ chức công tác lưu trữ tư liệu tại các toà soạn báo. 66 2.2. Tình hình tổ chức khai thác nguồn tư liệu tại các toà soạn báo. 75 2.2.1. Nhu cầu của phóng viên trong việc khai thác thông tin từ các nguồn tư liệu. 75 2.2.2. Quy định của các toà soạn báo về việc khai thác tư liệu. 88 1 2.2.3. Tình hình tổ chức khai thác thông tin tư liệu phục vụ cho hoạt động nghiệp vụ của phóng viên tại các toà soạn báo. 2.2.4. Nhận xét chung. 90 94 Chương III : Tổ chức lưu trữ và khai thác nguồn tư liệu để phục vụ cho hoạt động nghiệp vụ của phóng viên tại các toà soạn báo 96 3.1. Các biện pháp tổ chức lưu trữ tư liệu tại toà soạn báo. 96 3.2. Các biện pháp tổ chức khai thác nguồn tư liệu phục vụ cho hoạt động nghiệp vụ của phóng viên tại toà soạn báo. 118 Kết luận 125 Phụ lục 128 Tài liệu tham khảo 138 2 Lời nói đầu 1. Mục đích, ý nghĩa và sự cấp thiết của đề tài Trong vài chục năm trở lại đây, cuộc cách mạng khoa học và công nghệ, cũng như sự phát triển nhanh chóng của các lĩnh vực kinh tế, văn hoá, xã hội đã làm cho các phương tiện truyền thông đại chúng như báo chí, đài phát thanh, truyền hình... thực sự trở thành một lực lượng vô cùng quan trọng trong đời sống xã hội hiện nay. Nó làm thay đổi diện mạo cuộc sống hiện đại, ảnh hưởng đến chất lượng sống, lối sống của từng con người, tác động đến từng khía cạnh, bình diện của xã hội. Ở Việt Nam, đặc biệt là từ khi tiến hành công cuộc đổi mới đến nay, các cơ quan báo chí đã có những phát triển mới cả về số lượng và chất lượng, về nội dung và hình thức. Hiện nay cả nước có 490 cơ quan báo chí với hơn 645 ấn phẩm. Lượng phát hành hàng năm trên 550 triệu bản. Mức hưởng thụ bình quân là 7,07 bản báo/người/năm. [21] Có thể nói, trong những năm qua, báo chí Việt Nam đã đóng góp tích cực vào thành tựu chung của đất nước, thực hiện tốt vai trò là cơ quan tuyên truyền của Đảng và Nhà nước, là diễn đàn của nhân dân, tạo ra bầu không khí dân chủ cởi mở trong xã hội; thoã mãn ngày càng tốt hơn nhu cầu thông tin, văn hoá của nhân dân; giáo dục truyền thống dân tộc và truyền thống cách mạng; đề cập và tham gia tích cực các hoạt động xã hội từ thiện, xoá đói giảm nghèo, khuyến khích tài năng, đấu tranh chống tiêu cực, tham nhũng và các tệ nạn trong xã hội. Báo chí là loại hình hoạt động thông tin chính trị-xã hội với tính chất nghề nghiệp sáng tạo. Mỗi cơ quan báo chí hoạt động trên một lĩnh vực cụ thể, có không gian địa lý và đối tượng riêng. Toà soạn báo là cơ quan quản lý và điều 3 hành hoạt động của một tờ báo. Làm việc trong tờ soạn báo có Ban lãnh đạo toà soạn, các phóng viên, các biên tập viên và một số cán bộ hành chính khác. Tuy nhiên hiệu quả hoạt động của cơ quan báo chí phụ thuộc nhiều vào trình độ tay nghề, khả năng tư duy, lý luận, lượng tri thức sâu rộng và khả năng nắm bắt nhanh nhạy những biến động trong xã hội của phóng viên báo chí. Thông qua quá trình hoạt động nghiệp vụ của mình, các phóng viên báo chí khai thác, xử lý tư liệu một cách tốt nhất nhằm đáp ứng nhu cầu thông tin đa dạng, phong phú của xã hội. Người phóng viên trong toà soạn báo là một “mảnh” trong tấm gương lớn phản ánh hoạt động truyền thông của tờ báo. Bản lĩnh chính trị, năng lực chuyên môn, phẩm chất đạo đức quyết định khả năng phát hiện vấn đề, vụ việc trong đời sống xã hội và chuyển tải, thể hiện những vấn đề, sự việc, dưới hình thức các tin, bài trên báo. Mỗi tờ báo khẳng định uy tín trong xã hội và bạn đọc chính là từ những tin, bài của phóng viên. Do đặc trưng nghề nghiệp, phóng viên báo chí luôn luôn hoạt động độc lập, bằng nghiệp vụ của mình họ phải xông xáo đi đến nhiều nơi, đôi khi đối đầu với những khó khăn vất vả và cả sự nguy hiểm để tìm cách khai thác tư liệu một cách nhanh nhất và chính xác nhất. Hiện nay khi mà thông tin đang được quốc tế hoá, các phương tiện thông tin đại chúng đã và đang phá vỡ những biên giới quốc gia truyền thống, thu hẹp dần khoảng không gian địa lý trên quy mô toàn cầuthì nhu cầu thông tin của mọi người ngày càng cao cả về lượng và chất. Sự sống còn của một tờ báo phụ thuộc rất nhiều vào chất lượng tin, bài. Do vậy nhiệm vụ khai thác thông tin, xử lý thông tin qua các tư liệu, tài liệu của phóng viên báo chí cũng trở nên nặng nề hơn khi phải cạnh tranh gay gắt với các tờ báo khác để thu hút độc giả. 4 Là một cán bộ đang công tác ở Thời báo kinh tế Việt Nam, trong thời gian qua tôi đã có dịp đến làm việc và khảo sát tại một số toà soạn báo ở Hà Nội.Qua khảo sát thực tế, chúng tôi thấy các toà soạn báo đã có sự quan tâm nhất định đến nhu cầu khai thác thông tin của các lãnh đạo toà soạn, các phóng viên, biên tập viên. Hiện nay ở các toà soạn báo (nơi chúng tôi đến khảo sát) đều có hai bộ phận lưu trữ và bảo quản các thông tin, tư liệu : - Bộ phận hành chính lưu trữ và bảo quản các văn bản quản lý hành chính (công văn đi và công văn đến) để phục vụ cho hoạt động quản lý. - Bộ phận tư liệu - thư viện lưu trữ và bảo quản các loại sách đã xuất bản và các loại tư liệu khác như: các số báo đã phát hành của toà báo, các số liệu thống kê biểu mẫu, biểu đồ; hồ sơ tác giả... Những tư liệu được lưu trữ ở bộ phận này không chỉ phục vụ cho lãnh đạo toà soạn mà còn phục vụ đắc lực cho hoạt động nghiệp vụ báo chí (hoạt độngviết và biên tập tin, bài ) của các phóng viên biên tập viên. Cũng do yêu cầu của công việc, tôi đã có dịp gặp gỡ và trao đổi với một số phóng viên đang làm việc ở các toà soạn báo khác nhau ở Hà nội. Qua tiếp xúc và tìm hiểu, tôi nhận thấy các phóng viên báo chí rất quan tâm và thường xuyên phải khai thác, sưu tầm các loại tư liệu, tài liệu để phục vụ cho việc viết tin, bài. Các tư liệu và tài liệu mà phóng viên thường sưu tầm và khai thác là các văn bản pháp luật của Nhà nước, các báo cáo sơ kết, tổng kết, báo cáo chuyên đề của các cơ quan và tài liệu thu thập được từ thực tế ở địa phương, cơ sở, tư liệu ảnh... Trong khi đó, một thực tế phổ biến hiện nay là các toà soạn báo thường quan tâm nhiều hơn đến chất lượng bài viết và số lượng bài mà phóng viên cần nộp chứ chưa thật quan tâm và đầu tư đúng mức đến việc tổ chức lưu trữ và tạo điều kiện thuận lợi cho các phóng viên khai thác các nguồn tư liệu phục vụ cho 5 hoạt động nghiệp vụ báo chí. Tình hình này ít nhiều đã làm ảnh hưởng đến hoạt động cũng như chất lượng tin, bài của các phóng viên. Chính vì vậy, tôi đã mạnh dạn chọn vấn đề : “Tổ chức lưu trữ và khai thác nguồn tư liệu tại các toà soạn báo ở Hà nội phục vụ hoạt động nghiệp vụ của phóng viên ” làm đề tài luận văn cao học của mình. 2. Mục tiêu nghiên cứu Mục tiêu của đề tài là : khảo sát tình hình lưu trữ và tổ chức khai thác tư liệu phục vụ cho hoạt động nghiệp vụ của phóng viên báo chí tại một số toà soạn báo ở Hà Nội và đề xuất những biện pháp giúp cho các toà soạn báo tổ chức tốt công tác lưu trữ và khai thác tư liệu. 3. Phạm vi nghiên cứu Để phục vụ cho nghiên cứu của đề tài, tôi đã chọn một số toà báo tại Hà Nội như: Báo Nhân dân, Báo Lao động, Báo Hà nội mới, Thời báo kinh tế Việt nam và Báo ảnh Việt Nam để tiến hành khảo sát thực tế tình hình lưu trữ và khai thức tư liệu phục vụ cho hoạt động nghiệp vụ của phóng viên báo chí. Sở dĩ tôi chọn 5 toà soạn báo trên là do những lý do sau đây : - Báo Nhân dân là cơ quan ngôn luận của Đảng cộng sản Việt Nam. Đây là tờ báo lớn nhất ở nước ta với một lượng độc giả đông đảo là các cán bộ, đảng viên và quần chúng nhân dân từ trung ương đến địa phương cùng đội ngũ phóng viên giỏi và hoạt động quản lý tại toà soạn báo được đánh giá là có hiệu quả cao. - Báo Lao động là tờ báo của Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam, là tiếng nói của giai cấp công nhân, nông dân và quần chúng nhân dân lao động. Đặc điểm nổi bật của tờ báo là tính xã hội cao thể hiện qua những bài viết sắc sảo phản ánh nhiều vấn đề nóng hổi trong đời sống xã hội. Chính vì vậy đã Báo Lao 6 động đã thu hút được đông đảo độc giả ở mọi tầng lớp từ trí thức đến quần chúng nhân dân lao động và kiều bào ở nước ngoài. - Thời báo kinh tế Việt Nam là một tờ báo chuyên ngành kinh tế của Hội kinh tế Việt nam mới ra đời từ năm 1992. Tuy vậy Thời báo kinh tế Việt nam đã khẳng định uy tín của mình với độc giả bằng những tin, bài về kinh tế mang tính chiến lược. Đây là tờ báo không thể thiếu được của các doanh nghiệp Việt nam và nước ngoài. - Báo ảnh Việt nam là một tờ báo khá đặc biệt, trong đó mọi thông tin chính trị, kinh tế, văn hoá, xã hội được phản ánh chân thực và sinh động bằng ảnh. - Báo Hà Nội mới là một tờ báo địa phương tiêu biểu, có nhiệm vụ phản ánh mọi vấn đề về chính trị, kinh tế, văn hoá, xã hội của Hà Nội nói riêng và Thủ đô nói chung cũng như phản ánh tâm tư, nguyện vọng của nhân dân thủ đô trong công cuộc xây dựng và đổi mới đất nước. Trong điều kiện thời gian cho phép, năm địa điểm khảo sat trên đây tuy chưa nhiều, nhưng phần nào giúp chúng tôi có một nhận thức khái quát về tình hình tổ chức lưu trữ và khai thác các nguồn tư liệu phục vụ cho hoạt động nghiệp vu của phóng viên báo chí ở các toà soạn báo nói chung. Mặt khác, như đã trình bày ở trên, trong các toà soạn báo có hai bộ phận lưu trữ các nguồn thông tin, tư liệu, nhưng luận văn của chúng tôi chỉ đi sâu khảo sát việc lưu trữ và tổ chức khai thác các nguồn tư liệu ở bộ phận tư liêu-thư viện nhằm phục vụ hoạt động nghiệp vụ của phóng viên. Vấn đề lưu trữ tư liệu hành chính không thuộc phạm vi nghiên cứu của đề tài. 4. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Cho đến nay đã có nhiều bài viết, sách, giáo trình và luận văn tốt nghiệp đại học của sinh viên có liên quan đến nội dung của đề tài lưu trữ và tổ chức khai 7 thác tư liệu ở một số toà soạn. Dưới đây chúng tôi xin điểm qua những công trình chính của một số tác giả đã nghiên cứu về những vấn đề trên. a. Một số sách, giáo trình về nghiệp vụ báo chí - Năm 1995, cuốn giáo trình: “ Cơ sở lý luận báo chí truyền thông” của nhóm tác giả Dương Xuân Sơn, Đinh Hường, Trần Quang đã ra đời trong đó các tác giả đề cập đến rất nhiều vấn đề liên quan đến nghiệp vụ báo chí như : nêu rõ tầm quan trọng của các phương tiện truyền thông đại chúng nói chung và báo chí nói riêng trong đời sống xã hội, trong sự nghiệp phát triển của đất nước. Nội dung chính của cuốn sách là đề cập đến các khái niệm về loại hình báo chí, chức năng và đặc trưng của báo chí, giới thiệu khái quát về nghiệp vụ của nhà báo, bao gồm những vấn đề về phẩm chất nghề nghiệp, kỹ năng nghề nghiệp và vai trò của nhà báo trong xã hội. Tuy nhiên, như các tác giả đã nhận định trong chương mở đầu : “ các loại sách, tài liệu, công trình nghiên cứu về truyền thông đại chúng còn ít ỏi và sự hạn chế về mặt lý luận dẫn đến sự hụt hẫng về cơ sở lý luận nghiệp vụ nên hệ thống những phạm trù, khái niệm đơn giản, nguyên tắc cơ bản của hoạt động báo chí cũng chưa được các nhà báo quan niệm thống nhất”. Do vậy nội dung cuốn sách mới chỉ dừng ở mức độ giới thiệu khái quát về những hoạt động liên quan đến loại hình báo chí chưa đề cập sâu đến nghiệp vụ báo chí và việc lưu trữ tư liệu trong quá trình hoạt động nghiệp vụ của phóng viên. - Thời gian gần đây có một số tác giả đã đề cập sâu hơn đến nghiệp vụ viết báo như cuốn “Làm báo “Lý thuyết và thực hành” của tác giả Trần Quang. Trong cuốn sách, tác giả đã đề cập đến phương pháp viết bài theo từng thể loại nghệ thuật cụ thể như bút ký, ký sự, ký chân dung, phóng sự, ghi nhanh, trào 8 phúng...và lý giải một số vấn đề về báo chí và báo chí học cũng như vai trò của nhà báo trong xã hội. Nói chung cuốn sách cũng mới chỉ dừng ở việc làm rõ những đặc điểm của một số thể loại báo chí và những vấn đề lý luận báo chí trong thời kỳ mới, chưa chưa đề cập sâu đến những kỹ năng thu thập tư liệu và lưu trữ tư liệu của các phóng viên và việc tổ chức lưu trữ tư liệu trong toà soạn báo. - Nhà báo Hữu Thọ, với thâm niên 40 năm làm báo cũng viết một cuốn sách với nhan đề “Công việc của người viết báo”. Bằng những kinh nghiệm làm báo thực tế, tác giả đi sâu vào một số vấn đề cụ thể về kỹ năng làm báo như thu thập thông tin, xử lý thông tin và phong cách, phẩm chất đạo đức nghề nghiệp của nhà báo cũng như những suy nghĩ, những ý kiến của cá nhân ông về vấn đề báo chí Việt nam hiện nay. Tác giả cũng nêu một số ý kiến ngắn gọn về tầm quan trọng của việc lưu trữ tư liệu của phóng viên báo chí, nhưng đó mới chỉ là những kinh nghiệm của bản thân chưa đưa ra những giải pháp cụ thể. - Luận văn tốt nghiệp đại học của sinh viên Nguyễn Mạnh Hà - khoa báo chí : “ảnh báo chí đặc điểm và thể loại”, nội dung chính của luận văn đề cập đến tầm quan trọng của ảnh báo chí, khái niệm và đặc điểm riêng của ảnh báo chí so với các loại ảnh nghệ thuật. ảnh báo chí cũng là một loại tư liệu không thể thiếu được trong hoạt động báo chí. Do vậy luận văn này cũng giúp chúng tôi rất nhiều trong việc hiểu thêm về những đặc điểm riêng của loại tư liệu ảnh báo chí trong đề tài của mình. Tuy vậy do giới hạn của đề tài, nên luận văn của Nguyễn Mạnh Hà chưa đề cập đến việc lưu trữ và khai thác tư liệu ảnh báo chí. b. Một số sách, giáo trình, bài viết về nghiệp vụ lưu trữ - Đối với vấn đề về nghiệp vụ lưu trữ, chúng tôi không thể không nhắc đến cuốn giáo trình của ngành lưu trữ : “ Lý luận và thực tiễn công tác lưu trữ”, được 9 biên soạn từ những năm 1980 do nhóm tác giả Đào Xuân Chúc, Nguyễn Văn Hàm, Vương Đình Quyền, Nguyễn Văn Thâm của Trường Đại học Tổng hợp Hà nội (cũ), nay là Khoa Lưu trữ và Quản trị văn phòng - Trường Đại học khoa học xã hội và Nhân văn. Nội dung của giáo trình trên trình bày có hệ thống những vấn đề cơ bản của lý luận và thực tiễn công tác lưu trữ, bao gồm các vấn đề về phương pháp luận, lý luận và phương pháp tổ chức khoa học, tổ chức sử dụng và bảo quản tài liệu, cùng nhiều vấn đề khác. Cuốn giáo trình này đã giúp chúng tôi rất nhiều về chuyên môn nghiệp vụ lưu trữ và áp dụng vào việc nghiên cứu đề ra những giải pháp lưu trữ tư liệu trong các toà soạn báo. Nhưng trong giáo trình chưa đề cập đến nguồn tư liệu ở các cơ quan báo chí để tiến hành thu thập, bảo quản và tiến hành tổ chức lưu trữ và khai thác một chác có hiệu quả. - Bài viết của tác giả Đào Xuân Chúc, đăng trên tạp chí Văn thư-lưu trữ số 3 tháng 9/1985 với nhan đề : “Những tiêu chuẩn xác định giá trị tài liệu ảnh lưu trữ”. Nội dung bài viết là những ý kiến của tác giả về các tiêu chuẩn chung xác định giá trị tài liệu ảnh để lưu trữ đặc biệt là ảnh báo chí được hình thành tại cơ quan báo chí và truyền thông. Luận văn tốt nghiệp của sinh viên Trần Thị Hương về đề tài : “Tìm hiểu việc lưu trữ tài liệu là các bài báo cắt rời tại Thông tấn xã Việt nam” - Khoa Lưu trữ và Quản trị văn phòng năm 2000. Qua việc tìm hiểu, tác giả đã nhận thấy việc lưu trữ các bài báo cắt rời đã có từ lâu trong hệ thống lưu trữ thế giới và rất phát triển. Do vậy, nội dung chính của luận văn là đặt ra vấn đề lưu trữ tư liệu là các bài báo cắt rời tại các cơ quan báo chí. Mặc dù luận văn chỉ giới hạn trong việc lưu trữ tư liệu là các bài báo cắt rời của Thông tấn xã Việt nam , 10 nhưng cũng giúp chúng tôi một phần trong việc nghiên cứu phương hướng lưu trữ các tư liệu nói chung được sản sinh trong toà soạn báo. Trên đây là những nét chính của lịch sử nghiên cứu vấn đề, qua đó chúng tôi cũng nhận thấy rằng công tác lưu trữ nói chung và lưu trữ tư liệu ở các cơ quan báo chí nói riêng mới chỉ được các nhà nghiên cứu đề cập rất ít hoặc ở một vài khía cạnh. Do vậy, có thể nói chưa có một công trình nghiên cứu về vấn đề này trong thời gian. Tuy vậy, các công trình nghiên cứu trên là những cơ sở lý luận và thực tiễn để chúng tôi tham khảo và vận dụng vào luận văn của mình. 5. Đối tượng nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu là các loại tư liệu phục vụ cho hoạt động nghiệp vụ của phóng viên báo chí như : các loại văn bản pháp luật, bài viết của các phóng viên đã từng đăng trên các báo, tài liệu ghi chép những thông tin thu được từ thực tế địa phương cơ sở, các báo cáo sơ kết, tổng kết hội nghị, tư liệu ảnh ...do phóng viên thu thập được. - Tình hình tổ chức lưu trữ và khai thác các nguồn tư liệu ở một số toà báo như Báo Nhân dân, Báo Lao động, Thời báo kinh tế Việt nam, Báo Hà Nội mới, Báo ảnh Việt nam. - Các giải pháp cho việc tổ chức khai thác nguồn tư liệu tại một số toà soạn báo ở Hà Nội. 6. Phương pháp nghiên cứu Trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa Mác-Lênin, vận dụng đúng đắn các nguyên tắc của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử, chúng tôi còn vận dụng các phương pháp của khoa học lịch sử, phương pháp luận lưu trữ học, phương pháp điều tra, phỏng vấn để khảo sát thực tế tình hình lưu trữ và khai thác tư liệu tại các toà soạn báo, qua đó đề xuất những biện pháp 11 hữu hiệu giúp cho các cơ quan báo chí nói trên tạo điều kiện thuận lợi cho hoạt động nghiệp vụ của phóng viên báo chí . 7. Đóng góp mới của luận văn - Đây là công trình đầu tiên khảo sát về việc khai thác và sử dụng các nguồn tư liệu của các phóng viên báo chí. - Công trình này cũng phản ánh khái quát tình hình lưu trữ và tổ chức khai thác tư liệu ở một số toà soạn báo in và báo ảnh Việt nam. - Nội dung của luận văn cũng đưa ra những giải pháp cho toà soạn báo trong việc lưu trữ và khai thác tư liệu tốt hơn để phục vụ cho hoạt động nghiệp vụ của phóng viên báo chí. - Kết quả nghiên cứu có thể giúp các toà soạn báo trong việc xác định và hướng dẫn các phóng viên, biên tập viên thu thập, sưu tầm, lưu trữ và tra tìm thông tin tư liệu. Đồng thời giúp cho các cơ quan đào tạo phóng viên báo chí như: Khoa báo chí Trường Đại học Quốc gia Hà Nội, Phân viện Báo chí Tuyên truyền... đưa ra những vấn đề lý luận và thực tiễn trong việc sử dụng và khai thác tư liệu cho hoạt động nghiệp vụ của phóng viên. 8. Bố cục luận án Ngoài Lời mở đầu và Kết luận, nội dung chính của Luận văn gồm có 3 chương, bao gồm : Chương I : Giới thiệu khái quát về toà soạn báo và đặc điểm hoạt động của phóng viên báo chí. Chương II : Tình hình lưu trữ và tổ chức khai thác các nguồn tư liệu phục vụ cho hoạt động nghiệp vụ của phóng viên tại một số toà soạn báo. Chương III : Tổ chức lưu trữ và khai thác nguồn tư liệu để phục vụ cho hoạt động nghiệp vụ của phóng viên báo chí. 12 Cuối luận văn này còn có phần Phụ lục, giới thiệu một số loại tư liệu mà các phóng viên thường sử dụng để viết tin bài. Phụ lục Do điều kiện thời gian có hạn, chúng tôi mới chỉ tập trung địa bàn khảo sát ở một số toà soạn báo viết ở Hà nội. Tôi hy vọng trong tương lai, nếu có điều kiện chúng tôi sẽ tiếp tục khảo cứu sâu thêm về vấn đề này ở nhiều cơ quan báo chí khác với nhiều loại hình khác nhau như đài phát thanh, đài truyền hình. Từ đó mở ra những hướng mới nhằm tìm ra những biện pháp tốt nhất trong việc lưu trữ và khai thác tư liệu phục vụ cho hoạt động nghiệp vụ phóng viên báo chí trong cả nước. Để hoàn thành tốt luận án này, tôi vô cùng biết ơn cô giáo-Tiến sỹ Vũ Thị Phụng, người đã trực tiếp hướng dẫn luận văn và các thày, cô giáo Khoa Lưu trữ và Quản trị văn phòng-Trường Đại học khoa học Xã hội và Nhân văn đã dạy dỗ tôi trong những năm tháng học tại khoa. Đồng thời tôi cũng xin chân thành cảm ơn các phóng viên, biên tập viên và bạn bè tại Báo Nhân dân, Báo Lao động, Báo Hà nội mới, Báo Quân đội nhân dân, Thời báo kinh tế Việt nam, Báo ảnh Việt Nam đã hết lòng giúp tôi trong quá trình khảo sát thực tế tại các toà soạn để thu thập tư liệu phục vụ cho đề tài. Hà Nội, ngày 15/11/2002 Tác giả 13 Chương I: Giới thiệu khái quát về toà soạn báo và đặc điểm hoạt động nghiệp vụ của các phóng viên báo chí. 1.1. Chức năng, nhiệm vụ và đặc điểm hoạt động của các toà soạn báo: Báo Nhân dân, Báo Lao động, Thời báo kinh tế Việt Nam, Báo Hà Nội mới, Báo ảnh Việt Nam. 1.1.1. Chức năng, nhiệm vụ và cơ cấu tổ chức của các toà soạn Báo Nhân dân, Báo Lao động, Thời báo kinh tế Việt Nam, Báo Hà Nội mới, Báo ảnh Việt Nam Như chúng ta đã biết, các toà soạn báo nói trên đều là những cơ quan truyền thông đại chúng. Các cơ quan truyền thông đại chúng này đã ra đời và phát triển gắn liền với sự phát triển của xã hội và bị chi phối trực tiếp bởi hai yếu tố là nhu cầu thông tin giao tiếp và kỹ thuật-công nghệ thông tin. Truyền thông đại chúng chỉ phát triển và thực hiện được khi con người phát minh và chế tạo ra các ra phương tiện in ấn, kỹ thuật phát thanh, truyền hình, máy tính điện tử... Căn cứ vào tính chất kỹ thuật và phương thức thực hiện, người ta chia các cơ quan truyền thông đại chúng thành các loại hình như : Báo in(báo viết), Báo nói (đài phát thanh), Báo hình (truyền hình), Sách, Internet... Để phục vụ cho việc nghiên cứu đề tài này, chúng tôi đã tiến hành khảo sát thực tế tại năm toà soạn báo: Báo Nhân dân, Báo Lao động, Báo Hà Nội mới, Báo ảnh Việt Nam, Thời báo kinh tế Việt Nam ở Hà Nội. Điểm chung của các cơ quan báo chí nói trên là đều cùng một loại hình truyền thông đại chúng đó là: Báo in (hay còn gọi là báo viết). Tác giả Tạ Ngọc Tấn trong cuốn Truyền thông đại chúng cho rằng: “Báo in là những ấn phẩm định kỳ chuyển tải nội dung thông tin mang tính thời sự được phát hành rộng rãi trong xã hội”.[22, 81]. 14 Trước khi giới thiệu khái quát về các toà soạn báo, chúng tôi xin trình bày những nét chính về đặc điểm chung của loại hình truyền thông này, cụ thể là : + Thứ nhất, báo in phản ánh thông tin qua văn bản in (ấn phẩm) Đặc điểm chung của báo in là chuyển tải nội thông tin thông qua văn bản in gồm chữ in, hình vẽ, tranh ảnh, sơ đồ, biểu đồ...Toàn bộ nội dung thông tin của sản phẩm báo chí xuất hiện đồng thời trước mắt người đọc. Do vậy báo in có những ưu điểm riêng so với các loại hình thông tin đại chúng khác như : người đọc hoàn toàn có thể chủ động trong việc tiếp nhận thông tin, lựa chọn trình tự đọc, tốc độ đọc, cách thức đọc và có thể đọc kỹ những nội dung quan trọng. Nhà báo có thể trình bày, lý giải các thông tin có nội dung phong phú, với những mối quan hệ đan chéo, chồng chất mà người đọc vẫn có thể hiểu được. Đặc điểm này khiến cho báo in có thể chuyển tải những thông tin mang nội dung sâu sắc, phức tạp. Nguồn thông tin trên báo in phải bảo đảm độ chính xác cao bởi đó là “giấy trắng mực đen”. Các thông tin in trên báo đều có thể được người đọc lưu lại, giữ lại để xác minh, so sánh, đối chiếu. Sự tiếp nhận thông tin từ báo in là quá trình chủ động nên đòi hỏi người đọc phải tập trung cao độ, vì thế nó làm tăng khả năng ghi nhớ, giúp độc giả nhận thức sâu sắc các sự kiện, các vấn đề mà báo chí phản ánh. Việc lưu giữ báo in rất đơn giản, thuận tiện, phù hợp với thói quen của người đọc. Do đó báo in trở thành nguồn tư liệu quý giá đối với bạn đọc. Nguồn tư liệu đó có thể được lưu giữ lâu dài nguyên bản hoặc lưu giữ riêng những tin tức bài vở quan trọng, có thể trở thành dẫn liệu, minh chứng trong các công trình nghiên cứu khoa học, lịch sử. + Thứ hai, báo in phát hành theo định kỳ 15 Phát hành báo theo định kỳ là sự xuất hiện đều đặn và cố định của sản phẩm báo chí. Định kỳ của báo có nhiều loại khác nhau : hàng ngày, hàng tuần, hàng tháng và hai, ba tháng. Ví dụ : cứ 6 giờ sáng là bạn đọc có thể mua Báo Hà Nội mới tại các sạp báo từ thứ hai đến thứ bảy hàng tuần. Nếu tính định kỳ bị phá vỡ thì độc giả sẽ đi tìm ấn phẩm báo chí khác để thoả mãn nhu cầu thông tin của mình. + Thứ ba, báo in có tính thời sự Đặc điểm này có ở cả báo nói và báo hình, ở báo in tính thời sự trong nội dung thông tin là sự phản ánh nhanh những sự kiện, những vấn đề xuất hiện, nảy sinh trong xã hội ở nhiều lĩnh vực khác nhau và được mọi người quan tâm. Sản phẩm báo chí được phát hành rộng rãi trong xã hội, phục vụ đông đảo quần chúng nhân dân, tuy nhiên mỗi tờ báo vẫn có từng loại đối tượng riêng. Ví dụ : Báo Nhân dân dành cho các cán bộ, đảng viên và tất cả những ai quan tâm đến những vấn đề chính trị, xã hội trong và ngoài nước; Thời báo kinh tế Việt Nam chủ yếu dành cho các nhà nghiên cứu kinh tế, các doanh nghiệp, các tập đoàn kinh tế lớn trong và ngoài nước. Căn cứ vào nội dung thông tin và kỳ hạn phát hành báo, người ta chia báo in thành các loại : nhật báo (báo ra hàng ngày), tuần báo (báo ra theo định kỳ một tuần), báo tháng ( nửa tháng hay một tháng, hai tháng ra một kỳ). 1.1.1.1. Chức năng của Báo Nhân dân, Báo Lao động, Báo Hà nội mới, Thời báo kinh tế Việt Nam, Báo ảnh Việt Nam Có thể nói, năm cơ quan thông tin đại chúng trên đây hiện đang phát hành những sản phẩm báo chí có uy tín trong làng báo chí Việt Nam. Những cơ quan báo chí này hoạt động dưới sự lãnh đạo của Đảng, sự quản lý của Nhà nước và trong khuôn khổ pháp luật. Mặc dù có sự khác nhau về nội dung thông tin và đối 16 tượng phục vụ, nhưng tất cả năm toà soạn báo nói trên đều có những chức năng cơ bản sau đây : - Thứ nhất là chức năng thông tin: từ khi sinh ra con người đã có nhu cầu thông tin-giao tiếp và thực sự đó là nhu cầu thiết yếu của đời sống xã hội. Nhu cầu thông tin của con người thể hiện ở 3 vấn đề : + Muốn biết những thông tin có liên quan + Muốn được tiếp cận với các nguồn thông tin + Muốn thông báo những thông tin mà mình biết cho người khác. Báo chí ra đời đã thoả mãn nhu cầu thông tin của con người. Thực hiện chức năng này, các cơ quan báo chí nói chung và toà soạn các báo : Nhân dân, Lao động, Thời báo kinh tế Việt nam, Hà Nội mới, Báo ảnh Việt nam nói riêng thực sự đã trở thành công cụ thực hiện dân chủ hoá đời sống xã hội, góp phần “thực hiện quyền tự do báo chí và bảo đảm quyền tự do báo chí, tự do ngôn luận trên báo chí của công dân theo quy định của pháp luật Việt Nam”.[12] Các cơ quan báo chí là một trong những phương tiện truyền thông đắc lực có thể chuyển tải nhanh chóng những thông tin đến từng thành viên trong xã hội và mang tới cho mọi người những tri thức sâu sắc, những vốn hiểu biết phong phú trở thành cầu nối các mối quan hệ giữa những con người với nhau. Qua đó báo chí đã thực hiện tốt chức năng tư tưởng là hướng dẫn và hình thành dư luận xã hội một cách tích cực, đúng đắn trên cơ sở thông tin được phản ánh thường xuyên, trung thực , phong phú về các sự kiện thời sự cũng như yêu cầu, nguyện vọng của nhân dân. Báo chí còn là diễn đàn dân chủ để trao đổi thông tin, kinh nghiệm của nhân dân. 17 - Chức năng thứ hai là tuyên truyền các chủ trương, đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước, góp phần định hướng dư luận, lành mạnh hoá xã hội, cổ vũ các cơ quan, tổ chức, nhân dân. Có thể nói, báo chí là một trong những phương tiện thông tin đại chúng quan trọng để tuyên truyền, hướng dẫn, giải thích các chủ trương, chính sách của Nhà nước. Nó không chỉ truyền đạt mà còn thuyết phục, giải thích chỉ ra cách thức thực hiện một cách sinh động, dễ hiểu. Là một kênh thông tin, là diễn đàn dân chủ cho nhân dân tham gia thảo luận, góp ý kiến xây dựng những chính sách sắp ban hành qua đó nâng cao ý thức trách nhiệm của công dân, giáo dục pháp luật cho nhân dân; tạo điều kiện để nhân dân lao động tham gia giải quyết các vấn đề chung của xã hội. Các phương tiện truyền thông đại chúng nói chung và báo chí nói riêng chính là phương tiện quan trọng, có sức mạnh đặc biệt to lớn trong việc tổ chức thực hiện mục tiêu dân chủ hóa, góp phần định hướng dư luận, lành mạnh hoá xã hội. Dư luận xã hội là thái độ, phản ứng của cộng đồng xã hội trước các sự kiện mới. Các nhà hoạch định chính sách quản lý xã hội thường căn cứ vào dư luận xã hội để sửa đổi, bổ sung, hoàn thiện những chính sách mới cho phù hợp với thực tế đời sống xã hội. Bên cạnh đó báo chí còn có ý nghĩa như một toà án công luận, một loại quyền lực dân chủ của nhân dân để phát hiện, ngăn chặn những biểu hiện tiêu cực, sai trái đồng thời biểu dương, động viên những nhân tố tích cực góp phần lành mạnh hoá xã hội, ổn định xã hội. Những điều này được thể hiện rõ trong các tôn chỉ, mục đích của các cơ quan báo chí. 18 Ví dụ 1: trong Quyết định số 87/QĐ/TW của Ban Bí thư Trung ương Đảng ngày 13-7-1994 ghi rõ : “Báo Nhân dân có chức năng thông tin, tuyên truyền cổ động những nhiệm vụ chính trị của cách mạng Việt Nam do Đảng đề ra”.[24] Ví dụ 2: Trong Giấy phép hoạt động báo chí của Bộ Văn hoá-Thông tin, số 606/GP-BVHTT, ngày 3/12/2001 cũng nêu rõ tôn chỉ mục đích của Báo Lao động “Tuyên truyền chủ trương, chính sách của Đảng và nhà nước trong mọi tầng lớp nhân dân, đặc biệt là người lao động; cổ vũ động viên phong trào thi đua yêu nước, giáo dục cách mạng, đấu tranh chống tiêu cực tham nhũng và các tệ nạn xã hội góp phần vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa” . - Chức năng văn hoá: chức năng này thể hiện ở chỗ thông qua các tin, bài viết hóp phần nâng cao trình độ hiểu biết chung của nhân dân và phát huy những giá trị văn hoá tốt đẹp, hình thành và không ngừng hoàn thiện lối sống tích cực trong xã hội. Nhằm nâng cao trình độ hiểu biết mọi mặt cho nhân dân, các cơ quan báo chí sẽ cung cấp thông tin về những tri thức phổ thông có hệ thống; xã hội hoá các kinh nghiệm sống; truyền bá những tri thức về các nền văn hoá các dân tộc... Bên cạnh đó báo chí còn đóng một vai trò tích cực trong việc giáo dục, phát huy những giá trị văn hoá tốt đẹp, bao gồm những cái hay, cái đẹp trong nền văn hoá tinh thần, sự hiểu biết về những giá trị sáng tạo của nhân dân qua các thời đại, những tục lệ, lễ hội có ý nghĩa tích cực đối với đời sống xã hội, v.v... Giáo dục phát huy những giá trị văn hoá tốt đẹp, về mặt nào đó cũng chính là nâng cao trình độ hiểu biết cho nhân dân và tạo cơ sở cho việc giáo dục, xây dựng một lối sống tốt đẹp trong xã hội. 19