Tài liệu Tổ chức lãnh thổ nông nghiệp tỉnh thái nguyên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM –––––––––––––––––– NGUYỄN THU HẰNG TỔ CHỨC LÃNH THỔ NÔNG NGHIỆP TỈNH THÁI NGUYÊN LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC ĐỊA LÝ THÁI NGUYÊN - 2011 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn i ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM –––––––––––––––––– NGUYỄN THU HẰNG TỔ CHỨC LÃNH THỔ NÔNG NGHIỆP TỈNH THÁI NGUYÊN Chuyên ngành: ĐỊA LÝ HỌC Mã số: 60.31.95 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC ĐỊA LÝ Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. PHÍ HÙNG CƢỜNG THÁI NGUYÊN - 2011 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ii LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn này do chính bản thân tôi thực hiện, dƣới sự hƣớng dẫn của TS. Phí Hùng Cƣờng. Các số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực và chƣa sử dụng để bảo vệ một công trình khoa học nào, mọi sự trích dẫn đã đƣợc chỉ rõ nguồn gốc. Tác giả hoàn toàn chịu trách nhiệm về tính xác thực và nguyên bản của luận văn. Tác giả Nguyễn Thu Hằng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn iii LỜI CẢM ƠN Trong suốt quá trình học tập và thực hiện đề tài của mình tôi đã nhận đƣợc sự giúp đỡ quí báu của các tập thể và các cá nhân. Trƣớc hết tôi xin chân thành cảm ơn tới các thầy cô giáo trong khoa địa lí, khoa sau đại học trƣờng Đại học Sƣ Phạm Thái Nguyên. Qua khóa luận này, tôi xin bày tỏ lòng cảm ơn chân thành và sâu sắc tới TS. Phí Hùng Cƣờng, ngƣời đã tận tình giúp đỡ, hƣớng dẫn tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và thực hiện đề tài này. Đồng thời, trong quá trình thực hiện đề tài tôi còn nhận đƣợc sự giúp đỡ của trung tâm học liệu - Đại học Thái Nguyên, thƣ viện trƣờng Đại học Sƣ phạm Hà Nội, Sở nông nghiệp và phát triển nông thôn tỉnh Thái Nguyên, Chi cục thống kê tỉnh Thái Nguyên, Ủy ban nhân dân tỉnh Thái Nguyên, Liên minh HTX tỉnh Thái Nguyên… Tôi xin trân trọng ơn sự giúp đỡ vô cùng quý báu đó. Cuối cùng tôi xin gửi lời cảm ơn tới các bạn bè và ngƣời thân đã giúp đỡ và tạo điều kiện cho tôi hoàn thành khóa luận này. Tôi xin chân thành cảm ơn! Thái Nguyên, tháng 9 năm 2011 Học viên: Nguyễn Thu Hằng K17 - Địa lí KT – XH Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn iv MỤC LỤC Trang phụ bìa ..................................................................................................... i Lời cam đoan ..................................................................................................... ii Lời cảm ơn ....................................................................................................... iii Mục lục ............................................................................................................. iv Danh mục viết tắt ............................................................................................ vii Danh mục các bảng ........................................................................................ viii Danh mục các hình ........................................................................................... ix MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ....................................................................................... 1 2. Lịch sử nghiên cứu của đề tài ................................................................... 1 3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài ............................................ 4 3.1. Mục tiêu ............................................................................................. 4 3.2. Nhiệm vụ ............................................................................................ 4 4. Phạm vi nghiên cứu ................................................................................... 4 5. Quan điểm và phƣơng pháp nghiên cứu ................................................... 5 5.1. Quan điểm .......................................................................................... 5 5.2. Phƣơng pháp nghiên cứu.................................................................... 6 6. Cấu trúc của luận văn ................................................................................ 6 Chƣơng 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ TỔ CHỨC LÃNH THỔ NÔNG NGHIỆP TỈNH THÁI NGUYÊN ...................................... 8 1.1. Cơ sở lí luận về tổ chức lãnh thổ nông nghiệp ...................................... 8 1.1.1. Quan niệm về tổ chức lãnh thổ ....................................................... 8 1.1.2. Tổ chức lãnh thổ nông nghiệp......................................................... 9 1.1.3. Ý nghĩa của tổ chức lãnh thổ nông nghiệp ................................... 10 1.1.4. Các nhân tố ảnh hƣởng tới tổ chức lãnh thổ nông nghiệp ............ 12 1.1.5. Các hình thức tổ chức lãnh thổ nông nghiệp ................................ 18 1.2. Cơ sở thực tiễn về tổ chức lãnh thổ nông nghiệp................................. 23 1.2.1. Khái quát tổ chức lãnh thổ nông nghiệp Việt Nam ...................... 23 1.2.2. Khái quát tình hình tổ chức lãnh thổ nông nghiệp của vùng Đông Bắc ...................................................................................... 32 TIỂU KẾT CHƢƠNG 1.................................................................................. 35 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn v Chƣơng 2: CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƢỞNG VÀ HIỆN TRẠNG TỔ CHỨC LÃNH THỔ NÔNG NGHIỆP TỈNH THÁI NGUYÊN .............. 35 2.1. Các nhân tố ảnh hƣởng tới tổ chức lãnh thổ nông nghiệp tỉnh Thái Nguyên ...................................................................................... 35 2.1.1. Vị trí địa lí ..................................................................................... 35 2.1.2. Điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên ............................... 35 2.1.3. Các nhân tố kinh tế - xã hội .......................................................... 41 2.1.4. Đánh giá chung ............................................................................. 45 2.2. Hiện trạng phát triển nông nghiệp của tỉnh Thái Nguyên .................... 46 2.2.1. Vị trí của ngành nông nghiệp đối với phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh Thái Nguyên .......................................................................... 46 2.2.2. Khái quát chung ............................................................................ 47 2.2.3. Các ngành chủ yếu ........................................................................ 48 2.3. Một số hình thức tổ chức lãnh thổ nông nghiệp của tỉnh Thái Nguyên......... 57 2.3.1. Hộ gia đình .................................................................................... 57 2.3.2. Trang trại ....................................................................................... 61 2.3.3. Hợp tác xã ..................................................................................... 76 2.3.4.Vùng chuyên canh .......................................................................... 85 2.3.5. Tiểu vùng nông nghiệp ................................................................. 88 2.4. Đánh giá chung .................................................................................... 91 2.4.1. Thành tựu ...................................................................................... 91 2.4.2. Hạn chế.......................................................................................... 91 TIỂU KẾT CHƢƠNG 2.................................................................................. 41 Chƣơng 3: ĐỊNH HƢỚNG VÀ GIẢI PHÁP CHO VIỆC TỔ CHỨC LÃNH THỔ NÔNG NGHIỆP TỈNH THÁI NGUYÊN ĐẾN NĂM 2020 ...............42 3.1. Định hƣớng phát triển .......................................................................... 42 3.1.1. Cơ sở của việc định hƣớng............................................................ 42 3.1.2. Định hƣớng phát triển nông nghiệp và tổ chức lãnh thổ nông nghiệp.... 45 3.2. Các giải pháp chủ yếu .......................................................................... 55 3.2.1. Qui hoạch quản lí và phát triển đất đai ......................................... 55 3.2.2. Phát triển cơ sở hạ tầng ................................................................. 56 3.2.3. Giải pháp về vốn ........................................................................... 57 3.2.4. Phát triển nguồn nhân lực ............................................................. 57 3.2.5. Giải pháp về phát triển thị trƣờng ................................................. 58 3.2.6. Giải pháp bảo vệ môi trƣờng sinh thái .......................................... 59 TIỂU KẾT CHƢƠNG 3.................................................................................. 61 KẾT LUẬN ..................................................................................................... 62 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................... 64 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn vi Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn vii DANH MỤC VIẾT TẮT CNH : Công nghiệp hóa CSHT : Cơ sở hạ tầng CSVCKT : Cơ sở vật chất kĩ thuật ĐBSCL : Đồng bằng sông Cửu Long ĐBSH : Đồng bằng sông Hồng HĐH : Hiện đại hóa HTTCLTNN : Hình thức tổ chức lãnh thổ nông nghiệp HTX : Hợp tác xã HTXNN : Hợp tác xã nông nghiệp KDTH : Kinh doanh tổng hợp KHKT : Khoa học kĩ thuật KT - XH : Kinh tế - xã hội TCLT : Tổ chức lãnh thổ TCLTNN : Tổ chức lãnh thổ nông nghiệp TDMNPB : Trung du miền núi phía Bắc TP : Thành phố TX : Thị xã TT : Trang trại TTHNN : Thể tổng hợp nông nghiệp XHCN : Xã hội chủ nghĩa Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn viii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1. Biến động sử dụng đất nông nghiệp tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2005 - 2009 ................................................................................... 37 Bảng 2.2. Tăng trƣởng ngành nông nghiệp giai đoạn 2000 - 2010 ................ 47 Bảng 2.3. Cơ cấu giá trị sản xuất nông, lâm, thủy sản tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2000 - 2010 .......................................................................... 47 Bảng 2.4. Cơ cấu diện tích, giá trị sản xuất các nhóm cây trồng chính của tỉnh Thái Nguyên, giai đoạn 2000 – 2009 ........................................... 49 Bảng 2.5. Số lƣợng gia cầm tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2000 - 2009 .......... 54 Bảng 2.6. Kết quả sản xuất lâm nghiệp của tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2000 - 2009 ....55 Bảng 2.7. Tình hình sản xuất ngành thủy sản của tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2000 - 2010 ................................................................................... 56 Bảng 2.8. Xu hƣớng chuyển dịch cơ cấu thu nhập hộ nông thôn tỉnh Thái Nguyên so với cả nƣớc giai đoạn 2001 - 2006 ............................. 59 Bảng 2.9. Số lƣợng trang trại tỉnh Thái Nguyên so với vùng Đông Bắc năm 2006 ........64 Bảng 2.10. Số lƣợng trang trại phân theo loại hình và địa phƣơng tỉnh Thái Nguyên năm 2010......................................................................... 64 Bảng 2.11. Cơ cấu loại hình trang trại tỉnh Thái Nguyên phân theo loại hình và địa phƣơng, năm 2010 ............................................................. 66 Bảng 2.12. Diện tích đất bình quân/trang trại tỉnh Thái Nguyên phân theo loại hình, giai đoạn 2006 - 2010 .......................................................... 67 Bảng 2.13. Vốn sản xuất kinh doanh bình quân/ trang trại tỉnh Thái Nguyên phân theo loại hình và địa phƣơng năm 2010 .............................. 72 Bảng 2.14. Giá trị hàng hóa và hiệu quả sản xuất của trang trại tỉnh Thái Nguyên phân theo địa phƣơng năm 2010 .................................... 74 Bảng 2.15. Số lƣợng HTX nông, lâm, thủy sản phân theo ngành và địa phƣơng của tỉnh Thái Nguyên năm 2010 ..................................... 78 Bảng 2.16. Số lƣợng HTX tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2001 – 2010 ............ 79 Bảng 2.17. Trình độ cán bộ HTX tỉnh Thái Nguyên năm 2010 ..................... 81 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ix DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 2.1. Cơ cấu kinh tế tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2000 - 2010.................. 47 Hình 2.2. Cơ cấu giá trị sản xuất nông nghiệp tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2000 - 2010 (theo giá hiện hành).................................................. 48 Hình 2.3. Số lƣợng trâu, bò, lợn tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2000 - 2010 .... 53 Hình 2.4. Số lƣợng trang trại của tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2000 - 2010 .. 62 Hình 2.5. Số lƣợng loại hình trang trại tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2006 - 2010 ..... 63 Hình 2.6. Cơ cấu loại hình trang trại tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2006 - 2010 ..... 66 Hình 2.7. Cơ cấu trang trại tỉnh Thái Nguyên phân theo qui mô sử dụng đất năm 2010 ...................................................................................... 69 Hình 2.8. Cơ cấu lao động thƣờng xuyên của trang trại tỉnh Thái Nguyên phân theo trình độ chuyên môn năm 2010 ............................................ 71 Hình 2.9. Cơ cấu trang trại tỉnh Thái Nguyên phân theo qui mô vốn đầu tƣ năm 2010 ...................................................................................... 72 Hình 2.10. Số lƣợng HTX tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2001 - 2010 ............. 77 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 1 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Tổ chức lãnh thổ đƣợc hiểu là nghệ thuật sử dụng lãnh thổ một cách đúng đắn và hiệu quả, đó là quá trình tìm kiếm một tỉ lệ và quan hệ hợp lí về phát triển KT - XH. Trong xu thế phát triển hội nhập vấn đề TCLT nhƣ là một chính sách kinh tế dài hạn nhằm sử dụng hiệu quả các nguồn lực phát triển kinh tế, hƣớng tới sự tăng trƣởng kinh tế nhanh, giải quyết các vấn đề xã hội và đảm bảo sự phát triển bền vững. Tổ chức lãnh thổ nông nghiệp là một hình thức của tổ chức KT -XH trong những năm gần đây đã mang lại những kết quả đáng kể trong quá trình phát triển KT - XH của nƣớc ta. Điều này cho thấy việc TCLT nói chung và TCLTNN nói riêng của nƣớc ta đã phát huy đƣợc vai trò nhất định trong việc khai thác, sử dụng hợp lí các lợi thế của mỗi khu vực trong nƣớc. Thái Nguyên là tỉnh thuộc vùng Trung du miền núi nƣớc ta có điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên phong phú, điều kiện kinh tế - xã hội và môi trƣờng thuận lợi cho việc TCLTNN hiệu quả cao. Tuy nhiên do những đặc điểm nhất định về cả lí luận và thực tiễn nên việc TCLTNN của tỉnh vẫn chƣa thực sự phát huy hết vai trò lợi thế của mình. Với những lí do đó tác giả lựa chọn hƣớng nghiên cứu “Tổ chức lãnh thổ nông nghiệp tỉnh Thái Nguyên”. 2. Lịch sử nghiên cứu của đề tài Tổ chức lãnh thổ là vấn đề quan trọng đƣợc sự quan tâm của nhiều nhà khoa học trên thế giới cũng nhƣ ở Việt Nam. 2.1. Trên thế giới - Các nhà Địa lí Xô Viết (K.I. Ivanov, V.G. Kriuchkov) và các nhà Địa lí các nƣớc tƣ bản đã đƣa ra nhiều công trình nghiên cứu liên quan tới vấn đề TCLTNN mà cho đến nay các kết quả của các quá trình nghiên cứu đó vẫn đƣợc ứng dụng rộng rãi trong quá trình phát triển KT - XH của các nƣớc. [15] Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 2 - G. Thunen (ngƣời Đức, 1826) đã đƣa ra lí thuyết phát triển các vành đai nông nghiệp, dƣới ảnh hƣởng của thành phố xem địa tô chênh lệch nhƣ là một nhân tố chìa khóa dẫn đến sự phân chia lãnh thổ đồng nhất của một quốc gia thành các vùng sử dụng đất khác nhau. Ông là ngƣời đầu tiên đƣa ra các yếu tố không gian của các hiện tƣợng KT - XH, lí thuyết này có tác dụng rất lớn, ý nghĩa quan trọng của nó là việc lập luận cho việc xác định vai trò của một trung tâm cho thấy ý tƣởng ban đầu về TCLT. [7] 2.2. Ở Việt Nam Ở nƣớc ta vấn đề TCLT đƣợc đặc biệt chú ý trong thời gian gần đây. Trong đó có các công trình nghiên cứu nổi bật nhƣ: - Giáo trình Địa lí kinh tế xã hội đại cương, (2005) Nguyễn Minh Tuệ (chủ biên) đã đề cập tới những nét cơ bản nhất về TCLTNN và liên hệ tới TCLTNN ở Việt Nam. Những nội dung về TCLTNN đƣợc đề cập trong giáo trình đã góp phần vô cùng quan trọng cho tác giả trong quá trình làm đề tài, là cơ sở để phân tích và nghiên cứu các nhân tố ảnh hƣởng cũng nhƣ các HTTCLTNN. [16] - GS. TS Lê Thông (1986), các hình thức TCLTNN trên thế giới, NXB Giáo dục, Hà nội đã đƣa ra các vấn đề lí luận về TCLTNN, phân tích các nhân tố ảnh hƣởng tới TCLTNN, đặc trƣng cơ bản của các hình thức này. [13] - Tổ chức lãnh thổ nông nghiệp Việt Nam(2008) của Đặng Văn Phan. Đây là công trình khoa học đầu tiên viết riêng về TCLTNN Việt Nam. Trong công trình này tác giả cụ thể nghiên cứu về TCLTNN Việt Nam, nghiên cứu và phân tích cụ thể các yếu tố liên quan trong quá trình phát triển nông nghiệp, các HTTCLTNN …giúp cho ngƣời nghiên cứu có cái nhìn bao quát về TCLTNN của một vùng lãnh thổ nhất định. [8] Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 3 - Tổ chức lãnh thổ nông nghiệp tỉnh Hà Tĩnh (2010) của Nguyễn Thị Đông Sƣơng, luận văn thạc sĩ khoa học địa lí, trƣờng Đại học Sƣ phạm Hà Nội . Trong đề tài này tác giả đã tổng quan những đặc trƣng cơ bản nhất về quan niệm, đặc điểm các nhân tố ảnh hƣởng đến TCLTNN. Luận văn có ý nghĩa quan trọng cho tác giả trong quá trình nghiên cứu lí luận về TCLTNN. [10] - Thực trạng và giải pháp chủ yếu nhằm phát triển kinh tế trang trại trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên (2007) của Lí Văn Toàn luận văn thạc sĩ kinh tế, trƣờng đại học kinh tế và quản trị kinh doanh Thái Nguyên . Trong luận văn này tác giả đã tổng quan và xây dựng các lí luận về kinh tế trang trại, đặc điểm nhân tố ảnh hƣởng và các mô hình phát triển trang trại. Đề tài đóng góp cho tác giả trong quá trình nghiên cứu thực tiễn phát triển trang trại trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên. [11] - Thực trạng và giải pháp nhằm phát triển hợp tác xã nông nghiệp ở tỉnh Thái Nguyên trong giai đoạn hiện nay (2009) của Bùi Giang Long luận văn thạc sĩ kinh tế, trƣờng Đại học Tinh tế và Quản trị kinh doanh Thái Nguyên. Luận văn đã tổng quan lí luận về HTX, đặc điểm và các loại hình HTX trên thế giới và Việt Nam, có vận dụng vào địa bàn tỉnh Thái Nguyên. [4] Ngoài ra còn có các công trình nghiên cứu khác nhƣ: Tổ chức lãnh thổ trồng và chế biến sắn ở các tỉnh Đông Nam Bộ (2004) của Trịnh Thanh Sơn , luận án tiến sĩ kinh tế, trƣờng Đại học Sƣ phạm Hà Nội; “Tổ chức lãnh thổ nông nghiệp trung du miền núi phía bắc (2008) của Nguyễn Thị Liễu, luận văn thạc sĩ địa lí trƣờng đại học sƣ phạm Hà Nội… Các công trình nghiên cứu đề cập đến tổ chức lãnh thổ nông nghiệp tỉnh Thái Nguyên nhƣ: “Báo cáo tổng hợp quy hoạch tổng thể phát triển nông nghiệp, nông thôn tỉnh Thái Nguyên đến năm 2020 và định hướng đến năm 2030”[23], UBNN tỉnh Thái Nguyên (2007), Báo cáo tổng hợp quy hoạch tổng thể phát triển kinh tế - xã hội tỉnh Thái Nguyên đến năm 2020, Thái Nguyên tháng 5 năm 2007 [24]… Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 4 Những công trình trên đã mang lại những cơ sở lí luận ban đầu cho tác giả trong quá trình nghiên cứu và thực hiện đề tài của mình. Xuất phát từ yêu cầu thực tiễn và kế thừa các thành tựu nghiên cứu của các nhà khoa học đi trƣớc trong lĩnh vực TCLTNN về cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn ở các cấp lãnh thổ khác, luận văn giải quyết một cách hệ thống mối quan hệ giữa lí luận và thực tiễn về vấn đề này vận dụng ở tỉnh Thái Nguyên. 3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài 3.1. Mục tiêu Trên cơ sở vận dụng cơ sở lí luận và thực tiễn về TCLTNN, đề tài tập trung phân tích các nhân tố ảnh hƣởng, hiện trạng TCLTNN tỉnh Thái Nguyên. Từ đó đề xuất những định hƣớng và giải pháp để TCLTNN tỉnh Thái Nguyên hợp lí, nhằm khai thác hiệu quả những lợi thế trong quá trình phát triển KT - XH. 3.2. Nhiệm vụ Để thực hiện các mục tiêu trên nhiệm của đề tài là: - Tổng quan có chon lọc cơ sở lí luận và thực tiễn về TCLTNN áp dụng vào lãnh thổ nghiên cứu. - Phân tích các nhân tố ảnh hƣởng tới việc hình thành và phát triển TCLTNN tỉnh Thái Nguyên. - Đánh giá thực trạng TCLTNN tỉnh Thái Nguyên. - Đề xuất định hƣớng và một số giải pháp thực hiện TCLTNN tỉnh Thái Nguyên. 4. Phạm vi nghiên cứu - Về lãnh thổ: Tiến hành nghiên cứu trên phạm vi lãnh thổ tỉnh Thái Nguyên gồm 7 huyện, 2 thành phố. - Về nội dung: Đề tài tập trung nghiên cứu chủ yếu vào hình thức trang trại và hợp tác xã, một vài nét sơ lƣợc về hình thức hộ gia đình, vùng chuyên canh và tiểu vùng nông nghiệp. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 5 - Về thời gian: Đề tài tập trung nghiên cứu từ giai đoạn 2000- 2010. 5. Quan điểm và phƣơng pháp nghiên cứu 5.1. Quan điểm - Quan điểm lãnh thổ: Đối tƣợng nghiên cứu nằm trong một lãnh thổ nhất định và có những biến động nhất định. Do vậy khi nghiên cứu đề tài cần dựa trên quan điểm này để phân tích các đặc điểm gắn liền với lãnh thổ đó, nó có ý nghĩa lớn trong việc nghiên cứu nhân tố hình thành và phát triển của TCLTNN. - Quan điểm tổng hợp: Các yếu tố tự nhiên, kinh tế - xã hội tham gia vào sản xuất nông nghiệp vô cùng phong phú và có mối liên hệ rất phức tạp. Giữa các yếu tố có vai trò khác nhau, có sự phân hóa thành yếu tố trội và yếu tố bổ trợ. Vận dụng quan điểm này để xem xét tất cả các yếu tố tham gia vào sản xuất nông nghiệp. - Quan điểm lịch sử, viễn cảnh: Bất kì một sự vật hiện tƣợng nào cũng có quá trình vận động lâu dài theo thời gian, các yếu tố tác động đến TCLTNN cũng vậy. Vận dụng quan điểm này để thấy đƣợc thực trạng phát triển của TCLTNN tỉnh Thái Nguyên, qua đó thấy đƣợc sự biến đổi của các yếu tố trong TCLTNN, những nguyên nhân chủ yếu dẫn đến sự thay đổi và xu hƣớng phát triển trong tƣơng lai. - Quan điểm hệ thống: Các yếu tố thành phần trong tự nhiên không có yếu tố nào đứng riêng lẻ một mình và trong ngành nông nghiêp cũng vậy, nó nằm trong hệ thống nền kinh tế quốc dân và có mối quan hệ với hệ thống khác. Vận dụng quan điểm này làm cho việc phân tích đánh giá một lãnh thổ đƣợc khách quan, khoa học và qua đó hiểu đƣợc các mối quan hệ tác động qua lại giữa các yếu tố cấu thành nên hệ thống và giữa các hệ thống với nhau. - Quan điểm sinh thái: Nông nghiệp là ngành có gắn bó mật thiết với điều kiện tự nhiên khi nghiên cứu TCLTNN cần tính toán đến sự cân bằng sinh thái. Trong đó 3 yếu tố đất, địa hình và nguồn nƣớc giữ vai trò quan trọng với sản xuất nông nghiệp nên nghiên cứu ba yếu tố này để thấy đƣợc Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 6 phƣơng hƣớng sản xuất thích hợp cho việc phân bố cây trồng vật nuôi cũng nhƣ việc quy hoạch TCLTNN. - Quan điểm phát triển bền vững: Phát triển bền vững trở thành một thuật ngữ phổ biến trong những năm gần đây, sự phát triển nhằm mục tiêu đạt đƣợc sự phát triển cân bằng, ổn định và lâu dài. 5.2. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp thu thập tài liệu: Đây là phƣơng pháp rất quan trọng, việc thu thập tài liệu có thể từ nhiều nguồn khác nhau, chủ yếu là từ các phòng ban, các cơ quan chức năng trên địa bàn tỉnh và các nguồn tài liệu khác nhƣ trên báo trí… - Phương pháp xử lí thông tin: Trên cơ sở các tài liệu đã thu thập đƣợc tiến hành xử lí số liệu theo yêu cầu của đề tài. - Phương pháp điều tra, thực địa: Đây là phƣơng pháp tiến hành quan sát thực tế trên lãnh thổ, cụ thể tiến hành khảo sát thực tế tại địa phƣơng, khảo sát các hình thức tổ chức lãnh thổ nông nghiệp trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên; tìm hiểu tình hình phát triển, thị trƣờng tiêu thụ, vốn đầu tƣ, những khó khăn khi phát triển các hình thức tổ chức lãnh thổ đó. - Phương pháp dự báo: Trên cơ sở nghiên cứu thực tế tại lãnh thổ tiến hành đƣa ra các dự báo về tiềm năng, nguy cơ trong quá trình phát triển để từ đó có hƣớng điều chỉnh hay khắc phục. - Phương pháp bản đồ và GIS: Đây là những phƣơng pháp đặc trƣng của địa lí, sử dụng phần mềm mapinfo để xử lí số liệu thống kê, thành lập cơ sở dữ liệu để xây dựng các bản đồ chuyên đề minh chứng cho nội dung của đề tài. 6. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mở đầu và kết luận, tài liệu tham khảo, phụ lục, cấu trúc của luận văn gồm 3 chƣơng: Chƣơng 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn về tổ chức lãnh thổ nông nghiệp tỉnh Thái Nguyên Chƣơng 2: Các nhân tố ảnh hƣởng và hiện trạng tổ chức lãnh thổ nông nghiệp tỉnh Thái Nguyên Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 7 Chƣơng 3: Định hƣớng và giải pháp cho việc tổ chức lãnh thổ nông nghiệp tỉnh Thái Nguyên đến năm 2020 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 8 Chƣơng 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ TỔ CHỨC LÃNH THỔ NÔNG NGHIỆP 1.1. Cơ sở lí luận về tổ chức lãnh thổ nông nghiệp 1.1.1. Quan niệm về tổ chức lãnh thổ Mỗi một bộ phận lãnh thổ có lịch sử hình thành nhất định, trong một bộ phận lãnh thổ bao gồm nhiều thành phần (các yếu tố tự nhiên, dân cƣ, kinh tế, xã hội…). Con ngƣời tồn tại luôn gắn với một lãnh thổ nhất định là nơi họ sinh sống và làm việc. Trên bộ phận lãnh thổ này con ngƣời tạo ra một hệ thống các mối quan hệ qua lại giữa con ngƣời với tự nhiên, hệ thống này hình thành nhằm tiến hành khai thác các lợi thế của lãnh thổ với chi phí thấp nhất để tạo ra hiệu quả KT - XH cao nhất phục vụ cho cuộc sống của con ngƣời. Đây là bản chất của việc tổ chức xã hội theo lãnh thổ, vấn đề chính là ở chỗ con ngƣời phải sử dụng các lợi thế trong lãnh thổ đó nhƣ thế nào để đạt đƣợc mục tiêu phát triển KT - XH. [16] Các nhà khoa học thuộc các lĩnh vực chuyên môn đƣa ra khái niệm TCLT với những quan niệm: Quan niệm của các nhà khoa học phƣơng Tây cho rằng TCLT đƣợc hiểu là “Nghệ thuật sử dụng lãnh thổ một cách đúng đắn và hiệu quả”. Nhiệm vụ của nó là tìm kiếm một tỉ lệ và quan hệ hợp lí về phát triển KT - XH giữa các ngành trong một vùng, giữa các vùng trong một quốc gia, tạo ra một giá trị mới nhờ sự sắp xếp có trật tự và hài hòa giữa các đơn vị lãnh thổ khác nhau trong cùng một tỉnh… Nhằm sử dụng hợp lí các nguồn lực và lợi thế so sánh trong xu thế hòa nhập và cạnh tranh để đẩy nhanh tăng trƣởng kinh tế, giải quyết các vấn đề xã hội, đảm bảo sự phát triển bền vững… Theo các nhà địa lí Liên Xô quan niệm TCLT bao gồm các vấn đề liên quan đến phân công lao động, phân bố các lực lƣợng sản xuất, các sự khác Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 9 biệt về vùng trong quan hệ sản xuất, mối quan hệ tƣơng hỗ giữa xã hội và thiên nhiên cũng nhƣ các chính sách vùng về KT - XH …[8] Từ những quan niệm trên có thể hiểu: “TCLT là sự sắp xếp, bố trí và phối hợp các đối tượng có ảnh hưởng lẫn nhau, có mối quan hệ qua lại giữa các hệ thống sản xuất, hệ thống dân cư nhằm sử dụng hợp lí các nguồn lực nhằm đạt hiệu quả cao về kinh tế, xã hội và môi trường.” (K.I Vanov) [10] TCLT là một chính sách kinh tế dài hạn, mục đích của việc TCLT là sử dụng hợp lí các nguồn lực của một vùng lãnh thổ cụ thể nhằm thúc đẩy sự phát triển KT - XH, bảo vệ môi trƣờng. 1.1.2. Tổ chức lãnh thổ nông nghiệp 1.1.2.1. Khái niệm TCLTNN là một hình thức của TCLT KT - XH, với tƣ cách là việc tổ chức ngành sản xuất vật chất, ngành kinh tế then chốt đƣợc quan tâm nhằm nâng cao hiệu quả kinh tế của nền sản xuất xã hội. Theo K. I. Ivanov (1974), TCLTNN được hiểu là hệ thống liên kết không gian của các ngành, các xí nghiệp nông nghiệp và các lãnh thổ dựa trên cơ sở quy trình kĩ thuật mới nhất, chuyên môn hóa, tập trung hóa, liên hợp hóa và hợp tác hóa sản xuất, cho phép sử dụng hiệu quả nhất sự khác nhau theo lãnh thổ về điều kiện tự nhiên, kinh tế, lao động và đảm bảo năng xuất lao động xã hội cao nhất. [10] 1.1.2.2. Đặc điểm TCLTNN thể hiện một số đặc điểm chủ yếu sau: - Phân công lao động theo lãnh thổ cùng với việc kết hợp giữa tự nhiên, kinh tế, lao động là cơ sở để hình thành các mối liên hệ qua lại theo không gian (lãnh thổ). - Khía cạnh ngành và khía cạnh lãnh thổ quyện chặt với nhau trong quá trình TCLTNN. - Các đặc điểm không gian của sản xuất phần lớn bắt nguồn từ tính chất Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 10 của việc khai thác và sử dụng các điều kiện sản xuất hiện có. - Hiệu quả (kinh tế, xã hội,…) là tiêu chuẩn hàng đầu trong việc tổ chức lãnh thổ nông nghiệp. TCLTNN không phải là bất biến, mỗi hình thái kinh tế - xã hội có một kiểu TNLTNN tƣơng ứng. Hiện nay, TCLTNN gắn bó mật thiết với cuộc cách mạng KHKT hình thành nhiều hình thức TCLTNN mang lại hiệu quả tích cực nhất trong quá trình phát triển KT - XH, môi trƣờng của con ngƣời. [16] 1.1.3. Ý nghĩa của tổ chức lãnh thổ nông nghiệp Trong giai đoạn hiện nay TCLTNN gắn bó mật thiết với cuộc cách mạng khoa học công nghệ, cùng với các thành tựu của KHKT các hình thức của TCLTNN hình thành phong phú đa dạng và mang lại hiệu quả cao. Do vậy, việc nghiên cứu TCLTNN và các hình thức của TCLTNN là vô cùng quan trọng. Việc nghiên cứu TCLTNN và các hình thức của TCLTNN tạo ra những tiền đề cần thiết nhằm sử dụng hợp lí các nguồn lực về tự nhiên, KT - XH của cả nƣớc cũng nhƣ của từng vùng, từng địa phƣơng. [10] Do đặc điểm đặc trƣng của ngành nông nghiệp khác hẳn với các ngành kinh tế khác, đây là một ngành sản xuất vật chất phụ thuộc nhiều vào các điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên, tùy từng hoàn cảnh nhất định mà những điều kiện này có những ý nghĩa tích cực hay tiêu cực. Việc hình thành TCLTNN và các hình thức của nó phải có sự phân tích những điều kiện tự nhiên, đánh giá chúng sao cho quá trình sử dụng các điều kiện đó phù hợp với các mục tiêu phát triển. Trên cơ sở đó có thể thấy đƣợc ý nghĩa quan trọng của TCLTNN là tạo ra những tiền đề cần thiết nhằm sử dụng hợp lí các điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên của từng vùng địa phƣơng. TCLTNN tạo ra những điều kiện để đẩy mạnh và chuyên môn hóa sản xuất nông nghiệp. Khi chuyên môn hóa phát triển đến một mức độ nhất định, tất yếu sẽ dẫn đến quá trình hợp tác hóa, liên hợp hóa trong phạm vi vùng, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn