Tài liệu Tổ chức hoạt động ngoại khoá “tiến hành thí nghiệm về từ trường với dụng cụ tự chế tạo từ vỏ lon và chai nhựa” theo hướng phát huy tính tích cực và phát triển năng lực sáng tạo của học sinh lớp 11

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI NGUYỄN THỊ HOA TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG NGOẠI KHOÁ “TIẾN HÀNH THÍ NGHIỆM VỀ TỪ TRƢỜNG VỚI DỤNG CỤ TỰ CHẾ TẠO TỪ VỎ LON VÀ CHAI NHỰA”THEO HƢỚNG PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC VÀ PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC SÁNG TẠO CỦA HỌC SINH LỚP 11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC HÀ NỘI – 2017 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI NGUYỄN THỊ HOA TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG NGOẠI KHOÁ “TIẾN HÀNH THÍ NGHIỆM VỀ TỪ TRƢỜNG VỚI DỤNG CỤ TỰ CHẾ TẠO TỪ VỎ LON VÀ CHAI NHỰA”THEO HƢỚNG PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC VÀ PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC SÁNG TẠO CỦA HỌC SINH LỚP 11 Chuyên ngành: Lí luận và phƣơng pháp dạy học bộ môn Vật lí Mã số : 60.14.01.11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS.Trần Ngọc Chất HÀ NỘI – 2017 LỜI CẢM ƠN Tôi xin chân thành cảm ơn các Thầ y Cô giáo trong Tổ Phương pháp dạy học Vật lí, các Thầ y Cô giáo Khoa Vâ ̣t lí, các Thầy Cô giáo trường ĐHSP Hà Nội đã giúp tôi hoàn thành khóa học. Với lòng biế t ơn sâu sắ c, tôi xin chân thành cảm ơn TS Trần Ngọc Chất và PGS.TS Nguyễn Ngo ̣c Hưng , người đã tâ ̣n tình hướng dẫn , giúp đỡ tôi trong suố t quá trình nghiên cứu và hoàn thành luâ ̣n văn. Tôi xin chân thàn h cảm ơn Ban Giám hi ệu, các thầy cô giáo cùng toàn các em học sinh lớp 11C trường THPT Nho Quan C đã ta ̣o điề u kiê ̣n và giúp đỡ tôi trong đơ ̣t thực nghiê ̣m sư pha ̣m. Tôi xin cảm ơn tấ t cả ba ̣n bè và gia đình đã luôn đô ̣ng viên , giúp đỡ và tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình học tập , nghiên cứu và hoàn thành đề tài nghiên cứu của mình. Hà Nội, tháng 05 năm 2017 Tác giả luận văn Nguyễn Thị Hoa CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN Nhà xuất bản NXB Học sinh HS Giáo viên GV Trung học phổ thông THPT Hoạt động ngoại khóa HĐNK Bài tập BT Thí nghiệm TN Dụng cụ thí nghiệm DCTN MỤC LỤC MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài .................................................................................................... 1 2. Mục đích nghiên cứu của đề tài .............................................................................. 2 3. Giả thuyết khoa học của đề tài ............................................................................... 2 4. Đối tượng nghiên cứu của đề tài............................................................................. 2 5. Nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài ............................................................................. 2 6. Phương pháp nghiên cứu của đề tài:....................................................................... 3 7. Dự kiến đóng góp của đề tài: .................................................................................. 3 CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI....................................................... 4 1.1. Cơ sở lí luận về hoạt động ngoại khóa vâ ̣t lí ở trƣờng phổ thông ................. 4 1.1.1. Vị trí, vai trò của hoạt động ngoại khóa ở trường phổ thông .......................... 4 1.1.2. Các đặc điểm của hoạt động ngoại khóa Vật lí ............................................... 5 1.1.3. Nội dung của hoạt động ngoại khóa Vật lí ....................................................... 6 1.1.4. Các hình thức hoạt động ngoại khóa vật lí ...................................................... 6 1.1.5. Phương pháp dạy học trong HĐNK vật lí ...................................................... 10 1.1.6. Quy trình tổ chức hoạt động ngoại khóa vật lí............................................... 12 1.2. Tính tích cực của học sinh trong học tập ...................................................... 14 1.2.1. Khái niệm về tính tích cực của học sinh trong học tập .................................. 14 1.2.2. Các biểu hiện của tính tích cực của học sinh trong học tập .......................... 15 1.2.3. Các cấp độ của tính tích cực của học sinh trong học tập .............................. 16 1.3. Năng lực sáng tạo của học sinh trong học tập .............................................. 16 1.3.1. Khái niệm năng lực sáng tạo của học sinh trong học tập .............................. 16 1.3.2. Các biểu hiện của năng lực sáng tạo của học sinh trong học tập ........................ 16 1.3.3. Các biện pháp hình thành và phát triển năng lực sáng tạo của học sinh trong học tập ...................................................................................................................... 17 1.4. Cơ sở lí luận về việc thiết kế, chế tạo và sử dụng các dụng cụ thí nghiệm trong dạy học Vật lí ở trƣờng phổ thông .............................................................. 18 1.4.1.Vai trò của thiết bị thí nghiệm trong dạy học vật lí ........................................ 19 1.4.2. Các đặc điểm cơ bản của dụng cụ thí nghiệm đơn giản ................................ 20 1.4.3. Sự cần thiết của việc sử dụng các dụng cụ thí nghiệm đơn giản trong dạy học Vật lí ở trường phổ thông ......................................................................................... 21 1.4.4. Sự cần thiết của việc sử dụng các dụng cụ thí nghiệm được làm từ chai nhựa và vỏ lon trong dạy học vật lí .......................................................................... 22 1.4.5. Khả năng sử dụng các dụng cụ thí nghiệm đơn giản trong dạy học Vật lí ở trường phổ thông ...................................................................................................... 23 1.4.6. Thí nghiệm Vật lí ở nhà của học sinh ............................................................. 24 KẾT LUẬN CHƢƠNG 1 ....................................................................................... 25 CHƢƠNG 2: TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG NGOẠI KHÓA “TIẾN HÀNH THÍ NGHIỆM VỀ TỪ TRƢỜNG VỚI DỤNG CỤ TỰ CHẾ TẠO TỪ VỎ LON VÀ CHAI NHỰA” THEO HƢỚNG PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC VÀ PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC SÁNG TẠO CỦA HỌC SINH LỚP 11 ............................ 26 2.1. Điều tra về tình hình dạy học chƣơng Từ trƣờng ở lớp 11 của trƣờng Trung học phổ thông Nho Quan C- Tỉnh Ninh Bình ......................................... 26 2.1.1. Mục đích điều tra ........................................................................................... 26 2.1.2. Phương pháp điều tra ..................................................................................... 26 2.1.3. Đối tượng điều tra .......................................................................................... 27 2.1.4. Kết quả điều tra .............................................................................................. 27 2.2. Thiết kế tiến trình tổ chức hoạt động ngoại khóa “Tiến hành thí nghiệm về từ trƣờng với dụng cụ thí nghiệm tự chế tạo từ vỏ lon và chai nhựa” theo hƣớng phát huy tính tích cực và phát triển năng lực sáng tạo của học sinh lớp 11 ....................................................................................................................... 29 2.2.1. Lựa chọn chủ đề ngoại khóa .......................................................................... 29 2.2.2. Lập kế hoạch ngoại khóa ................................................................................ 30 2.2.3. Tiến hành hoạt động ngoại khóa theo kế hoạch đã vạch ra........................... 68 2.2.4. Tổ chức cho học sinh báo cáo kết quả, rút kinh nghiệm, khen thưởng .......... 68 KẾT LUẬN CHƢƠNG 2 ....................................................................................... 69 CHƢƠNG 3: THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM ......................................................... 70 3.1. Mục đích của thực nghiệm sƣ phạm .............................................................. 70 3.2. Đối tƣợng và thời gian thực nghiệm sƣ phạm .............................................. 70 3.3. Phƣơng pháp thực nghiệm sƣ phạm .............................................................. 70 3.4. Phân tích và đánh giá kết quả thực nghiệm sƣ phạm .................................. 71 KẾT LUẬN CHƢƠNG 3 ....................................................................................... 84 KẾT LUẬN CHUNG ............................................................................................. 85 KIẾN NGHỊ ............................................................................................................ 86 TÀI LIỆU THAM KHẢO...................................................................................... 87 DANH MỤC HÌNH ẢNH Hình 2.1 1: : TN phát hiện từ tính của dòng điện ..................................................... 32 Hình 2.2 1 : Kiểm tra hoạt động của pin chanh ........................................................ 33 Hình 2.3 1: TN tương tác giữa hai dòng điện thẳng dài ........................................... 34 Hình 2.4 1: Động cơ điện 1 chiều 2 khung dây ........................................................ 36 Hình 2.4 2: Động cơ điện 1 chiều 1 khung dây ........................................................ 38 Hình 2.5 1: Động cơ Ritchie ..................................................................................... 39 Hình 2.5 2: Động cơ Ritchie 2 .................................................................................. 40 Hình 2.6 1: Động cơ Faraday ................................................................................... 41 Hình 2.6 2: Dòng điện chạy trong động cơ Faraday ................................................ 41 Hình 2.6 3: Động cơ Faraday 2 ................................................................................ 42 Hình 2.7 1: Động cơ Barlow’sches ......................................................................... 43 Hình 2.8 1: Mô hình tàu biển Yamato ...................................................................... 45 Hình 2.9 1 :TN sự phụ thuộc của từ trường vào mật độ vòng dây ........................... 46 Hình 2.9 2: Nam châm trong lòng ống dây .............................................................. 47 Hình 2.10 1: La bàn tang .......................................................................................... 50 Hình 2.11 1: Mạch Rơ le điện từ .............................................................................. 51 Hình 2.11.2: Chuông điện ........................................................................................ 51 Hình 2.12 1: : Thiết bị phát hiện dòng điện 1 vòng dây ........................................... 52 Hình 2.122: Thiết bị phát hiện dòng điện 2 vòng dây .............................................. 53 Hình 2.13 1: TN từ phổ của nam châm hình chữ U...................................................... 54 Hình 2.13 2: Hình ảnh từ phổ của nam châm hình chữ U ........................................ 54 Hình 2.13 3: Từ phổ của nam châm thẳng ............................................................... 55 Hình 2.13 4: TN từ phổ của dòng điện thẳng dài ..................................................... 55 Hình 2.13 5: Hình ảnh từ phổ của dòng điện thẳng dài ............................................ 56 Hình 2.13 7: Hình ảnh từ phổ của vòng dây............................................................. 56 Hình 2.13 6: TN từ phổ của vòng dây ...................................................................... 56 Hình 2.13 8: Hình ảnh từ phổ của ống dây............................................................... 57 Hình 2.14 .................................................................................................................. 61 Hình 2.15 .................................................................................................................. 61 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Thế giới đang xảy ra sự bùng nổ tri thức khoa học và công nghệ. Xã hội ở thế kỷ 21 phải là một xã hội “dựa vào tri thức”, vào tư duy sáng tạo, vào tài năng sáng chế của con người. Để có thể vươn lên được, đòi hỏi chúng ta phải đào tạo nguồn nhân lực không những phải có kiến thức, mà còn phải có năng lực hoạt động thực nghiệm. Chính vì vậy mà Hôi nghị ban chấp hành Trung ương khóa VIII cũng khẳng định: “ Đổi mới phương pháp dạy và học ở tất cả các cấp học, bậc học, áp dụng những phương pháp giáo dục hiện đại, bồi dưỡng học sinh năng lực tư duy sáng tạo, năng lực giải quyết vấn đề”. Do vậy, việc đổi mới phương pháp dạy và học trong nhà trường phổ thông trong đó yêu cầu đổi mới phương pháp dạy và học đối với môn Vật lí là điều tất yếu. Sự hạn chế của thời gian trên lớp trong chương trình chính khóa, đồng thời với sự gia tăng không ngừng của tri thức đã làm xuất hiện mâu thuẫn giữa nhu cầu nhận thức của học sinh với tính kế hoạch của chương trình. Thực tế cho thấy, dạy học nội khoá vẫn còn rất nặng nề, chưa kích thích được sự hứng thú học tập và chưa phát triển được năng lực sáng tạo của học sinh. Thời gian để học sinh thực hành, vận dụng kiến thức vào thực tiễn là quá ít so với kiến thức học sinh đã được học. Cần phải có thêm các hình thức học tập ngoài chương chình chính khóa hay các hoạt động ngoại khóa. Dạy học ngoại khóa không những giúp học sinh củng cố các kiến thức đã học ở nội khoá mà còn giúp đào sâu, mở rộng kiến thức, phát huy tính tích cực, sáng tạo của học sinh. Việc sử dụng thí nghiệm trong dạy học góp phần quan trong vào việc hoàn thiện những phẩm chất và năng lực của học sinh, đưa đến sự phát triển toàn diện cho người học. Nhờ thí nghiệm học sinh có thể hiểu sâu hơn bản chất vật lý của các hiện tượng, định luật, quá trình... được nghiên cứu và do đó có khả năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn của học sinh sẽ linh hoạt và hiệu quả hơn. Thực tế các thí nghiệm sẵn có được cấp ở các trường THPT có thời hạn sử dụng không lâu, HS khi làm thí nghiệm với các dụng cụ thí nghiệm đó gặp nhiều khó khăn vì không hiểu hết nguyên tắc hoạt động của nó. Vì thế cần phải chế tạo ra các dụng cụ thí nghiệm đơn giản mà chính HS cũng có thể thiết kế, chế tạo được giúp HS có thể học sâu, nhớ lâu. 1 Với tính chất Đã có một số luận án, luận văn nghiên cứu về việc : Tổ chức hoạt động ngoại khóa phần Từ trường , cụ thể: Xây dựng và sử dụng các thiết bị thí nghiệm theo hướng phát triển hoạt động nhận thức tích cực, sáng tạo của HS trong dạy học các kiến thức về từ trường ở lớp 11 Trung học phổ thông (luận án Tiến sĩ của tác giả Hà Duyên Tùng), Tổ chức hoạt động ngoại khóa chương "từ trường"ở lớp 11 theo hướng phát huy tính tích cực và phát triển năng lực sáng tạo của học sinh( của tác giả Tạ Hồng Sơn),…. Trong các luận án, luận văn này các tác giả cũng tổ chức hoạt động ngoại khóa với hình thức cho HS làm các TN đơn giản về từ trường. Tuy nhiên, chưa có các TN về từ trường với các dụng cụ tự chế tạo từ vỏ lon, chai nhựa. Với lí do trên, chúng tôi chọn nghiên cứu đề tài:Tổ chức hoạt động ngoại khóa: “Tiến hành thí nghiện về từ trường với dụng cụ tự chế tạo từ vỏ lon và chai nhựa” theo hướng phát huy tính tích cực và phát triển năng lực sáng tạo của HS lớp 11. 2. Mục đích nghiên cứu của đề tài Tổ chức hoạt động ngoại khóa: “ Tiến hành thí nghiện về từ trường với dụng cụ tự chế tạo từ vỏ lon và chai nhựa” theo hướng phát huy tính tích cực và phát triển năng lực sáng tạo của HS lớp 11. 3. Giả thuyết khoa học của đề tài Nếu thiết kế, chế tạo và sử dụng các dụng cụ tự chế tạo từ vỏ lon và chai nhựa để tổ chức hoạt động ngoại khóa về Từ trường thì sẽ phát huy được tính tích cực và phát triển năng lực sáng tạo của HS. 4. Đối tƣợng nghiên cứu của đề tài -Các dụng cụ TN với vỏ lon và chai nhựa cho phép tiến hành TN về Từ trường. - HĐNK về Từ trường với dụng cụ tự chế tạo từ vỏ lon và chai nhựa của HS lớp 11. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài - Nghiên cứu lí luận về việc tổ chức hoạt động ngoại khóa nói chung và hoạt động ngoại khóa vật lí nói riêng theo hướng phát huy tính tích cực và phát triển năng lực sáng tạo của HS. - Điều tra thực trạng dạy học phần “ Từ trường” ở vật lí lớp 11 ở THPT Nho Quan C. Đặc biệt chú trọng tới tình hình sử dụng thiết bị thí nghiệm và chế tạo các thiết bị thí nghiệm trong trường. 2 - Thiết kế, chế tạo các dụng cụ TN để tiến hành một số thí nghiệm với vỏ lon chai nhựa sử dụng trong dạy học phần “ Từ trường” – Vật lí 11. -Lập kế hoạch tổ chức HĐNK “Tiến hành thí nghiện về từ trường với dụng cụ tự chế tạo từ vỏ lon và chai nhựa” -Vật lí 11 . - Tiến hành thực nghiệm sư phạm ở lớp 11 nhằm đánh giá tính khả thi của nội dung, quy trình HĐNK đã xây dựng và hiệu quả đối với việc phát huy tính tích cực, phát triển năng lực sáng tạo. - Tổng kết và rút ra một số kết luận cần thiết. 6.Phƣơng pháp nghiên cứu của đề tài: - Phương pháp nghiên cứu lý luận: Nghiên cứu cở sở lý luận của hoạt động ngoại khóa trong dạy học hiện đại; cơ sở lý luận của việc xây dựng và sử dụng các thí nghiệm đơn giản với vỏ lon chai nhựa. - Phương pháp điều tra, quan sát thực tiễn: Nghiên cứu thực tiễn sử dụng thí nghiệm phần “ Điện tích- điện trường” và “ Từ trường” ở THPT. Tiến hành khảo sát bằng phương pháp Ăngket (điều tra), phương pháp phỏng vấn và đàm thoại với HS và GV ở các trường THPT. - Nghiên cứu thử nghiệm: Chế tạo trước một số dụng cụ thí nghiệm đơn giản - Phương pháp thực nghiệm sư phạm: thực nghiệm sư phạm hoạt động ngoại khóa về chế tạo một số bộ thí nghiệm đơn giản từ vỏ lon, chai nhựa phần phần “ Điện tích- điện trường” và “ Từ trường”, từ đó phân tích vai trò của hoạt động ngoại khóa trong việc phát huy tính tích cực và phát triển năng lực sáng tạo của học sinh. - Phương pháp thống kê toán học: Sử dụng phương pháp thống kê toán học để phân tích, đánh giá kết quả thực nghiệm sư phạm. 7. Đóng góp của đề tài: - Thiết kế, chế tạo được 25 bộ dụng cụ TN từ vỏ lon chai nhựa để tiến hành 14 TN về Từ trường. Các dụng cụ này đáp ứng được các yêu cầu đối với dụng cụ thí nghiệm đơn giản do học sinh tự chế tạo. - Xây dựng được quy trình tổ chức hoạt động ngoại khóa “Tiến hành thí nghiện về từ trường với dụng cụ tự chế tạo từ vỏ lon và chai nhựa” cho HS lớp 11. - Có thể làm tài liệu tham khảo cho việc tổ chức các hoạt động ngoại khóa vật lí ở các trường trung học. 3 CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI 1.1. Cơ sở lí luận về hoạt động ngoại khóa vâ ̣t lí ở trƣờng phổ thông 1.1.1. Vị trí, vai trò của hoạt động ngoại khóa ở trường phổ thông HĐNK là hoạt động được tổ chức ngoài giờ học các môn văn hóa. HĐNK đóng một vai trò rất quan trọng trong việc bổ sung, hoàn thiện kiến thức, kĩ năng và kinh nghiệm sống cho HS, giúp HS hoàn thiện nhân cách và phát triển toàn diện, cân đối về trí tuệ, đạo đức, thể dục, thẩm mĩ. HĐNK vật lí là hình thức hoạt động được tổ chức ngoài giờ học chính khóa môn vật lí, nhằm hỗ trợ các giờ học chính khóa trong việc làm cho các kiến thức vật lí mà HS đã được học trở nên gần gũi và có ý nghĩa với cuộc sống thực. Không chỉ rèn luyện cho các em những kiến thức khoa học, mà còn trang bị những kĩ năng chung như giao tiếp, hợp tác nhóm, giải quyết vấn đề,...cần thiết, có thể áp dụng giải quyết các vấn đề khác nhau không chỉ trong lĩnh vực vật lí. Ở nước ta, quá trinh dạy học được thực hiện bởi nhiều hình thức, có thể kể đến một số hình thức sau: Dạy học trên lớp, giáo dục lao động kĩ thuật tổng hợp và hướng nghiệp, giáo dục ngoài giờ lên lớp(Đông, 2009). HĐNK nói chung và HĐNK Vật lí nói riêng có vai trò vô cùng quan trọng trong việc giáo dục HS trên tất cả các mặt, cụ thể là:  Nâng cao chất lượng kiến thức: HĐNK giúp củng cố, đào sâu, mở rộng những tri thức đã được học ở trên lớp, bổ sung những vấn đề chưa được đặt ra trong chương trình chính khóa, tăng cường tính thực tiễn, tính thời sự, tính xã hội cho nội dung bài học. Bên cạnh đó, nó còn giúp HS vận dụng kiến thức đã học vào thực tế, tạo điều kiện để học đi đôi với hành, nối liền kiến thức trên bục giảng với thực tiễn đời sống.  Rèn luyện kĩ năng: HĐNK rèn luyện cho HS kĩ năng phân tích, kĩ năng giải quyết vấn đề, kĩ năng thực nghiệm, kĩ năng làm việc tập thể, kĩ năng sống, tổ chức, giao tiếp, định hướng nghề nghiệp, ...  Phát triển tư duy: HĐNK rèn luyện và phát triển các năng lực tư duy của học sinh như: tư duy lôgic, tư duy trừu tượng, tư duy sáng tạo…  Giáo dục tinh thần thái độ:HĐNK làm cho quá trình dạy học bộ môn thêm phong phú, đa dạng, làm cho việc học tập của học sinh thêm lôi cuốn, sinh động, vì vậy 4 có tác dụng khơi dậy niềm say mê hứng thú học tập, thực hành, lòng ham hiểu biết, yêu khoa học và phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của HS.HĐNK cũng góp phần giáo dục tính tổ chức, tính kế hoạch, tinh thần làm chủ và hợp tác trên cơ sở những hoạt động thực tế. Ngoài ra HĐNK còn giúp HS có thể hiểu sâu hơn về những giá trị văn hóa, truyền thống của cha ông, của quê hương, đất nước, nâng cao nhận thức về các vấn đề xã hội. 1.1.2. Các đặc điểm của hoạt động ngoại khóa Vật lí HĐNK Vật lí cũng như HĐNK nói chung có những đặc điểm sau: Được thực hiện ngoài giờ học chính khoá. Việc tổ chức hoạt động ngoại khóa dựa trên tinh thần tự nguyện của HS và có sự hướng dẫn của GV. Nội dung của HĐNK thường liên quan đến nội dung học tập trong chương trình nội khoá, phù hợp với trình độ và đặc điểm của đối tượng tham gia. Hình thức HĐNK Vật lí rất đa dạng, bao gồm ngoại khoá làm bài tập, chế tạo DCTN và tiến hành TN với các dụng cụ đã chế tạo, tham quan công trình Vật lí, hội vui Vật lí…nhằm giúp HS mở rộng, đào sâu, làm phong phú thêm những kiến thức đã được học trong giờ nội khóa. Hình thức tổ chức dưới nhiều dạng: dạng tập thể cả lớp, dạng theo nhóm năng khiếu, dạng thường kì, dạng đột xuất nhân những dịp kỉ niệm hay lễ hội... Theo đó, số lượng HS tham gia không hạn chế, có thể là theo nhóm, nhưng cũng có thể là tập thể lớp hoặc tàm trường. HS được làm việc theo nhóm, cả lớp dễ phát triển khả năng làm việc tập thể. Các hoạt động ngoại khóa thường có kế hoạch cụ thể về mục đích, nội dung, phương pháp, hình thức tổ chức, lịch hoạt động cụ thể, và thời gian thực hiện. Việc đánh giá kết quả của hoạt động ngoại khóa thường thông qua những biểu hiện trong quá trình tham gia hoạt động (tính tích cực, năng lực sáng tạo của HS) và sản phẩm của HS. Ngoài ra, kết quả của hoạt động ngoại khóa được đánh giá công khai và do cả GV và HS tham gia đánh giá. Để khích lệ quá trình hoạt động của HS thì cũng cần có sự khuyến khích và phần thưởng kịp thời cho các em. 5 Như vậy, HĐNK không gò bó về thời gian, không gian cũng như trình tự nội dung như giờ học nội khoá. Do đó, GV có thể dễ dàng sử dụng những phương pháp, hình thức tổ chức dạy học khác nhau trong HĐNK. 1.1.3. Nội dung của hoạt động ngoại khóa Vật lí Nội dung ngoại khóa phải bổ sung kiến thức cho nội khóa, cùng cố, đòa sâu, mở rộng hợp lí các kiến thức trong chương trình vật lí, bổ sung các kiến thức mà HS còn thiếu hụt hay mắc sai lầm khi học nội khóa. Nội dung ngoại khóa Vật lí ở trường phổ thông rất đa dạng nhưng có thể chia thành hai nội dung chính: lí thuyết và thực nghiệm. Cụ thể đó là các nội dung như:  Nghiên cứu lí thuyết : Nghiên cứu những kiến thức lí thuyết về vật lí và kĩ thuật.  Nghiên cứu thực nghiệm : Nghiên cứu những ứng dụng của vật lí trong đời sống, kĩ thuật Và Thiết kế, chế tạo dụng cụ và làm thí nghiệm vật lí với dụng cụ đã chế tạo. Để lựa chọn một nội dung tổ chức hoạt động ngoại khóa, GV cần dựa vào vị trí, vai trò của hoạt động ngoại khóa và xuất phát từ đặc điểm nội dung kiến thức vật lí có tính trừu tượng, có nhiều ứng dụng trong thực tiễn, nhưng trong nội khóa chưa nghiên cứu hết được do điều kiện thời gian và phương tiện dạy học. Căn cứ vào các cơ sở nêu trên và thực tế dạy học vật lí ở trường phổ thông hiện nay chúng tôi lựa chọn tổ chức HĐNK “Tiến hành thí nghiệm về từ trường với dụng cụ tự chế tạo từ vỏ lon và chai nhựa ” mà chúng tôi tổ chức có nội dung là các bài tập thí nghiệm, đây là mặt yếu của dạy học nội khoá. HĐNK này sẽ giúp các em hiểu được bản chất của hiện tượng, HS tự tìm tòi chế tạo, tự tay thực hiện thí nghiệm không những dẫn đến sự tin tưởng về các kiến thức được học mà còn phát huy được tính tích cực và năng lực sáng tạo của các em. 1.1.4. Các hình thức hoạt động ngoại khóa vật lí Việc chia ra các hình thức ngoại khóa chỉ mang tính chất tương đối. Có thể phân chia các hình thức tổ chức hoạt động ngoại khóa theo số lượng HStham gia, cũng có thể theo nội dung ngoại khóa..., có thể hình thức này bao gồm cả hình thức tổ chức khác. Hiện nay, người ta thường phân chia các hình thức tổ chức HĐNK thành: 6 HĐNK tại trường: hội thi Vật lí, hội vui Vật lí, chuyên đề Vật lí, tổ chức câu lạc bộ (nhóm) Vật lí, viết báo tường hoặc tập san về Vật lí, luyện giải bài tập Vật lí...  Hội vui vật lí: Hội vui là một hình thức ngoại khóa dễ phổ biến, lôi cuốn được đông đảo học sinh tham gia, tạo ra được khí thế trong học tập và nghiên cứu. Hội vui có thể tổ chức theo từng chuyên đề hoặc theo khối lớp. Chẳng hạn: hội vui cơ học; hội vui về nhiệt học; hội vui về điện học; hội vui về quang học. Hội vui có nội dung chính là các trò chơi hoặc các câu hỏi rèn luyện trí tuệ, như: trò chơi hái hoa dân chủ; thi khéo tay; thi giải đáp các câu hỏi trí tuệ.... Thời gian tổ chức hội vui không nên kéo dài để đảm bảo cho hội vui vừa truyền tải hết nội dung cần thiết vừa không gây ảnh hưởng đến sức khỏe và sự đi lại của học sinh. Để cho hội vui thành công, đáp ứng được yêu cầu đã đề ra của chủ hội thì cần phải chuẩn bị nội dung sao cho hợp lí, phong phú, hấp dẫn và có phần thưởng khuyến khích cho người thắng cuộc khi tham gia trò chơi. Đối với những trò chơi có liên quan đến máy móc thì cần phải kiểm tra kĩ lưỡng trước khi tổ chức hội vui và phải có dự trù thời gian và dụng cụ cho những trò chơi này.  Triển lãm về vật lí: Triển lãm về vật lí ở trường phổ thông có thể tổ chức nhân ngày lễ của trường hoặc dịp tổng kết một kì học hoặc cuối năm học. Mục đích của triển lãm về vật lí là để nói lên thành tựu hoạt động học tập và nghiên cứu về vật lí của một khối lớp hoặc của toàn trường. Để cho triển lãm thành công thì nội dung triển lãm phải phong phú; trình bày đẹp, khoa học và hấp dẫn. Nội dung triển lãm có thể gồm: dụng cụ, mô hình vật lí mà học sinh chế tạo được; mẫu vật sưu tầm được; đồ dùng phục vụ cho việc dạy học; biểu diễn thí nghiệm vật lí có liên quan đến kiến thức vật lí phổ thông mà học sinh đã được học. Triển lãm có thể tổ chức kết hợp với hội vui vật lí hoặc tiến hành cùng với các bộ môn khác như toán, hóa, sinh, công nghệ.  Báo tường về vật lí: Đây là một hình thức hoạt động ngoại khóa khá hấp dẫn, dễ tổ chức, lôi cuốn được đông đảo học sinh tham gia, không phân biệt trình độ học sinh nhiều. Hình thức hoạt động ngoại khóa này có tác dụng tốt trong việc thúc đẩy học sinh sưu tầm, đọc các sách báo hoặc giải các bài toán hay về vật lí. Báo tường về vật lí cũng là một hoạt động để giáo viên hoặc các thành viên tích cực trong lớp công bố các bài toán hay mà không có điều kiện hoặc không cần thiết phải trình bày trên lớp. 7  Câu lạc bộ vật lí là nơi tập trung những cá nhân có cùng sở thích, nhu cầu, nguyện vọng, cùng nhau hoạt động để đạt được mục đích nào đó. Hoạt động câu lạc bộ vật lí ở trường học là một loại hình hoạt động ngoài giờ lên lớp, là môi trường tốt nhất để các cá nhân yêu thích vật lí có dịp học tập, sinh hoạt, rèn luyện, vui chơi giải trí... với các kiến thức vật lí trên tinh thần tự nguyện, nhằm phát huy năng lực bản thân, trang bị cho các em những kỹ năng cần thiết để vận dụng vào thực tiễn đời sống xã hội (Liên & Sai, 2006).  Luyện tập giải các bài tập vật lí: vì thời lượng giải toán vật lí không nhiều, do đó giáo viên không có thời gian hướng dẫn cho học sinh những phương pháp hay hoặc bài toán hay mà chỉ tập trung giới thiệu những bài toán cơ bản để củng cố lí thuyết. Chính vì thế, việc tổ chức cho học sinh giải bài tập vật lí là hình thức rất hay, giúp học sinh tìm tòi phương pháp giải toán mới và đưa ra một số bài toán lạ. Hoạt động này rất thiết thực góp phần làm tăng hiệu quả học tập rất rõ và dễ lôi cuốn học sinh tham gia. HĐNK tại nhà: thiết kế, chế tạo dụng cụ và tiến hành các thí nghiệm với các dụng cụ đã chế tạo; chế tạo mô hình, dụng cụ kĩ thuật ứng dụng của vật lí, sưu tầm tài liệu trên mạng...  Chế tạo dụng cụ thí nghiệm vật lí”: do đặc thù của môn học cho nên hình thức ngoại khóa “Chế tạo dụng cụ thí nghiệm vật lí” là phổ biến nhất trong công tác ngoại khóa vật lí. Tại các trường phổ thông hiện nay đã được trang bị các dụng cụ thí nghiệm phục vụ cho giờ học thực hành của học sinh. Tuy nhiên, số lượng các thí nghiệm còn hạn chế, đặc biệt là các thí nghiệm có liên quan đến các ứng dụng vật lí của kĩ thuật. Để có thể phát huy tính tích cực của học sinh và phát triển được năng lực sáng tạo của các em thì việc phải chế tạo thêm các dụng cụ thí nghiệm là rất cần thiết. Do vậy công tác ngoại khóa tổ chức cho học sinh tham gia chế tạo các dụng cụ thí nghiệm là rất phù hợp. Tổ chức được tốt hình thức ngoại khóa với nội dung như vậy vừa giúp học sinh trực tiếp tham gia chế tạo dụng cụ có thể hiểu sâu hơn kiến thức được học, thấy được ứng dụng của kiến thức trong thực tế, đồng thời cũng khiến cho các em thấy hứng thú và tích cực hơn trong học tập, đồng thời vừa có thể bổ sung thêm các dụng cụ thí nghiệm còn thiếu cho nhà trường, giúp cho việc giảng dạy các khóa sau được thuận lợi. Trong trường hợp như vậy, giáo viên cũng cần 8 phải góp ý để các em chế tạo được những dụng cụ thí nghiệm đẹp, bền và có thể sử dụng được lâu dài. Tuy nhiên trong quá trình học sinh chế tạo dụng cụ, giáo viên cũng cần làm cho các em hiểu rõ nguyên tắc cấu tạo cũng như hoạt động của các dụng cụ thí nghiệm, chứ không phải các em chỉ cần chế tạo các dụng cụ theo mẫu có sẵn mà không hiểu bản chất và ý nghĩa của các dụng cụ. Như vậy thì công tác ngoại khóa mới có ý nghĩa giáo dục và thực tiễn mạnh mẽ. Giáo viên cũng cần lưu giữ các hình ảnh hoạt động và sản phẩm của nhóm trong phòng thí nghiệm của nhà trường để giáo dục và làm gương cho các thế hệ sau. Trong quá trình hoạt động ngoại khóa, giáo viên cũng cần dạy cho các em biết cách sử dụng các công cụ, hiểu tính năng và cách gia công các vật liệu khác nhau như sắt, gỗ, bìa cứng, dung dịch hoá học, dây dẫn bằng kim loại,. Giáo viên cũng có thể nhờ phụ huynh hoặc chuyên gia đến hướng dẫn cho các em trong nhóm.  Chế tạo mô hình, dụng cụ kĩ thuật ứng dụng của vật lí: Hình thức hoạt động ngoại khóa với nội dung liên quan đến các ứng dụng của vật lí trong kĩ thuật cũng được nhiều học sinh tham gia, dễ hứng thú, đồng thời có tác dụng giáo dục kĩ thuật khá trực tiếp do đó cần phải được đề cao và khuyến khích. Nhóm ngoại khóa này có thể hoạt động theo nhiều hướng, với tên gọi phong phú và hấp dẫn. Những nhóm ngoại khóa này mang nhiều tính chất thực hành chuyên môn hơn nhóm “Chế tạo dụng cụ thí nghiệm vật lí” nhưng hoạt động của nhóm vẫn phải gắn liền với hai mặt lí thuyết và thực hành. Do vậy giáo viên cần phải bổ sung thêm cả kiến thức lý thuyết và thực hành cho học sinh. Khi tổ chức hình thức ngoại khóa này, giáo viên nên tổ chức những nhóm phục vụ yêu cầu của nền sản suất ở địa phương và nên phối hợp với những chuyên gia ở đó để có sự giúp đỡ về kĩ thuật cũng như kinh nghiệm. Các nhóm ngoại khóa “Vật lí kĩ thuật” này nếu làm tốt vai trò của mình sẽ trở thành nòng cốt trong việc liên hệ bài học vật lí với thực tế kĩ thuật, nhóm này có vai trò tốt trong việc giúp cho các học sinh khác hiểu rõ hơn vai trò và biểu hiện của các kiến thức vật lí trong đời sống. HĐNKtại các nơi khác: Tham quan các công trình kĩ thuật, các nhà máy...Tham quan các công trình kỹ thuật ứng dụng vật lí: là một hình thức tổ chức dạy học trong thực tế, quan sát trực tiếp của học sinh dưới sự hướng dẫn của giáo viên và cơ sở tham quan nhằm nghiên cứu sự vật, hiện tượng, qui trình...cần tìm hiểu trong nội 9 dung dạy học. Hình thức tham quan ngoại khóa có thể được tổ chức trước, trong và sau khi học một kiến thức nào đó. Nếu tiến hành tham gia trước khi học một kiến thức mới, ta gọi là tham quan chuẩn bị. Mục đích của tham quan chuẩn bị là giúp học sinh tích lũy những hiểu biết cần thiết để lĩnh hội tri thức mới dễ dàng và hứng thú. Nếu tiến hành tham quan trong quá trình học thì được gọi là tham quan bổ sung. Mục đích của nó là nhằm minh họa, làm rõ vấn đề, kiến thức vừa mới được học. Nếu tiến hành tham quan sau khi học thì gọi là tham quan tổng kết với mục đích là để củng cố, đào sâu kiến thức đã học. (Đông, 2009) Để phù hợp với nội dung ngoại khoá đã chọn, căn cứ vào đặc điểm kiếm thức trương từ trường trừu tượng nhưng lại có nhiều ứng dụng trong thực tế , và căn cứ vào tình hình thực tế giảng dạy hiện nay của dụng cụ thí nghiệm phục vụ cho việc dạy học kiến thức về từ trường, việc dạy học trên lớp chưa phát huy hết các năng lực của HS , nên chúng tôi lựa chọn hình thức tổ chức HĐNKgồm các hoạt động trên lớp và ở nhà xen kẽ nhau. Trên lớp, tiến hành phổ biến nội dung, chia nhóm, thảo luận các phương án TN; ở nhà tìm kiếm vật liệu, tiến hành các TN.Ngoài ra để hoạt động ngoại khóa của học sinh có ý nghĩa và tăng sự hứng thú của học sinh hơn, chúng tôi có tổ chức một buổi để cho các nhóm học sinh báo cáo sản phẩm và kết hợp với hội vui vật lí. 1.1.5. Phương pháp dạy học trong HĐNK vật lí Cũng như trong dạy học nội khóa, trong dạy học ngoại khóa phương pháp hướng dẫn của giáo viên cũng theo các kiểu định hướng: định hướng tìm tòi, định hướng khái quát chương trình hóa, định hướng tái tạo. Định hướng tìm tòi: GV không chỉ ra một cách tường minh các kiến thức, cách thức hoạt động mà chỉ gợi ý để học sinh có thể tìm tòi, huy động hoặc xây dựng những kiến thức và cách thức hoạt động thích hợp để giải quyết nhiệm vụ mà họ đảm nhận. Kiểu định hướng này đòi hỏi học sinh tự xác định những hành động trong tình huống không phải là đã quen thuộc với họ. Định hướng tìm tòi có thể phân biệt hai trình độ khác nhau đối với hành động đòi hỏi ở học sinh. Đó là:  Định hướng tìm tòi áp dụng các cách thức hành động theo các mẫu đã biết, ở mức độ này, giáo viên yêu cầu học sinh tự huy động, lựa chọn cách thức hoạt động theo các mẫu đã biết để chuyển tải áp dụng vào tình huống đang xét.  Định hướng tìm tòi sáng tạo: Giáo viên yêu cầu học sinh tự nghĩ ra cách thức hoạt động giải quyết vấn đề, không phải là theo một mẫu có sẵn. 10 Định hướng tái tạo: người dạy hướng HS vào việc huy động, áp dụng những kiến thức, cách thức hoạt động HS đã nắm được hoặc đã được người dạy chỉ ra một cách tường minh, để HS có thể thực hiện được nhiệm vụ mà họ đảm nhận.Định hướng tái tạo có thể phân biệt hai trình độ khác nhau đối với hành động đòi hỏi ở học sinh. Đó là:  Định hướng tái tạo từng thao tác cụ thể riêng rẽ: Trong kiểu định hướng này người học sẽ theo dõi, thực hiện bắt chước lặp lại theo thao tác mẫu cụ thể do giáo viên chỉ ra.  Định hướng tại tạo angôrít: Trong kiểu định hướng này giáo viên chỉ ra một cách khái quát tổng thể trình tự hành động để người học tự chủ giải quyết được nhiệm vụ. Định hướng khái quát chương trình hóa: phối hợp các đặc điểm của cả hai kiểu định hướng trên, trong đó trước hết GV cũng gợi ý cho HS tự tìm tòi nhưng chú ý giúp cho HS ý thức được đường lối khái quát của việc tìm tòi, giải quyết vấn đề và sự định hướng được chương trình hóa theo các bước hợp lí: từ tổng quát, tổng thể đến các bộ phận riêng biệt; từ tìm tòi đến tái tạo. Việc lựa chọn phương pháp định hướng HS HĐNK thường linh hoạt, mềm dẻo, tùy thuộc vào trình độ HS. Tuy nhiên, để có tác dụng tích cực đối với hoạt động nhận thức của HS thì GV cần áp dụng kiểu định hướng khái quát hoá chương trình trong quá trình hướng dẫn HS HĐNK. Phương pháp định hướng trong HĐNK cũng có ba kiểu định hướng như trong hoạt động nội khóa. Tuy nhiên do đặc điểm của HĐNK việc áp dụng các kiểu định hướng có sự khác biệt với khi áp dụng trong hoạt động nội khóa. Trong hoạt động nội khoá, nếu học sinh gặp khó khăn không trả lời được câu hỏi hoặc tình huống mà giáo viên đưa ra thì giáo viên có thể ngay lập tức thu hẹp phạm vi nghiên cứu dần sao cho vừa sức với học sinh. Nếu học sinh vẫn không đáp ứng được thì sự hướng dẫn của giáo viên chuyển dần sang kiểu định hướng tái tạo, mà trước hết là kiểu định hướng angôrít để theo đó học sinh tự lực giải quyết vấn đề đặt ra. Nếu học sinh vẫn không đáp ứng được thì mới thực hiện sự hướng dẫn tái tạo đối với mỗi hành động, thao tác đó. Còn trong dạy học ngoại khoá thì không như vậy, nếu HS gặp khó khăn trong việc thực hiện nhiệm vụ được giao, do có nhiều thời gian nên 11