Tài liệu Tổ chức hoạt động ngoại khoá “tiến hành thí nghiệm về cảm ứng điện với dụng cụ tự chế tạo từ vỏ lon và chai nhựa” theo hướng phát huy tính tích cực và phát triển năng lực sáng tạo của học sinh lớp

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI ĐẶNG HOÀNG CHUNG TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG NGOẠI KHOÁ “TIẾN HÀNH THÍ NGHIỆM VỀ CẢM ỨNG ĐIỆN TỪ VỚI DỤNG CỤ TỰ CHẾ TẠO TỪ VỎ LON VÀ CHAI NHỰA” THEO HƢỚNG PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC VÀ PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC SÁNG TẠO CỦA HỌC SINH LỚP 11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC HÀ NỘI – 2017 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI ĐẶNG HOÀNG CHUNG TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG NGOẠI KHOÁ “TIẾN HÀNH THÍ NGHIỆM VỀ CẢM ỨNG ĐIỆN TỪ VỚI DỤNG CỤ TỰ CHẾ TẠO TỪ VỎ LON VÀ CHAI NHỰA” THEO HƢỚNG PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC VÀ PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC SÁNG TẠO CỦA HỌC SINH LỚP 11 Chuyên ngành: Lí luận và phƣơng pháp dạy học bộ môn Vật lí Mã số : 60.14.01.11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. Nguyễn Ngọc Hƣng HÀ NỘI – 2017 LỜI CẢM ƠN Lời đầu tiên, tôi xin tỏ lòng cảm ơn sâu sắc và thành kính đến PGS.TS Nguyễn Ngọc Hưng – người đã tận tình chỉ bảo, hướng dẫn, động viên tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu để tôi có thể hoàn thành luận văn này. Tôi xin trân trọng cảm ơn TS. Trần Ngọc Chất – người luôn nhiệt tình chỉ bảo, luôn cho tôi những lời khuyên quý báu mỗi khi gặp khó khăn trong quá trình chế tạo các dụng cụ thí nghiệm . Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô trong tổ Lí luận và phương pháp dạy học bộ môn Vật lí, trường Đại học Sư phạm Hà Nội đã giảng dạy, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu để hoàn thành khóa luận này. Tôi xin gửi lời cảm ơn các em học sinh lớp 11A1, Ban giám hiệu, Giáo viên chủ nhiệm lớp 11A1 trường THPT Dương Xá, Huyện Gia Lâm, Hà Nội đã hỗ trợ, tạo điều kiên cho tôi trong quá trình thực hiện đề tài này. Tôi xin cảm ơn bạn bè, gia đình luôn động viên giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu để hoàn thành luận văn này. Hà Nội, tháng 6 năm 2017 Tác giả Đặng Hoàng Chung MỤC LỤC MỞ ĐẦU..................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ...................................................................................... 1 2. Mục đích nghiên cứu ................................................................................ 2 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ............................................................ 3 4. Giả thuyết khoa học ................................................................................. 3 5. Nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................................... 3 6. Phương pháp nghiên cứu .......................................................................... 3 7. Đóng góp của luận văn ............................................................................. 4 8. Cấu trúc luận văn ..................................................................................... 4 CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VỀ VIỆC TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG NGOẠI KHÓA Ở TRƢỜNG PHỔ THÔNG ............................................ 5 1.1. Vai trò của hoạt động ngoại khóa trong hệ thống hình thức dạy học ở nhà trƣờng phổ thông ........................................................... 5 1.1.1. Hoạt động ngoại khóa trong nhà trường phổ thông ............................. 5 1.1.2. Vai trò của hoạt động ngoại khóa trong nhà trường phổ thông ........... 5 1.2. Hoạt động ngoại khóa vật lí trong nhà trƣờng phổ thông. ............... 5 1.2.1. Vị trí vai trò của hoạt động ngoại khóa trong hệ thống các hình thức tổ chức dạy học vật lí ở trường phổ thông. ........................................... 6 1.2.2. Các đặc điểm của ngoại khóa vật lí .................................................... 6 1.2.3. Nội dung ngoại khóa vật lí ................................................................. 7 1.2.4. Các hình thức ngoại khóa vật lí .......................................................... 8 1.2.5. Các nguyên tắc tổ chức nhóm ngoại khóa ........................................... 9 1.2.6. Phương pháp dạy học hoạt động ngoại khóa vật lí .............................. 10 1.2.7. Quy trình tổ chức hoạt động ngoại khoá ............................................. 11 1.3. Tính tích cực và năng lực sáng tạo của học sinh trong học tập ........ 13 1.3.1. Tính tích cực của học sinh trong học tập ............................................ 13 1.3.1.1. Khái niệm tính tích cực của học sinh trong học tập .......................... 13 1.3.1.2. Những biểu hiện tính tích cực trong học tập của học sinh ................ 14 1.3.2. Năng lực sáng tạo của hoc sinh trong học tập ..................................... 14 1.3.2.1 Khái niệm năng lực sáng tạo............................................................. 14 1.3.2.2 Biểu hiện của năng lực sáng tạo của học sinh trong học tập.............. 14 1.4. Thiết kế, chế tạo và sử dụng các dụng cụ thí nghiệm đơn giản trong dạy học Vật lí ở trƣờng phổ thông ........................................... 15 1.4.1. Các đặc điểm cơ bản của dụng cụ thí nghiệm đơn giản ...................... 15 1.4.2. Sự cần thiết của việc sử dụng các dụng cụ thí nghiệm đơn giản trong dạy học Vật lí ở trường phổ thông ............................................ 16 1.4.3. Các khả năng sử dụng các dụng cụ thí nghiệm đơn giản trong dạy học Vật lí ở trường phổ thông ............................................................ 17 1.4.4. Thí nghiệm Vật lí ở nhà của học sinh ................................................. 18 1.5. Tác dụng của việc sử dụng các dụng cụ thí nghiệm đƣợc làm từ chai nhựa và vỏ lon trong dạy học vật lí ở trƣờng phổ thông ........... 19 1.5.1. Những ưu điểm cùa các dụng cụ thí nghiệm được làm từ chai nhựa và vỏ lon............................................................................................. 19 1.5.1.1. Các tính chất ưu việt của chai nhựa và vỏ lon .................................. 19 1.5.1.2. Những ưu điểm của các dụng cụ thí nghiệm được làm từ chai nhựa và vỏ lon. .......................................................................................... 20 1.5.2. Hiệu quà dạy học của việc sử dụng các dụng cụ thí nghiệm được làm từ chai nhựa và vỏ lon ................................................................. 20 1.5.3. Các khả năng sử dụng trong dạy học Vật lí những thí nghiệm được tiến hành với dụng cụ được làm từ chai nhựa và vỏ lon ...................... 21 1.5.3.1. Các thí nghiệm có thể được sử dụng ở tất cả các khâu của quá trình dạy học .................................................................................... 21 1.5.3.2. Các thí nghiệm có thề được sử dụng trong dạy học Vật lí dưới nhiều hình thức khác nhau ....................................................... 21 KẾT LUẬN CHƢƠNG 1 ........................................................................... 23 CHƢƠNG 2. TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG NGOẠI KHÓA “CHẾ TẠO CÁC DỤNG CỤ ĐƠN GIẢN ĐỂ TIẾN HÀNH MỘT SỐ THÍ NGHIỆM VỀ CẢM ỨNG ĐIỆN TỪ” NHẰM PHÁT HUY TÍNH TÍCH CỰC VÀ PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC SÁNG TẠO CỦA HỌC SINH LỚP 11 ...... 24 2.1. Đặc điểm cấu trúc nội dung phần “Cảm ứng điện từ”– Vật lí 11 .... 24 2.2. Mục tiêu dạy học phần “Cảm ứng điện từ” – Vật lí 11 .................... 24 2.2.1. Mục tiêu về kiến thức ......................................................................... 24 2.2.2. Mục tiêu về kĩ năng ............................................................................ 24 2.2.3. Mục tiêu về phát triển tư duy .............................................................. 25 2.2.4. Mục tiêu về thái độ ............................................................................. 25 2.3. Điều tra tình hình dạy học phần “Cảm ứng điện từ” lớp 11 ở trƣờng THPT Dƣơng Xá, huyện Gia Lâm, Hà Nội. ....................... 26 2.3.1. Mục đích điều tra ............................................................................... 26 2.3.2. Phương pháp điều tra .......................................................................... 26 2.3.3. Đối tượng điều tra .............................................................................. 26 2.3.4. Kết quả điều tra .................................................................................. 27 2.3.4.1. Về học sinh...................................................................................... 27 2.3.4.2. Thực trạng sử dụng thí nghiệm trong dạy học.................................. 28 2.3.4.3. Tình hình tổ chức hoạt động ngoại khóa .......................................... 28 2.4. Kế hoạch tổ chức hoạt động ngoại khóa phần “Chế tạo các dụng cụ thí nghiệm đơn giản từ vỏ lon và chai nhựa để tiến hành một số thí nghiệm về cảm ứng điện từ” cho học sinh lớp 11 ......................... 28 2.4.1. Mục tiêu của hoạt động ngoại khóa .................................................... 28 2.4.1.1. Mục tiêu về kiến thức ...................................................................... 28 2.4.1.2. Mục tiêu về kỹ năng ........................................................................ 29 2.4.1.3. Mục tiêu về phát triển tư duy ........................................................... 29 2.4.1.4. Mục tiêu về tình cảm thái độ ........................................................... 29 2.4.2. Nội dung của hoạt động ngoại khóa.................................................... 29 2.4.2.1. Thiết kế, chế tạo các dụng cụ thí nghiệm từ vỏ lon và chai nhựa để tiến hành một số thí nghiệm về phần “Cảm ứng điện từ” ............................. 30 2.4.2.2. Các nhiệm vụ giao cho học sinh ...................................................... 52 2.4.3. Hình thức tổ chức hoạt động ngoại khóa phần “Cảm ứng điện từ” lớp 11 ..................................................................................................... 56 2.4.3.1 Dự kiến thời gian và hình thức tổ chức ngoại khóa ........................... 56 2.4.3.2 Dự kiến khó khăn, sai lầm của học sinh khi chế tạo dụng cụ thí nghiệm ....................................................................................... 57 KẾT LUẬN CHƢƠNG II .......................................................................... 60 CHƢƠNG III: THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM ........................................... 61 3.1. Mục đích thực nghiệm sƣ phạm ......................................................... 61 3.2. Đối tƣợng thực nghiệm sƣ phạm ........................................................ 61 3.3. Kế hoạch thực nghiệm ........................................................................ 61 3.4. Phƣơng pháp thực nghiệm.................................................................. 61 3.5. Diễn biến quá trình tổ chức hoạt động ngoại khóa............................ 62 3.5.1. Học sinh nhận nhiệm vụ ..................................................................... 62 3.5.2. Thảo luận nhiệm vụ ............................................................................ 62 3.5.3. Phân công nhóm và hoạt động nhóm .................................................. 63 3.5.4. Tổ chức báo cáo kết quả quá trình chế tạo dụng cụ thí nghiệm ........... 63 3.6. Tính khả thi của các nhiệm vụ và sửa đổi nhiệm vụ giao cho học sinh ............................................................................................... 68 3.7. Đánh giá hiệu quả của hoạt động ngoại khóa .................................... 71 3.7.1. Hiệu quả trong việc củng cố, mở rộng kiến thức, rèn luyện các kĩ năng cần thiết ................................................................................. 71 3.7.2. Hiệu quả của hoạt động ngoại khóa trong việc phát huy tính tích cực và phát triển năng lực sáng tạo của học sinh ................................ 72 3.7.3. Một số hiệu quả khác của hoạt động ngoại khóa ................................. 75 KẾT LUẬN CHƢƠNG III ........................................................................ 77 KẾT LUẬN CHUNG ................................................................................. 78 TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................... 79 PHỤ LỤC ................................................................................................... 80 PHỤ LỤC 1 ................................................................................................ 80 PHỤ LỤC 2 ................................................................................................ 82 PHỤ LỤC 3 ................................................................................................ 84 DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT 1. ĐH : Đại học 2. GV : Giáo viên 3. HS : Học sinh 4. NXB : Nhà xuất bản 5. BCH : Ban chấp hành 6. PPDH : Phương pháp dạy học 7. HĐNK : Hoạt động ngoại khóa 8. THPT : Trung học phổ thông MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Trong quá trình phát triển hội nhập của xã hội đòi hỏi con người phải được bồi dưỡng những năng lực và phẩm chất quan trọng, đặc biệt là năng lực sáng tạo. Thực tiễn hiện nay, đất nước ta đang trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế càng cần thiết phải có nguồn nhân lực trình độ cao năng động, sáng tạo. Với yêu cầu đó, ngành giáo dục nói chung và bộ môn vật lí nói riêng cần đổi mới phương pháp dạy nhằm phát huy tính tích cực và phát triển năng lực sáng tạo của học sinh. Trong nghị quyết TW2 khóa VIII của BCH Trung ương Đảng cộng sản Việt Nam có ghi: “Đổi mới mạnh mẽ phương pháp giáo dục và đào tạo, khắc phục lối truyền thụ một chiều và rèn luyện thành nếp tư duy sáng tạo của người học. Từng bước áp dụng các phương pháp tiên tiến, phương tiện hiện đại vào quá trình dạy, đảm bảo điều kiện và thời gian tự học, tự nghiên cứu cho học sinh.” Thực tiễn việc dạy và học hiện nay, lượng kiến thức học sinh cần tiếp nhận ngày càng nhiều trong khi thời lượng học tập trên lớp thì không đổi dẫn đến việc dạy học trên lớp để theo kịp chương trình chứ chưa kích thích được sự hứng thú học tập và chưa phát triển được năng lực sáng tạo của học sinh. Thời gian để học sinh thực hành cũng như vận dụng kiến thức rất hạn chế. Vì vậy việc đưa vào hoạt động ngoại khóa vào quá trình học tập của học sinh có ý nghĩa rất quan trọng. Vật lí học là môn khoa học thực nghiệm nên ngoài các hoạt động lí thuyết thì khâu quan trọng trong quá trình đổi mới phương pháp dạy học vật lí là phải tăng cường các hoạt động thực nghiệm của học sinh. Trong thời gian học nội khóa, học sinh chủ yếu được làm bài tập trên giấy. Vì vậy, việc đưa thí nghiệm vào hoạt động ngoại khóa để học sinh tiếp cận với con đường nghiên cứu khoa học và nắm rõ bản chất các kiến thức vật lí là cần thiết và có ý nghĩa quan trọng. 1 Chúng tôi thấy rằng kiến thức phần “Cảm ứng điện từ”có rất nhiều ứng dụng trong đời sống và kĩ thuật. Tuy nhiên, các thiết bị thí nghiệm ở phần này nặng về tính thực hành, phát triển kĩ năng và chưa chú trọng phát triển khả năng sáng tạo cho học sinh. Đối với việc chế tạo các dụng cụ thí nghiệm đơn giản, hai vật liệu là vỏ lon và chai nhựa có nhiều tính chất ưu việt, học sinh có thể tự chế tạo và làm thí nghiệm ở nhà. Đã có một số luận văn nghiên cứu về tổ chức hoạt động ngoại khóa như: - Nghiên cứu việc tổ chức hoạt động ngoại khóa phần Nhiệt học lớp 10 theo hướng phát huy tính tích cực và phát triển năng lực sáng tạo của học sinh, Vũ Đắc Toàn (2009), Luận văn Thạc sĩ khoa học giáo dục, trường Đại học Sư phạm Hà Nội, Hà Nội. - Tổ chức hoạt động ngoại khóa “Chế tạo các dụng cụ thí nghiệm đơn giản để tiến hành một số thí nghiệm về cơ học vật rắn” theo hướng phát huy tính tích cực và phát triển năng lực sáng tạo của học sinh lớp 10, Vương Xuân Trung (2014), Luận văn Thạc sĩ khoa học giáo dục, trường Đại học Sư phạm Hà Nội, Hà Nội. Đã có một số tài liệu nghiên cứu về sử dụng vỏ lon chai nhựa trong việc chế tạo dụng cụ thí nghiệm như: - Thí nghiệm Vật lí với dụng cụ tự làm từ chai nhựa và vỏ lon (Cơ học chất điểm và vật rắn – Dao động và sóng cơ) – Tác giả: Nguyễn Ngọc Hưng. - Thí nghiệm Vật lí với dụng cụ tự làm từ chai nhựa và vỏ lon (Cơ học chất lỏng và chất khí) – Tác giả: Nguyễn Ngọc Hưng. Với những lí do trên chúng tôi chọn đề tài: Tổ chức hoạt động ngoại khóa "Tiến hành thí nghiệm về cảm ứng điện từ với dụng cụ tự chế tạo từ vỏ lon và chai nhựa" theo hƣớng phát huy tính tích cực và phát triển năng lực sáng tạo của học sinh lớp 11. 2. Mục đích nghiên cứu. - Xây dựng quy trình thực nghiệm về việc chế tạo các dụng cụ thí nghiệm để tiến hành các thí nghiệm về “Cảm ứng điện từ”. 2 - Xây dựng chủ đề: Tổ chức hoạt động ngoại khóa "Tiến hành thí nghiệm về cảm ứng điện từ với dụng cụ tự chế tạo từ vỏ lon và chai nhựa" nhằm phát huy tính tích cực và năng lực sáng tạo của học sinh lớp 11. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu. - Thí nghiệm với vỏ lon chai nhựa phần “Cảm ứng điện từ”– Vật lí 11. - Quy trình tổ chức hoạt động ngoại khóa phần “Cảm ứng điện từ” của học sinh lớp 11. 4. Giả thuyết khoa học. Nếu hoạt động ngoại khóa về chế tạo dụng cụ thí nghiệm sử dụng vỏ lon chai nhựa về phần “Cảm ứng điện từ” có nội dung phong phú, phương pháp và hình thức tổ chức phù hợp thì sẽ phát huy được tính tích cực và phát triển năng lực sáng tạo của học sinh. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu. - Nghiên cứu cơ sở lí luận về: + Hoạt động ngoại khóa ở trường THPT. + Thiết kế, chế tạo và sử dụng các thí nghiệm đơn giản trong dạy học Vật lí ở trường THPT. - Điều tra, khảo sát một số kiến thức của học sinh về phần “Cảm ứng điện từ” để thấy được những sai lầm của học sinh và có hướng khắc phục. - Thiết kế một số bộ thí nghiệm đơn giản từ vỏ lon, chai nhựa về phần “Cảm ứng điện từ” trong chương trình Vật lí 11 THPT. - Thiết kế tiến trình tổ chức hoạt động ngoại khóa về chế tạo một số bộ thí nghiệm đơn giản từ vỏ lon, chai nhựa phần “Cảm ứng điện từ” trong chương trình Vật lí 11 THPT. - Tổ chức thực nghiệm sư phạm hoạt động ngoại khóa về chế tạo một số bộ thí nghiệm đơn giản từ vỏ lon, chai nhựa phần “Cảm ứng điện từ”, từ đó thấy được vai trò của hoạt động ngoại khóa trong việc phát huy tính tích cực và phát triển năng lực sáng tạo của học sinh. 6. Phƣơng pháp nghiên cứu. 3 - Nghiên cứu lí luận: Nghiên cứu các tài liệu về giáo dục học, logic học, phương pháp nghiên cứu khoa học, phương pháp dạy học Vật lí, lí luận dạy học Vật lí… Đặc biệt là nghiên cứu cơ sở lí luận về hoạt động ngoại khóa ở trường phổ thông; thiết kế, chế tạo và sử dụng các dụng cụ thí nghiệm đơn giản trong dạy học Vật lí ở trường phổ thông; tính tích cực và năng lực sáng tạo của học sinh. - Nghiên cứu thử nghiệm: Chế tạo một số bộ thí nghiệm đơn giản sử dụng vỏ lon và chai nhựa về phần “Cảm ứng điện từ”. - Nghiên cứu thực tiễn: Điều tra, khảo sát tình hình dạy học ngoại khóa về thí nghiệm phần “Cảm ứng điện từ” ở trường THPT Dương Xá, huyện Gia Lâm, Hà Nội. - Thực nghiệm sư phạm. 7. Đóng góp của luạn văn - Vận dụng được lí luận về hoạt động ngoại khóa để lên kế hoạch tổ chức hoạt động ngoại khóa về chế tạo một số bộ thí nghiệm đơn giản từ vỏ lon, chai nhựa phần “Cảm ứng điện từ” - Chế tạo được 15 bộ thí nghiệm đơn giản từ vỏ lon, chai nhựa để tiến hành 23 phương án thí nghiệm phục vụ cho việc dạy và học phần “Cảm ứng điện từ”. 8. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, Luận văn gồm 3 chương: Chương I: Cơ sở lí luận về việc tổ chức hoạt động ngoại khóa Vật lí ở trường phổ thông Chương II: Tổ chức hoạt động ngoại khóa “chế tạo các dụng cụ đơn giản để tiến hành một số thí nghiệm về cảm ứng điện từ” nhằm phát huy tính tích cực và phát triển năng lực sáng tạo của học sinh lớp 11. Chương III: Thực nghiệm sư phạm 4 CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VỀ VIỆC TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG NGOẠI KHÓA VẬT LÍ Ở TRƢỜNG PHỔ THÔNG 1.1 . Vai trò của hoạt động ngoại khóa trong hệ thống hình thức dạy học ở nhà trƣờng phổ thông : 1.1.1. Hoạt động ngoại khóa trong nhà trường phổ thông Hoạt động ngoại khóa là những hoạt động tổ chức ngoài giờ các môn văn hóa, có tổ chức, có kế hoạch. Hoạt động trên nguyên tắc tự nguyện, dưới sự hướng dẫn của giáo viên với số lượng học sinh không hạn chế. Hoạt động ngoại khóa nhằm mục tiêu : - Nâng cao hiểu biết của học sinh trong các lĩnh vực văn hóa xã hội và khoa học tự nhiên - Củng cố và hoàn thiện hơn các kĩ năng cơ bản, phát triển các năng lực chủ yếu như: năng lực làm việc nhóm, năng lực tự học, năng lực giao tiếp ứng xử, năng lực thích ứng, năng lực tổ chức quản lí, năng lực hợp tác và cạnh tranh lành mạnh. - Bôi dưỡng nhân sinh quan, thế giới quan khoa học để học sinh có nhận thức đúng đắn trước các vấn đề của cuộc sống, hiểu biết cảm thụ và đánh giá cái đẹp. 1.1.2. Vai trò của hoạt động ngoại khóa trong nhà trường phổ thông Hoạt động ngoại khóa là một trong các hình thức tổ chức đào tạo trong nhà trường hiện nay. Nó đóng vai trò quan trọng trong quá trình đào tạo và giáo dục học sinh. Hoạt động ngoại khóa là sự nổi hoạt động dạy trên lớp, là con đường gắn lí thuyết với thực tiễn, tạo nên sự thống nhất giữa nhận thức và hành động. hoạt động ngoại khóa là điều kiện thuận lợi để học sinh phát huy vai trò chủ thể của mình trong hoạt động, nâng cao tính tích cực của hoạt động, qua đó rèn luyện những nét nhân cách của con người phát triển toàn diện. 1.2. Hoạt động ngoại khóa vật lí trong nhà trƣờng phổ thông. 5 1.2.1. Vị trí vai trò của hoạt động ngoại khóa trong hệ thống các hình thức tổ chức dạy học vật lí ở trường phổ thông. Hoạt động ngoại khóa là một trong những hình thức dạy học trong nhà trường phổ thông hiện nay. Ngoại khóa vật lí nói riêng và hoạt động ngoại khóa nói chung có vai trò vô cùng quan trọng, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục trên tất cả các mặt, cụ thể là: - Về giáo dục nhận thức: hoạt động ngaoij khóa giúp học sinh củng cố, dào sâu , mở rộng những tri thức dã học trên lớp, ngoài ra giúp học sinh vận dụng tri thức đã học vào giải quyết những vấn đề thực tiễn đời sống đặt ra, tạo điều kiện để học đi đôi với hành, lí thuyết đi đôi với thực tiễn. - Về rèn luyện kĩ năng: hoạt động ngoại khóa rèn luyện cho học sinh kĩ năng tự quản, kĩ năng tổ chức, kỹ năng điều khiển, kĩ năng làm việc theo nhóm, ngoài ra còn góp phần phát triển kĩ năng giao tiếp, kĩ năng chế tạo dụng cụ làm thí nghiệm, kĩ năng giải quyết vấn đề... - Về giáo dục tinh thần thái độ: hoạt động ngoại khóa tạo hứng thú học tập, khơi dậy lòng ham hiểu biết, muốn hoạt động của học sinh, lôi cuốn học sinh tự giác tham gia nhiệt tình vào các hoạt động, phát huy tích cực, tự lực của học sinh. - Hoạt động ngoại khóa góp phần rèn luyện năng lực tư duy cho học sinh như tư duy loogic, tư duy trừu tượng và cao nhất là tư duy sáng tạo. - Ngoài ra hoạt động ngoại khóa còn góp phần giáo dục đạo đức, lối sống, tư tưởng, tình cảm cho học sinh 1.2.2. Các đặc điểm của ngoại khóa vật lí Hoạt động ngoại khóa nói chung và ngoại khóa vật lí nói riêng có những đặc điểm cơ bản sau: - Việc tổ chức ngoại khóa dựa trên tính tự nguyện của học sinh có sự hướng dẫn của giáo viên. - Số lượng học sinh tham gia không hạn chế, có thể là theo nhóm nhưng cũng có thể là tập thể đông người. 6 - Có những kế hoạch cụ thể về nội dung ngoại khóa, hình thức tổ chức, phương pháp dạy học. - Kết quả hoạt động ngoại khóa của học sinh không đánh giá bằng điểm như đánh giá kết quả học tập nội khóa. - Việt đánh giá kết quả của hoạt động ngoại khóa vật lí thông qua sản phẩm mà học sinh có được, thông qua sự tích cực, sáng tạo của học sinh trong quá trình tham gia hoạt động và sự đánh giá này phải công khai, kết quả của học sinh phải được khích lệ kịp thời. - Nội dung và hình thức tổ chứ hoạt động ngoại khóa phải đa dạng, mềm dẻo, hấp dẫn để lôi cuốn được nhiều học sinh tham gia. 1.2.3. Nội dung ngoại khóa vật lí Nội dung ngoại khóa phải bổ sung kiến thức cho nội khóa,củng cố, đào sâu, mở rộng hợp lí các kiến thức trong chương vật lí, bổ sung những kiến thức mà học sinh còn thiếu hụt hay mắc sai lầm khi học nội khóa. Nội dung ngoại khóa mà học sinh ở phổ thông có thể gồm một số công việc chính như sau: - Học sinh đào sâu nghiên cứu những kiến thức lí thuyết về vật lí và kĩ thuật. - Học sinh nghiên cứu các lĩnh vực riêng biệt của vật lí học ứng dụng như kĩ thuật kĩ thuật vô tuyến, kĩ thuật chụp ảnh. - Học sinh nghiên cứu thiết kế, chế tạo dụng cụ làm thí nghiệm vật lí, nghiên cứu những ứng dụng kĩ thuật của vật lí. - Việc lựa chọn nội dung nào để tổ chức hoạt động ngoại khóa vật lí, giáo viên phải dựa vào các yếu tố, đó là: vai trò của hoạt động ngoại khóa vật lí, xuất phát từ đặc điểm nội dung kiếm thức vật lí có tính trừu tượng, có nhiều ứng dụng trong thực tiễn nhưng học nội khóa chưa đáp ứng được nhu do đó điều kiện thời gian, phương tiện dạy học, nội dung ngoại khóa phải hấp dẫn để thu hút được đông đảo học sinh tự nguyện tham gia. Nếu kết hợp các nội dung 7 để tổ chức ngoại khóa sẽ làm các hoạt động phong phú hơn và nhiều học sinh tham gia hơn. Trong đề tài này, chúng tôi tổ chức hoạt động ngoại khóa với nội dung chính là học sinh thiết kế, chế tạo dụng cụ làm thí nghiệm vật lí, nghiên cứu những ứng dụng kĩ thuật của vật lí. Nội dung này sẽ bù đắp những mặt yếu của học sinh trong dạy học nội khóa, giúp các em hiểu rõ bản chất của hiện tượng cũng như hiểu được những ứng dụng của cảm ứng điện từ trong cuộc sống. 1.2.4. Các hình thức ngoại khóa vật lí Việc chia ra các hình thức ngoại khóa chỉ là tương đối, có thể dựa theo số lượng học sinh tham gia cũng có thể theo nội dung ngoại khóa…. Có thể hình thức tổ chưc này bao gồm cả hình thức tổ chức khác. Sau khi nghiên cứu các tài liẹu chúng tôi thấy hiện nay ngươi ta thường tổ chức hoạt động ngoại khóa vật lí theo những hình thức sau: - Hoạt động ngoại khóa tại trường: + Học sinh tổ chức hội vui vật lí. + Học sinh ra báo tường hoặc tập san về vật lí. + Học sinh luyện tập giải bài tập vật lí… + Học sinh tổ chức triển lãm, giới thiệu những kết quả tự học, tự nghiên cứu, chế tạo được. + Học sinh tổ chức buổi báo cáo về một số vẫn đề của vật lí, có thể kết hợp biểu diễn thí nhiệm. - Hoạt động ngoại khóa tại nhà: + Học sinh tham gia thiết kế , chế tạo các dụng cụ thí nghiệm, các mô hình kĩ thuật. + Học sinh tham gia các công trình kĩ thuật ứng dụng vật lí. + Học sinh đọc sách, báo về vật lí và kĩ thuật. - Hoạt động ngoại khóa tại các nơi khác: + Tham quan các công trình kĩ thuật, các nhà máy... 8 Tùy vào nội dung kiến thức làm ngoại khóa, cơ sở vật chất của từng trường, thời gian tổ chức ngoại khóa mà giáo viên lựa chọn hình thức ngoại khóa cho phù hợp. Với nội dung tổ chức hoạt động ngoại khóa "Tiến hành thí nghiệm về cảm ứng điện từ với dụng cụ tự chế tạo từ vỏ lon và chai nhựa", chúng tôi lựa chọn hình thức hoạt động ngoại khóa ở nhà với các lí do sau: - Các thí nghiệm thuộc phần “Cảm ứng điện từ” đòi hỏi học sinh phải có thời gian để suy nghĩ phương án chế tạo, chuẩn bị vật liệu và chế tạo dụng cụ thí nghiệm. Thời gian trên lớp không đủ để học sinh làm những công việc trên. - Ở nhà, học sinh có thời gian suy nghĩ các ý tưởng mới, tự tìm tòi các nguồn tài liệu như thư viện, internet, tham khảo ý kiến của phụ huynh… nhằm phát huy tính tích cực và sáng tạo. 1.2.5 Các nguyên tắc tổ chức nhóm ngoại khóa - Nhóm ngoại khóa không nên quá đông (nên từ 03 -> 12 học sinh) - Đảm bảo nguyên tắc tôn trọng sở thích và tự nguyện của học sinh khi tham gia ngoại khóa. Học sinh phải được lựa chọn đê tài mình thích để nghiên cứu, tìm hiểu. Điều đó đảm bảo học sinh yeu thích công việc của mình và phát huy được tài năng của họ. - Cần thiết phải phát hiện và xây dựng được hoạt động hạt nhân của nhóm. Đó là học sinh phải thức sự thích thú và nhiệt tình với công việc của nhóm, đồng thời có khả năng tập hợp, đoàn kết các thành viên của nhóm, đồng thời có khả năng tập hợp, đoàn kết các thành viên của nhóm ngoại khóa tồn tại và hoạt động có hiệu quả nhất. - Đảm bảo tính hấp dẫn và vừa sức của công việc giao cho các nhóm. Nó đóng vao trò quan trọng trong việc duy trì hứng thú của nhóm. Nội dung phải mới so với học nội khóa, phải phơi dậy trí tò mò, ham hiểu biết của học sinh. - Phải đảm bảo tính nghiêm túc, nhẹ nhàng, nhưng không tùy tiện. Nhóm ngoại khóa cần có kế hoạch làm việc cụ thể, tránh tình trạng “ đầu voi đuôi chuột”, kiên quyết không để kế hoạch bị phá sản chừng nào không bị yếu tố 9 khách quan chi phối. Giáo viên cần đưa ra mốc thời gian hoàn thành để các nhóm chủ động trong công việc. 1.2.6. Phương pháp dạy học hoạt động ngoại khóa vật lí Đặc điểm của hoạt động ngoại khóa vật lí là mềm dẻo và nhẹ nhàng, học sinh và giáo viên. Tuy nhiên, phương pháp daỵ học ngoại khóa phải dựa trên các kiểu định hướng hoạt động của học sinh nói chung, đó là: - Định hướng tìm tòi: Giáo viên yêu cầu học sinh tự nghĩ ra cách thức hoạt động giải quyết vấn đề, không phải là theo một mẫu có sẵn. - Định hướng tái tạo: người dạy hướng học sinh vào việc huy động, áp dụng những kiến thức, cách thức hoạt động học sinh đã nắm được hoặc đã được người dạy chỉ ra một cách tường minh các kiến thức, cách thức hoạt động mà chỉ gợi ý để học sinh có thể tự tìm tòi, huy động hoặc xây dựng những kiến thức và cách thức hoạt động thích hợp để giải quyết nhiệm vụ mà họ đảm nhận. - Định hướng khái quát chương trình hoá: Đó là kiểu hướng dẫn mà giáo viên cũng gợi ý cho học sinh tự tìm tòi nhưng sự hướng dẫn được chương trình hoá theo các bước dự định hợp lí. Nếu học sinh không thể giải quyết nhiệm vụ với sự hướng dẫn ban đầu, giáo viên sẽ gợi ý thêm, cụ thể hoá hơn, chi tiết hơn những vấn đề từng bước để thu hẹp hơn phạm vi, mức độ phải tìm tòi cho vừa sức của học sinh, sau đó học sinh tự thực hiện nhiệm vụ được giao. - Định hướng tái tạo: tức là giáo viên chỉ ra một cách cụ thể các kiến thức cần huy động và cách thức hoạt động để sau đó học sinh tự chủ giải quyết nhiệm vụ. Trong quy trình học sinh tự thực hiện nhiệm vụ, giáo viên theo dõi để kịp thời giúp đỡ nếu thấy các em thực sự gặp khó khăn mà không tự mình giải quyết được. - Để đảm bảo tăng cướng tính tích cực, tự lực của họ sinh thì trong HĐNK của chúng ta đầu tiên chúng tôi sử dụng định hướng tìm tòi, nếu học sinh không thực hiện nhiệm vụ thì giáo viên chuyển sang định hướng khái quát 10 chương trình hoá. Tuy nhiên, do hoạt động ngoại khoá khong bị bó hẹp về thời gian nên sau khi gợi ý giáo viên cần để cho học sinh có thời gian suy nghĩ dài một chút. Trong đề tài này, chúng tôi lựa chọn kiểu định hướng khái quát chương trình hóa. Chúng tôi giao nhiệm vụ cho học sinh dưới dạng những nhiệm vụ gồm những câu hỏi định hướng giúp học sinh thực hiện nhiệm vụ. Nếu trong quá trình làm học sinh gặp khó khăn, giáo viên sẽ hướng dẫn học sinh theo các mức độ từ tổng thể đến các bộ phận riêng biệt, từ tìm tòi đến tái tạo để học sinh phát huy tối đa khả năng của mình. 1.2.7. Quy trình tổ chức hoạt động ngoại khoá Hiện nay chưa có nhiều tài liệu nói rõ quy trình cụ thể tổ chức hoạt động ngoại khoá. Qua tìm hiểu, nghiên cứu và tổng hopwj các tài liệu chúng tôi thấy, quy trình tổ chức hoạt động ngoại khoá vật lí có thể tuân theo các bước sau: Bước 1: Lựa chọn chủ đề ngoại khoá Dựa vào vai trò của hoạt động ngoại khoá, căn cứ nội dung chương trình và tình hình thực tế dạy học nội khoá của bộ môn, xuất phát từ nhu cầu nhận thức của học sinh, đặc điểm của học sinh và điều kiện thực tế của nhà trường để lựa chọn và xác định chủ đề của hoạt động ngoại khoá cần tổ chức, việc lựa chọn này cần phải rõ ràng để có tác dụng định hướng tâm lí và kích thích sự tích cực, sự sẵn sàng của học sinh ngay từ đầu. Bước 2: Lập kế hoạch ngoại khoá Khi lập kế hoạch cho hoạt động ngoại khoá cần xây dựng những nội dung sau: - Xác định mục tiêu hay yêu cầu giáo dục của hoạt động, gồm có: mục tiêu kiến thức; mục tiêu kỹ năng và yêu cầu phát triển năng lực trí tuệ; mục tiêu thái độ, tình cảm. - Xây dựng nội dung ngoạ khoá ở dạng những nhiệm vụ cụ thể giao cho học sinh. 11 - Dự kiến hình thức tổ chức, phương pháp dạy học. - Dự kiến các tình huóng có thể xảy ra và giải quyết. - Dự kiến những công việc cần sự ủng hộ của các lực lượng giáo dục khác. Bước 3: Tiến hành hoạt động ngoại khoá theo kế hoạch - Khi tổ chức ngoại khoá theo kế hoạch, giáo viên lưu ý những nội dung sau: - Theo dõi học sinh thực hiện các nhiệm vụ để giúp đỡ kịp thời, đặc biệt là những vấn đề nảy sinh ngoài dự kiến, kịp thời điều chỉnh những nội dung diễn ra không theo kế hoạch. - Đối với các hoạt động có quy mô lớn, đông học sinh tham gia như ở khối, lớp thì giáo viên tham gia là người tổ chức, điều khiển hoạt động. Đặc biệt là giáo viên phải đóng vai trò là trọng tài để tổ chức cho học sinh thảo luận, tranh luận rộng rãi những nội dung ngoại khoá, làm sao để học sinh tự nhận Thấy được những công việc mình cần làm, tự phân công nhau thực hiện những công việc đó. - Đối với những hoạt động quy mô nhỏ như tổ, nhóm học sinh thì cần phải để cho học sinh hoàn toàn tự chủ cả viêc tổ chức và thực hiện các nhiệm vụ được giao, giáo viên chỉ xuất hiện khi học sinh ở vào thình huống gặp khó khăn, lúng túng mà không xử lí được. - Sau mỗi lần tổ chức hoạt động ngoại khóa giáo viên phải đánh giá, rút kinh nghiệm, điều chỉnh nội dung, hình thức và phương pháp hướng dẫn để những đợt ngoại khóa sau đạt hiệu quả hơn. Bước 4: Tổ chức cho học sinh báo cáo kết quả, rút kinh nghiệm, khen thƣởng cho các nhóm và cá nhân có kết quả nghiên cứu đạt kết quả cao Việc đánh giá hiệu quả của hoạt động ngoại khóa phải dựa vào cả quá trình diễn ra các hoạt động, giáo viên đánh giá hiệu quả thông qua tính tích cực, sự hứng thú, sự thu hút được nhiều học sinh tham gia và căn cứ những nội dung kiến thức, kỹ năng, tình cảm thái độ mà học sinh có được. Ngoài ra, sản phẩm mà học sinh làm được cũng là căn cứ quan trọng để đánh giá hiệu quả hoạt 12