Tài liệu Tổ chức dạy học chương động lực học chất điểm, vật lý 10 theo hướng phát triển năng lực tự học của học sinh

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC PHẠM HOÀI THU TỔ CHỨC DẠY HỌC CHƢƠNG "ĐỘNG LỰC HỌC CHẤT ĐIỂM", VẬT LÍ 10 THEO HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CỦA HỌC SINH LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM VẬT LÍ (Chuyên ngành: Lý luận và phƣơng pháp dạy học bộ môn Vật lí) Mã số: 60.14.01.11 Ngƣời hƣớng dẫn: TS. Lê Thị Thu Hiền HÀ NỘI - 2016 LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn thạc sĩ, tác giả xin bày tỏ lòng cảm ơn đến Ban giám hiệu; Phòng đào tạo; Ban Chủ nhiệm và quý Thầy, Cô giáo khoa Sư phạm trường Đại học Giáo dục - Đại học Quốc gia hà Nội . Đặc biệt, tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc về sự hướng dẫn tận tình chu đáo của TS. Lê Thị Thu Hiền trong suốt thời gian nghiên cứu và thực hiện luận văn. Tác giả xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, quý Thầy, Cô giáo tổ Vật lí, trường THPT Nguyễn Gia Thiều , Hà Nội, đặc biệt là cô giáo Đinh Thị Phương Nga đã nhiệt tình giúp đỡ, trao đổi và tạo điều kiện thuận lợi cho tác giả trong quá trình nghiên cứu và thực nghiệm đề tài. Cuối cùng, tác giả muốn bày tỏ lòng biết ơn đối với gia đình, người thân, bạn bè đồng nghiệp đã giúp đỡ, động viên tác giả trong quá trình học tập và thực hiện đề tài. Dù đã rất cố gắng nhưng luận văn không thể tránh khỏi những thiếu sót, tác giả mong nhận được sự góp ý của quý thầy, cô giáo và các bạn. Hà Nội, ngày 28 tháng 10 năm 2016 Tác giả Phạm Hoài Thu i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của tôi. Các số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này là trung thực và không trùng lập với các đề tài khác. Hà Nội, ngày 28 tháng 10 năm 2016 Tác giả Phạm Hoài Thu ii QUY ƢỚC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN Viết tắt Viết đầy đủ ĐC : Đối chứng GD : Giáo dục GV : Giáo viên HS : Học sinh NLTH : Năng lực tự học NXB : Nhà xuất bản PHT : Phiếu học tập PPDH : Phương pháp dạy học SBT : Sách bài tập SGK : Sách giáo khoa TH : Tự học THPT : Trung học phổ thông TN : Thực nghiệm TNSP: Thực nghiệm sư phạm iii MỤC LỤC MỞ ĐẦU.............................................................................................................................. 1 1. Lý do chọn đề tài. ............................................................................................................ 1 2. Mục đích nghiên cứu ...................................................................................................... 2 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu................................................................................. 2 4. Giả thuyết khoa học ........................................................................................................ 2 5. Phương pháp nghiên cứu................................................................................................ 2 6. Nhiệm vụ nghiên cứu. .................................................................................................... 3 7. Dự kiến đóng góp của luận văn ..................................................................................... 3 8. Dự kiến cấu trúc của đề tài. ........................................................................................... 3 Chƣơng 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC TỔ CHỨC DẠY HỌC VẬT LÍ THEO HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC ................ 4 1.1. Tổng quan lịch sử vấn đề nghiên cứu........................................................................ 4 1.1.1. Những nghiên cứu ở nước ngoài ............................................................................ 4 1.1.2. Những nghiên cứu trong nước ................................................................................ 5 1.2. Quá trình dạy học - Dạy tự học .................................................................................. 6 1.2.1. Hoạt động Dạy học - Hoạt động học tập............................................................... 6 1.2.1.1. Quan niệm về hoạt động ....................................................................................... 6 1.2.1.2. Hoạt động dạy học ................................................................................................ 7 1.2.1.3. Hoạt động học tập .................................................................................................. 7 1.2.1.4. Mối quan hệ giữa hoạt động dạy và hoạt động học .......................................... 8 1.2.3. Tự học và quá trình tự học ...................................................................................... 9 1.2.3.1. Các quan niệm về tự học ...................................................................................... 9 1.2.3.2. Quá trình tự học .................................................................................................. 10 1.2.4. Vai trò của tự học trong hoạt động học tập ........................................................ 11 1.2.5. Các cấp độ tự học ...........................................................................................12 1.2.6. Các hình thức tự học của học sinh ....................................................................... 13 1.3. Năng lực tự học Vật lí của học sinh THPT ............................................................ 13 1.3.1. Khái niệm năng lực của học sinh Trung học phổ thông .................................... 13 1.3.1.1. Năng lực ............................................................................................................... 13 1.3.1.2. Năng lực của học sinh trung học phổ thông ................................................15 1.3.2. Năng lực tự học của học sinh trung học phổ thông ........................................... 15 1.3.2.1. Khái niệm về năng lực tự học ............................................................................ 15 1.3.3. Đặc trưng về năng lực tự học Vật lí của học sinh THPT .................................. 18 iv 1.3.4. Những đặc điểm tâm lý cá nhân trong năng lực tự học Vật lí của học sinh THPT ................................................................................................................................... 19 1.4. Tổ chức dạy học theo hướng phát triển năng lực tự học Vật lí của học sinh THPT ...... 20 1.4.1. Phát triển năng lực tự học cho học sinh thông qua dạy học với tài liệu có hướng dẫn theo mô đun .................................................................................................... 20 1.4.1.1. Thiết kế tài liệu có hướng dẫn theo mô đun môn Vật lí cho học sinh ........... 20 1.4.1.2. Tổ chức dạy học Vật lí với tài liệu hướng dẫn theo mô đun .......................... 22 1.4.1.2.1. Sử dụng tài liệu tự học có hướng dẫn cho học sinh tự học trên lớp với sự hướng dẫn của giáo viên .................................................................................................. 22 1.4.2. Tổ chức dạy học cho học sinh với sự hỗ trợ của các phiếu học tập ................ 25 1.4.2.1. Thiết kế hệ thống phiếu học tập trong dạy học Vật lí theo hướng phát triển năng lực tự học của học sinh ........................................................................................... 25 1.4.2.2. Tổ chức dạy học Vật lí với sự hỗ trợ của phiếu học tập ................................. 27 1.4.3. Sử dụng một số phương pháp và kĩ thuật dạy học tích cực trong dạy học Vật lí theo hướng phát triển năng lực tự học của học sinh. ................................................... 27 1.4.3.1. Phương pháp vấn đáp ......................................................................................... 27 1.4.3.2. Phương pháp nêu và giải quyết vấn đề. ........................................................... 28 1.4.3.3. Phương pháp dạy học theo nhóm ...................................................................... 28 1.5. Thực trạng tự học của học sinh trong dạy môn Vật lí ở trường THPT .................. 31 1.5.1. Thực trạng hoạt động tự học môn Vật lí của học sinh trung học phổ thông .. 31 1.5.2. Thực trạng khả năng tự học môn Vật lí của học sinh trung học phổ thông .... 33 1.6. Kết luận chương 1 ...................................................................................................... 35 Chƣơng 2: TỔ CHỨC DẠY HỌC CHƢƠNG "ĐỘNG LỰC HỌC CHẤT ĐIỂM", VẬT LÍ 10 THEO HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CỦA HỌC SINH ............................................................................................................. 36 2.1. Tổng quan về dạy học chương "Động lực học chất điểm" ở trường Trung học phổ thông ............................................................................................................................ 36 2.1.1 Vai trò, vị trí của chương "Động lực học chất điểm", Vật lí 10 trong chương trình môn Vật lí lớp 10 ...................................................................................................... 36 2.1.2. Nội dung kiến thức của chương "Động lực học chất điểm", Vật lí 10 ........... 37 2.1.2.1. Phân tích nội dung kiến thức chương "Động lực học chất điểm" - Vật lí 10 ...... 37 2.1.2.2. Chuẩn kiến thức, kỹ năng chương "Động lực học chất điểm" Vật lí 10 ...... 38 2.2. Thiết kế tài liệu tự học có hướng dẫn theo mô đun chương "Động lực học chất điểm", Vật lí 10 ................................................................................................................. 39 2.2.1. Thiết kế tài liệu tự học có hướng dẫn theo mô đun chương "Động lực học chất điểm", Vật lí 10.................................................................................................................. 39 v 2.2.2.1. Phiếu học tập hỗ trợ dạy học bài "Ba định luật Niu -tơn" (2 tiết) ............. 53 2.2.2.2. Phiếu học tập hỗ trợ dạy học bài "Lực hấp dẫn. Định luật vạn vật hấp dẫn" (1 tiết) ........................................................................................................................ 59 2.3. Thiết kế một số tiến trình dạy học chương "Động lực học chất điểm", Vật lí 10 THPT theo hướng phát triển năng lực tự học cho học sinh ...................................... 61 2.3.1. Quy trình tổ chức dạy học Vật lí theo hướng phát triển năng lực tự học của học sinh............................................................................................................................... 61 2.3.2. Soạn thảo tiến trình dạy học một số kiến thức chương "Động lực học chất điểm" - Vật lí 10 theo hướng phát triển năng lực tự học của học sinh .................... 62 2.3.2.1. Tiến trình dạy học bài “Ba định luật Niu – tơn” theo hướng phát triển năng lực tự học của học sinh (02 tiết) ........................................................................... 62 Chƣơng 3: THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM ................................................................... 74 3.1. Mục đích thực nghiệm và nhiệm vụ thực nghiệm ................................................. 74 3.1.1. Mục đích thực nghiệm ............................................................................................ 74 3.1.2. Nhiệm vụ thực nghiệm............................................................................................ 74 3.2. Đối tượng, thời gian và phương pháp thực nghiệm sư phạm ............................... 74 3.2.1. Đối tượng của thực nghiệm sư phạm ................................................................... 74 3.2.2. Thời gian và địa điểm thực nghiệm sư phạm. ..................................................... 74 3.3.3. Phương pháp thực nghiệm sư phạm ..................................................................... 74 3.3.3.1. Phương pháp điều tra ......................................................................................... 74 3.3.3.2. Phương pháp thống kê toán học ........................................................................ 75 3.3.3.3. Xây dựng phương thức và tiêu chí đánh giá .................................................... 75 3.4.Nội dung thực nghiệm ................................................................................................ 76 3.4.1. Chọn mẫu thực nghiệm .......................................................................................... 76 3.4.2. Tài liệu thực nghiệm sư phạm. .............................................................................. 77 3.4.3. Nội dung thực nghiệm sư phạm ............................................................................ 77 3.5. Kết quả thực nghiệm sư phạm .................................................................................. 78 3.5.1. Đánh giá về mặt định tính ..................................................................................... 78 3.5.2. Đánh giá về mặt định lượng .................................................................................. 79 3.5.3. Kết quả điều tra HS về năng lực tự học của HS với tài liệu hướng dẫn chương "Dòng điện trong các môi trường" .................................................................................. 81 3.6. Kết luận chương 3 ...................................................................................................... 82 KẾT LUẬN ....................................................................................................................... 83 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................................. 84 vi DANH MỤC BẢNG Bảng 1. 1. Bảng kết quả điều tra thực trạng TH của HS ................................................. 32 Bảng 1.2. Bảng kết quả điều tra thực trạng khả năng TH của HS ................................ 34 Bảng 3.1. Sĩ số các lớp chọn thực nghiệm sư phạm ............................................................ 76 Bảng 3.2. Phân bố điểm kiểm tra chất lượng của nhóm lớp TN và ĐC ............................ 76 Bảng 3.3: Phân bố điểm của nhóm lớp TN và nhóm lớp ĐC sau khi TN.......................... 79 Bảng 3.4 : Phân bố tần số luỹ tích hội tụ lùi của nhóm TN và nhóm ĐC sau khi TN ...... 80 Bảng 3.5. Bảng kết quả các tham số thống kê ...................................................................... 81 Bảng 3.6 : Kết quả đánh giá tài liệu tự học có hướng dẫn của HS .................................... 82 vii DANH MỤC SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ Sơ đồ 2.1: Nội dung kiến thức chương “Động lực học chất điểm”, Vật lí 10 ..........37 Biểu đồ 3.1: Biểu đồ tần số điểm kiểm tra chất lượng ..............................................77 Biểu đồ 3.2. Đồ thị biểu diễn đường tần suất luỹ tích hội tụ lùi của nhóm lớp TN và ĐC sau khi thực nghiệm ............................................................................................80 viii PHỤ LỤC Phụ lục 1 ...................................................................................................................86 PHIẾU ĐIỀU TRA HỌC SINH .............................................................................86 Phụ lục 2 ...................................................................................................................87 PHIẾU ĐIỀU TRA HỌC SINH .............................................................................87 Phụ lục 3 ...................................................................................................................88 TÀI LIỆU TỰ HỌC CÓ HƢỚNG DẪN ...............................................................88 Phụ lục 4 .................................................................................................................113 ĐỀ KIỂM TRA SAU KHI THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM .................................113 Phụ lục 5 .................................................................................................................118 PHIẾU ĐIỀU TRA HỌC SINH SAU THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM ...............118 PHIẾU ĐIỀU TRA HỌC SINH ...........................................................................119 Phụ lục 6 .................................................................................................................120 MỘT SỐ HÌNH ẢNH THỰC NGHIỆM ............................................................120 ix MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài. “All men who have turned out worth anything have had the chief hand in their own education” – câu nói nổi tiếng của Walter Scott đã khẳng định tầm quan trọng không thể thiếu của việc tự lập trong quá trình học tập. Giáo viên không phải người “trút” kiến thức cho học sinh mà phải là người khơi gợi hứng thú học tập để trên cơ sở đó người học ý thức tốt về nhu cầu học tập, nhằm xây dựng cho mình động cơ học tập đúng đắn. Có động cơ học tập tốt khiến cho người học luôn tự giác say mê, học tập với những mục tiêu cụ thể rõ ràng với một niềm vui sáng tạo bất tận. Vấn đề tự học của người học đã được Đảng, Nhà nước quan tâm quán triệt sâu sắc từ nhiều năm qua. Tại điều 5, chương I, Luật Giáo dục đã ghi: "Phương pháp giáo dục phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, tư duy sáng tạo của học sinh; bồi dưỡng năng lực tự học, khả năng thực hành, lòng say mê và ý chí vươn lên”. Bàn về tự học trong giáo dục, Nghị quyết trung ương Đảng kì họp thứ 8, Quốc hội khóa XI về đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục Việt Nam đã nêu rõ: "Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực; chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kĩ năng của người học; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học cập nhật và đổi mới tri thức, kĩ năng phát triển năng lực. Chuyển từ học chủ yếu trên lớp sang tổ chức hình thức học tập đa dạng, chú ý các hoạt động xã hội, ngoại khóa, nghiên cứu khoa học. Đẩy mạnh ứng dụng CNTT và truyền thông trong dạy và học". Bộ Giáo dục và Đào tạo đã ban hành công văn số 4509/BGDĐT-GDTrH ngày 03/9/2015 về hướng dẫn thực hiện nhiệm vụ giáo dục trung học năm học 2015 - 2016 đã chỉ rõ: " Đa dạng hóa các hình thức học tập, chú ý các hoạt động trải nghiệm sáng tạo, nghiên cứu khoa học của học sinh; sử dụng các hình thức dạy học trên cơ sở ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông như: dạy học trực tuyến, trường học kết nối... Ngoài việc tổ chức cho học sinh thực hiện các nhiệm vụ học tập ở trên lớp, cần coi trọng giao nhiệm vụ và hướng dẫn học sinh học tập ở nhà, ở ngoài nhà trường" Bên cạnh việc đổi mới nội dung chương trình và kiểm tra đánh giá kết quả học, đổi mới phương pháp giảng dạy thì vấn đề nâng cao năng lực tự học của HS cũng được các nhà giáo dục và các nhà khoa học đặc biệt chú ý. 1 Trong chương trình vật lí 10 THPT , chương “Động lực học chất điểm” là nội dung trọng tâm, cơ bản. Tuy nhiên, kiến thức phần này lại khó và trừu tượng đối với học sinh. Khi dạy học chương “Động lực học chất điểm”, giáo viên gặp rất nhiều khó khăn trong việc hình thành các khái niệm, các định luật cho học sinh. Chính vì vậy, nghiên cứu dạy học chương “Động lực học chất điểm” theo hướng bồi dưỡng NLTH sẽ góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Vật lí. Xuất phát từ những vấn đề trên, tôi chọn đề tài nghiên cứu: "Tổ chức dạy học chương "Động lực học chất điểm", Vật lí 10 theo hướng phát triển năng lực tự học của học sinh". 2. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu cơ sở lí luận về tổ chức dạy học để thiết kế các tiết trình dạy học chương " Động lực học chất điểm" Vật lí 10 nhằm phát triển năng lực tự học cho học sinh. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu. - Đối tượng nghiên cứu: Năng lực tự học Vật lí của học sinh lớp 10 THPT. - Phạm vi nghiên cứu : Thiết kế các tiến trình dạy học chương "Động lực học chất điểm", Vật lí 10 THPT. 4. Giả thuyết khoa học Nếu xây dựng được các tài liệu và tổ chức dạy học chương “Động lực học chất điểm” Vật lí 10 theo hướng phát triển năng lực TH thì sẽ phát triển năng lực TH của HS góp phần nâng cao chất lượng dạy học Vật lí ở THPT. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu. - Phương pháp nghiên cứu lý luận: Tìm hiểu các tài liệu nhằm hệ thống hoá cơ sở lí luận của việc tổ chức dạy học Vật lí theo hướng phát triển năng lực TH. - Phương pháp nghiên cứu thực tiễn: Đánh giá thực trạng phát triển năng lực tự học trong dạy học môn Vật lí cho HS hiện nay. - Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Tổ chức thực nghiệm sư phạm để đánh giá tính hiệu quả và khả thi của các nội dung được đề xuất. - Phương pháp thống kê toán học: Phân tích, xử lý các số liệu thu được qua thực nghiệm 2 6. Nhiệm vụ nghiên cứu. - Nghiên cứu cơ sở lí luận về dạy học Vật lí, vấn đề tự học và NLTH của HS THPT. - Nghiên cứu nội dung, mục tiêu chương “Động lực học chất điểm”, Vật lí 10 THPT. - Nghiên cứu cơ sở thực tiễn: điều tra, đánh giá thực trạng TH và việc bồi dưỡng NLTH cho HS ở THPT. - Thiết kế các tiến trình dạy học chương “Động lực học chất điểm”, Vật lí 10 theo hướng phát triển năng lực TH của HS. - Thực nghiệm sư phạm để đánh giá tính cần thiết và khả thi của các tiến trình dạy học chương “Động lực học chất điểm” Vật lí 10 đã đề xuất. 7. Dự kiến đóng góp của luận văn - Hệ thống hóa cơ sở lý luận về việc tổ chức dạy học môn Vật lí ở trường THPT theo hướng phát triển năng lực tự học cho học sinh. - Thiết kế các tiến trình dạy học chương “Động lực học chất điểm”, Vật lí 10 THPT theo hướng phát triển năng lực tự học cho học sinh. 8. Dự kiến cấu trúc của đề tài. Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, nội dung luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của việc tổ chức dạy học Vật lí theo hướng phát triển năng lực tự học. Chương 2: Tổ chức dạy học chương "Động lực học chất điểm" - Vật lí 10 theo hướng phát triển năng lực tự học cho học sinh. Chương 3: Thực nghiệm sư phạm. 3 Chƣơng 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC TỔ CHỨC DẠY HỌC VẬT LÍ THEO HƢỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC 1.1. Tổng quan lịch sử vấn đề nghiên cứu 1.1.1. Những nghiên cứu ở nước ngoài Ở cuối thế kỉ thứ XVIII đầu thế kỉ thứ XIX, có nhiều quan điểm đề cập đến vấn đề dạy học và tự học của HS; một số nhà khoa học như Jan Jac Rousseau (1712- 1778), Johann Heinrich Pestalozzi (1746- 1827), Adolf Distervers (17901866), Konstantin Dmitrievich Usinxki (1824- 1870) đã đi sâu nghiên cứu về trí tuệ, tính tích cực, tự lực và khả năng tự chiếm lĩnh tri thức của HS đồng thời đề cập đến vai trò của nhà trường và của người thầy trong việc tổ chức và bồi dưỡng kỹ năng tự học cho người học [dẫn theo 21]. Nổi bật lên là Conxtantin Đmitrêvic Usinxki (1824-1870) đã nhấn mạnh cách làm cho HS giành lấy tri thức bằng con đường tự học, tự mình tìm tòi khám phá. Theo nghiên cứu của ông, trong dạy học không nên dồn tất cả tính tích cực vào công tác dạy của người GV, còn HS thì lại thụ động mà cần phải làm sao cho HS tích cực ở mức cao nhất. Cùng quan điểm với Conxtantin Đmitrêvic Usinxki, I.F.Khalamôv (1978) trong cuốn “Phát huy tính tích cực của học sinh như thế nào?” đã khẳng định: Tự học đóng vai trò quan trọng trong việc nâng cao tính tích cực nhận thức và hiệu quả trong hoạt động trí tuệ. [dẫn theo 17]. Nghiên cứu về vấn đề nâng cao vai trò của tự học trong dạy học còn được các tác giả X.P.Baranov, Ilina. T.A [14], Rubakin .N.A [20] X.G.Luconhin, B.P.Exipop [10], I.F Kharlamop[15] đặc biệt quan tâm, đưa ra nhiều luận điểm dạy học và dạy tự học. Vấn đề tự học ngoài giờ lên lớp kết hợp với học trên lớp; học có sự hướng dẫn của thầy với tự học hoàn toàn được tác giả N.M.Pâysakhôv đề cập đến trong cuốn “Những vấn đề tự quản trong hệ thống các trường Cao Đẳng” xuất bản năm 1983 tại trường Đại học Tổng hợp Kazan do, tác giả đã nêu quan điểm về công tác độc lập tự học trong giờ lên lớp và giờ học tự quản ở nhà của sinh viên. Đồng quan điểm trên, Tác giả L.I. Rêznicôp, A.V. Piôrưskin, P.A. Znamenxki đã nêu quan điểm về dạy học Vật lí “Dù cho các bài học vật lý hoàn thiện như thế nào, dù cho mức độ tích cực của học sinh ở trên lớp cao đến thế nào, thì các bài tập ở nhà vẫn là hoàn 4 toàn cần thiết. Sự cần thiết đó không những và thậm chí nhiều phần không phải là do không có thời gian để luyện tập tự lực đủ nhiều trong lớp học. Lý do chính là, công tác ở nhà của học sinh đòi hỏi người thực hiện phải có tính ý thức, tính tích cực và tính tự lực cao” [dẫn theo 17]. 1.1.2. Những nghiên cứu trong nước Ở Việt Nam, vấn đề tự học được quan tâm từ rất sớm bởi nhiều nhà khoa học. Tác giả Nguyễn Hiến Lê (1912-1984) với tác phẩm “Tự học một nhu cầu của thời đại” đã khẳng định vai trò quan trọng của công tác tự học của mỗi người [dẫn theo 17]. Tác giả Nguyễn Cảnh Toàn [27] đã nghiên cứu sâu về tự học, vai trò của tự học, dạy tự học. Tác giả Trịnh Quang Từ [30] … đã coi tự học là hoạt động tích cực, chủ động, tự giác của người học dưới vai trò chủ đạo, tổ chức, hướng dẫn, điều khiển của thầy. Thái Duy Tuyên trong cuốn “Phương pháp dạy học truyền thống và đổi mới” đã đề cập đến vấn đề bồi dưỡng năng lực tự học cho học sinh. Theo tác giả, “Tự học là một trong những phẩm chất quan trọng nhất mà nhà trường hiện đại cần trang bị cho người học, vì nó có ích không chỉ khi các em còn ngồi trên ghế nhà trường mà cả khi đã bước vào cuộc sống” [29]. Trong cuốn sách “Dạy và học đại học”, hai tác giả tác giả Nguyễn Cảnh Toàn và Lê Khánh Bằng đã đề xuất phương pháp tự học của sinh viên để mỗi sinh viên không cảm thấy việc học là gánh nặng nhưng đảm bảo cho các trường Đại học, Cao đẳng đào tạo nguồn nhân lực đáp ứng sự phát triển của xã hội [28]. Một số luận án đã nghiên cứu về vấn đề tự học trong nội dung công trình của mình như luận án"Các biện pháp tổ chức hoạt động học tập ngoài giờ lên lớp" của tác giả Phạm Hồng Quang [19], đề tài “Các biện pháp tổ chức hoạt động tự học môn Giáo dục học cho sinh viên các trường Đại học sư phạm” của tác giả Nguyễn Thị Tính[23], luận án của tác giả Nguyễn Thị Bích Hạnh với đề tài “Biện pháp hoàn thiện kỹ năng tự học môn Giáo dục học cho sinh viên Đại học sư phạm theo quan điểm sư phạm tương tác” [11]; luận án "Hình thành và phát triển năng lực tự học cho sinh viên ngành Toán hệ cao đẳng sư phạm" của tác giả Lê Hiển Dương [9], luận án của tác giả Nguyễn Duy Cẩn bàn về "Tăng cường năng lực tự học cho sinh viên hóa học ở trường đại học sư phạm bằng phương pháp tự học có hướng dẫn theo môđun" [6], Nguyễn Thị Thanh Hồng nghiên cứu về "Tổ chức tự học Giáo dục học cho sinh viên đại học sư phạm qua e-learning" [12], Lương Viết Mạnh nghiên 5 cứu “Hình thành và phát triển năng lực tự học cho học sinh trong dạy học Vật lí ở trường Dự bị Đại học Dân tộc" [17].…các tác giả đã nghiên cứu về tự học và vai trò, cách thức đổi mới và phát triển năng lực tự học của người học. Ngoài ra còn một số luận văn thạc sĩ có nghiên cứu về tự học như luận văn của Phạm Thị Châm nghiên cứu về "Xây dựng và sử dụng tài liệu tự học có hướng dẫn theo mô đun phần động lực học chất điểm, vật lí lớp 10 - ban cơ bản góp phần bồi dưỡng năng lực tự học cho học sinh trung học phổ thông" [7], luận văn của Võ Thị Kim Hoàng về "nghiên cứu tổ chức dạy học chương Dòng điện trong các môi trường" - Vật lí 11 theo hướng bồi dưỡng năng lực tự học" [13]... Các tác giả đã bàn. Việc bồi dưỡng NLTH của HS từ những vấn đề lý luận liên quan đến TH và tổ chức TH cho đến những cách vận dụng cụ thể trong dạy học trên lớp, viết giáo trình, tài liệu tham khảo, hướng dẫn người học đọc sách cũng được các tác giả đề cập đến. Tuy nhiên, cho đến thời điểm này, theo những tài liệu mà chúng tôi đã có dịp nghiên cứu chưa công trình nào nghiên cứu về "Tổ chức dạy học chương "Động lực học chất điểm”, Vật lí 10 theo hướng phát triển năng lực tự học của học sinh”. 1.2. Quá trình dạy học - Dạy tự học 1.2.1. Hoạt động Dạy học - Hoạt động học tập 1.2.1.1. Quan niệm về hoạt động Hoạt động là một khái niệm của tâm lý học hiện đại. Một hoạt động bao giờ cũng nhằm vào một đối tượng nhất định. Hai hoạt động khác nhau được phân biệt bởi hai đối tượng khác nhau. Và đối tượng là động cơ thực sự của hoạt động. - Về phía đối tượng : Động cơ được thể hiện thành các nhu cầu. Các nhu cầu đó được sinh thành từ một đối tượng ban đầu còn trừu tượng, ngày càng phát triển rõ ràng, cụ thể hơn và được chốt lại ở hệ thống các mục đích. Mỗi mục đích, lại phải thoả mãn một loạt các điều kiện (hay còn gọi các phương tiện). Mối quan hệ biện chứng giữa mục đích và điều kiện được coi là nhiệm vụ. - Về phía chủ thể : Chủ thể dùng sức căng cơ bắp, thần kinh, năng lực, kinh nghiệm thực tiễn, để thỏa mãn động cơ gọi là hoạt động. Quá trình chiếm lĩnh từng mục đích gọi là hành động. Mỗi điều kiện để đạt từng mục đích, lại quy định cách thức hành động gọi là thao tác. 6 Những điều mô tả trên có thể biểu diễn bởi sơ đồ sau: Phía đối tƣợng Phía chủ thể Động cơ Hoạt động Mục đích Hành động Nhiệm vụ Điều kiện (phương tiện) Thao tác Sơ đồ 1.1: .Sơ đồ mối liên hệ của đối tượng và chủ thể của hoạt động Quá trình dạy học là quá trình thống nhất, biện chứng giữa hoạt động dạy của thầy và hoạt động học của trò, trong đó hoạt động học là trung tâm. 1.2.1.2. Hoạt động dạy học Có thể hiểu dạy học là truyền lại những kiến thức, kinh nghiệm, đưa đến những thông tin khoa học cho người khác tiếp thu một cách có hệ thống, có phương pháp nhằm mục đích tự nâng cao trình độ văn hóa, năng lực trí tuệ và kỹ năng thực hành trong đời sống thực tế. Theo A.V. Ptrovski : Dạy học là quá trình kích thích và điều khiển tính tích cực bên ngoài và bên trong của HS mà kết quả là ở HS hình thành được những tri thức, kỹ năng và kỹ xảo xác định [dẫn theo 7]. Hoạt động dạy học được thể hiện thông qua quá trình dạy học Quá trình dạy học là một hệ toàn vẹn gồm hoạt động dạy và hoạt động học luôn luôn tương tác với nhau, thâm nhập vào nhau, sinh thành ra nhau. Sự tương tác giữa dạy và học mang tính chất cộng tác, trong đó hoạt động dạy giữ vai trò chủ đạo. - Quá trình dạy học là quá trình bảo đảm cùng một lúc ba sự thống nhất + Thống nhất giữa dạy và học; + Thống nhất giữa truyền đạt với chỉ đạo trong dạy; + Thống nhất giữa lĩnh hội và tự chỉ đạo trong học. - Bản chất của quá trình dạy học là sự thống nhất biện chứng của dạy và học; nó được thực hiện trong và bằng sự tương tác có tính chất cộng đồng và hợp tác (cộng tác) giữa dạy và học, tuân theo lôgíc khách quan của nội dung dạy học (khái niệm khoa học – đối tượng của học). 1.2.1.3. Hoạt động học tập Theo Nguyễn Cảnh Toàn, Nguyễn Khánh Bằng: "Học là một quá trình bí ẩn, quá trình đó diễn ra trong đầu óc người học nên không thể quan sát trực tiếp được. 7 Chỉ có biến đổi trên lĩnh vực hành vi của chủ thể mới có thể quan sát hoặc định lượng". Theo quan điểm của các tác giả: "Học cốt lõi là tự học, là quá trình phát triển nội tại, trong đó chủ thể tự thể hiện và biến đổi mình, tự làm phong phú giá trị của con người mình bằng cách thu nhận xử lí thông tin lấy từ môi trường xung quanh" [28]. - Theo nghiên cứu các tài liệu [27, 28] có thể thấy hoạt động học bao gồm động cơ, mục đích học tập, hình thức và cơ chế hoạt động học, trong đó: + Động cơ học tập : Nắm lấy tri thức, kỹ năng, kỹ xảo hoặc tự hoàn thiện bản thân. + Mục đích học tập : HS phải vượt ra khỏi giới hạn những kiến thức đã có để đạt tới những cái mà các em chưa có. Vì thế nhiệm vụ học tập thường được đề ra dưới hình thức “bài toán” có vấn đề. + Hình thức học tập: Hoạt động học điển hình có thể diễn ra trong thời gian trên lớp, khi GV thực hiện vai trò chỉ đạo, hướng dẫn hoặc trong khi hoạt động độc lập trên lớp và cả khi làm bài tập ở nhà. - Về cơ chế của hoạt động học tập: Có thể coi hoạt động học tập là một quá trình kép [18]. + Thứ nhất, là quá trình tiếp nhận, đó là sự tiếp thu các thông tin từ môi trường xung quanh và việc xử lý các thông tin mới đó với các cấu trúc nhận thức đã đạt được từ trước. + Thứ hai, là quá trình thích nghi, đó là sự thích ứng và biến đổi các cấu trúc nhận thức đã có đối với các tác động của các thông tin từ môi trường nhằm làm cho cấu trúc nhận thức này tiến triển. 1.2.1.4. Mối quan hệ giữa hoạt động dạy và hoạt động học Quá trình dạy học là một quá trình xã hội gắn liền với hoạt động của con người: hoạt động dạy và hoạt động học. Các hoạt động này có mục tiêu rõ ràng, có nội dung nhất định, do các chủ thể thực hiện - đó là thầy và trò. Sau một chu trình vận động, các hoạt động dạy và học phải đạt tới những kết quả mong muốn. Hoạt động dạy và hoạt động học có mối quan hệ chặt chẽ với nhau, thể hiện ở mối quan hệ tương tác giữa các thành tố: mục tiêu, nội dung, phương pháp của hoạt động dạy và hoạt động học. Trình tự các bước trong hoạt động học hoàn toàn thống nhất với trình tự các bước trong hoạt động dạy. Nếu GV vạch ra các nhiệm vụ, hành động học tập sắp tới của HS bằng các biện pháp thích hợp và kích thích chúng thì HS sẽ tiếp nhận các nhiệm vụ đó, thực hiện các hành động học tập đề ra ; nếu GV kiểm 8 tra hành động của HS và điều chỉnh hành động dạy của mình thì HS cũng điều chỉnh hành động học của mình,... Phân tích mối quan hệ giữa hoạt động dạy và hoạt động học, chúng ta có thể đi đến kết luận: Hoạt động học, trong đó có hoạt động nhận thức của học sinh có vai trò quyết định kết quả dạy học. Để hoạt động học có kết quả thì trước tiên chúng ta phải coi trọng vai trò người giáo viên, giáo viên phải xuất phát từ lôgíc của khái niệm khoa học, xây dựng công nghệ dạy học, tổ chức tối ưu hoạt động cộng tác của dạy và học, thực hiện tốt các chức năng của dạy cũng như của học, đồng thời bảo đảm liên hệ nghịch thường xuyên, bền vững. Như vậy, có thể thấy giữa dạy và học có mối quan hệ biện chứng với nhau, thực chất đó là mối quan hệ giữa ngoại lực và nội lực, trong đó năng lực tự học chính là nội lực để phát triển bản thân người học, còn ngoại lực đó là sự tác động của môi trường, mà môi trường là GV, xã hội, lớp học… tức ngoại lực đóng vai trò đến sự phát triển của người học. 1.2.3. Tự học và quá trình tự học 1.2.3.1. Các quan niệm về tự học - Theo từ điển tiếng Việt thì: “Tự học là học lấy một mình trong sách chứ không có thầy dạy” [dẫn theo 17]. - Theo Nguyễn Cảnh Toàn : "Tự học là tự mình động não, suy nghĩ, sử dụng các năng lực trí tuệ (như quan sát, so sánh, phân tích, tổng hợp, ... ) và có khi cả cơ bắp (khi phải sử dụng công cụ), cùng các phẩm chất của mình, rồi cả động cơ, tình cảm, cả nhân sinh quan, thế giới quan (như trung thực, khách quan, có chí tiến thủ, không ngại khó, ngại khổ, có tính kiên trì, nhẫn nại, lòng say mê khoa học, ...) để chiếm lĩnh một lĩnh vực nào đó của nhân loại, biến lĩnh vực đó thành sở hữu của mình" [27]. Thái Duy Tuyên cho rằng: “Tự học là hoạt động chiếm lĩnh kiến thức, kỹ năng, kỹ xảo, ... và kinh nghiệm lịch sử - xã hội loài người nói chung và của chính bản thân người học” [29]. Theo Lê Hiển Dương, “Tự học là người học tự quyết định việc lựa chọn mục tiêu học tập, nội dung học tập, cách thức học, các hoạt động học tập và các hình thức, phương pháp kiểm tra, đánh giá thích hợp, từ đó tổ chức, xây dựng, kiểm tra, kiểm soát tiến trình học tập của cá nhân với ý thức trách nhiệm" [9]. Như vậy, có thể thấy: TH là tự mình động não, suy nghĩ, sử dụng các năng lực trí tuệ và có khi cả cơ bắp, cùng các phẩm chất của mình, rồi cả động cơ tình cảm, cả nhân 9 sinh quan (như trung thực, khách quan, có chí tiến thủ, không ngại khó, ngại khổ, kiên trì, nhẫn nại, lòng say mê khoa học, ý muốn thi đỗ, biết biến khó khăn thành luận lợi v.v..) để chiếm lĩnh một lĩnh vực hiểu biết nào đó của nhân loại, biến lĩnh vực đó thành sở hữu của mình. TH là không ai bắt buộc mà tự mình tìm tòi học hỏi để hiểu biết thêm. Người TH hoàn toàn làm chủ mình, muốn học môn nào tuỳ ý, muốn học lúc nào cũng được: đó mới là điều kiện quan trọng. 1.2.3.2. Quá trình tự học Quá trình TH là quá trình xuất phát từ sự ham muốn, khát khao nhận thức, người học ấp ủ các dự định, dựa vào những phương tiện nhận thức để tích luỹ kinh nghiệm, tri thức và lao động học tập nhằm đạt được kết quả nhận thức. Quá trình TH là một quá trình lâu dài, xuyên suốt cuộc đời của một con người để có thể sống và hoạt động đáp ứng được yêu cầu của xã hội[dẫn theo 6]. Ở đây, chúng tôi chỉ nghiên cứu quá trình TH của HS khi còn học trên ghế nhà trường. Theo Thái Duy Tuyên [29], Nguyễn Cảnh Toàn [27] quá trình tự học bao gồm các bước: - Bước 1: Hình thành động cơ tự học; Động cơ học tập của học sinh không có sẵn, không thể áp đặt. Động cơ học tập của học sinh được hình thành trong quá trình học tập, rèn luyện. Trong quá trình đó, giáo viên là người dẫn dắt, học sinh phải tự hình thành mục đích, động cơ học tập cho mình. - Bước 2: Lập kế hoạch học tập; Học sinh là người tự chủ trong lựa chọn cách học, thể hiện ở chỗ ngay từ khi bắt đầu học đã tiềm ẩn nhu cầu tất yếu phải học và trong suốt quá trình TH, đảm bảo tự học thường xuyên, trách nhiệm. HS phải có điều chỉnh HT, hiểu được nhiệm vụ HT. Để học tập có hiệu quả, HS phải hoạch định một tiến trình học tập, phải chọn đúng nội dung trọng tâm, sắp xếp thời gian hợp lý, dự định lựa chọn cách học hiệu quả, lựa chọn tài liệu và các phương tiện thiết bị cho việc học. - Bước 3: Thực hiện kế hoạch; Đây là giai đoạn quan trọng nhất và chiếm nhiều thời gian nhất, là giai đoạn quyết định khối lượng kiến thức, kỹ năng tích lũy được cũng như sự phát triển của con người. Đây là giai đoạn lao động thực sự của HS, nghĩa là quyết định sự thành công của tự học. - Bước 4: Tự kiểm tra việc thực hiện kế hoạch và tự điều chỉnh kế hoạch tự học 10