Tài liệu Tình hình sử dụng ngôn ngữ của người pà thẻn ở hà giang

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM ----o0o---- NGUYỄN THỊ HẰNG NGA TÌNH HÌNH SỬ DỤNG NGÔN NGỮ CỦA NGƢỜI PÀ THẺN Ở HÀ GIANG LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ THÁI NGUYÊN, NĂM 2011 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM ----o0o---- NGUYỄN THỊ HẰNG NGA TÌNH HÌNH SỬ DỤNG NGÔN NGỮ CỦA NGƢỜI PÀ THẺN Ở HÀ GIANG CHUYÊN NGÀNH: NGÔN NGỮ HỌC MÃ SỐ : 60 22 01 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS TẠ VĂN THÔNG THÁI NGUYÊN, NĂM 2011 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu khảo sát, điều tra, kết luận trong luận văn là trung thực và chƣa từng công bố ở bất kì công trình nào khác. Tác giả NGUYỄN THỊ HẰNG NGA Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn LỜI CẢM ƠN Tôi xin chân thành cảm ơn các Thầy Cô giáo đã nhiệt tình chỉ bảo cho tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS Tạ Văn Thông, ngƣời đã tận tình giúp đỡ tôi hoàn thành luận văn này. Tôi cũng xin bày tỏ lòng cảm ơn chân thành tới các anh chị đồng nghiệp, các bạn học viên trong lớp đã động viên, chia sẻ và giúp đỡ tôi hoàn thành công trình nghiên cứu đầu tay này. TÁC GIẢ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn MỤC LỤC TRANG Lời cam đoan ........................................................................................... Lời cảm ơn .............................................................................................. Mục lục...................................................................................................... Bảng quy ƣớc viết tắt trong luận văn ....................................................... Danh mục các bảng trong luận văn .......................................................... MỞ ĐẦU ................................................................................................. 1 1. Lí do chọn đề tài ................................................................................... 2 2. Lịch sử vấn đề ...................................................................................... 6 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ....................................................... 7 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ....................................................... 7 5. Phƣơng pháp nghiên cứu ...................................................................... 7 6. Đóng góp của luận văn ......................................................................... 8 7. Bố cục của luận văn ............................................................................. 8 CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÍ THUYẾT VÀ THỰC TẾ ............................. 9 1.1. NHỮNG KHÁI NIỆM CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU... 9 1.1.1. Cảnh huống ngôn ngữ ............................................................... 9 1.1.2. Tiếp xúc ngôn ngữ ..................................................................... 11 1.1.3. Song ngữ, đa ngữ ...................................................................... 12 1.1.4. Năng lực giao tiếp ..................................................................... 15 1.1.5. Ngôn ngữ và giới tính ............................................................... 16 1.1.6. Vấn đề giáo dục ngôn ngữ ......................................................... 17 1.1.7. Truyền thông ở vùng đồng bào các dân tộc thiểu số ................. 19 1.2. DÂN TỘC PÀ THẺN Ở HÀ GIANG VÀ TIẾNG PÀ THẺN.......... 20 1.2.1. Các dân tộc ở Hà Giang và ngƣời Pà Thẻn................................ 20 1.2.2. Tiếng Pà Thẻn ........................................................................... 24 TIỂU KẾT ................................................................................................ 26 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn CHƢƠNG 2: TÌNH HÌNH SƢ DỤNG NGÔN NGỮ TRONG SINH 27 HOẠT HẰNG NGÀY Ở NGƢỜI PÀ THẺN ............................................... 2.1. ĐỐI TƢỢNG KHẢO SÁT ............................................................... 27 2.2. KHÁI QUÁT VỀ CÁC HOÀN CẢNH GIAO TIẾP TRONG SINH 28 HOẠT HẰNG NGÀY Ở NGƢỜI PÀ THẺN .......................................... 2.3. NĂNG LỰC NGÔN NGỮ TRONG SINH HOẠT HẰNG NGÀY Ở 29 NGƢỜI PÀ THẺN................................................................................ 2.3.1. Tìm hiểu năng lực ngôn ngữ trong sinh hoạt hằng ngày ở ngƣời 29 Pà Thẻn qua quan sát ..................................................................... 2.3.2. Tìm hiểu năng lực ngôn ngữ trong sinh hoạt hằng ngày ở ngƣời 30 Pà Thẻn qua các bảng hỏi .............................................................. 2.3.2.1. Số lƣợng các ngôn ngữ đƣợc sử dụng trong sinh hoạt hằng 30 ngày ở ngƣời Pà Thẻn và vai trò của các ngôn ngữ ........................ 2.3.2.2. Tìm hiểu năng lực ngôn ngữ trong sinh hoạt hằng ngày ở 34 ngƣời Pà Thẻn .......................................................................................... TIỂU KẾT ................................................................................................ 47 CHƢƠNG 3: TÌNH HÌNH SỬ DỤNG NGÔN NGỮ TRONG NHÀ 49 TRƢỜNG VÀ TRONG VĂN HÓA TRUYỀN THÔNG Ở NGƢỜI PÀ THẺN ............................................................................................... 3.1. TÌNH HÌNH SỬ DỤNG NGÔN NGỮ TRONG NHÀ TRƢỜNG Ở 49 HỌC SINH PÀ THẺN.............................................................................. 3.1.1. Đối tƣợng khảo sát .................................................................... 49 3.1.2. Khái quát về tình hình giáo dục ở địa phƣơng có đồng bào Pà 50 Thẻn .......................................................................................................... 3.1.3. Năng lực ngôn ngữ trong nhà trƣờng ở học sinh Pà Thẻn ........ 3.1.3.1. Tìm hiểu năng lực ngôn ngữ trong nhà trƣờng ở học sinh Pà 51 51 Thẻn qua quan sát ................................................................................ 3.1.3.2. Tìm hiểu năng lực ngôn ngữ trong nhà trƣờng ở học sinh Pà Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 53 http://www.lrc-tnu.edu.vn Thẻn qua các bảng hỏi ......................................................................... 3.1.3.3. Tìm hiểu năng lực ngôn ngữ trong nhà trƣờng ở học sinh Pà 57 Thẻn qua bài kiểm tra ....................................................................................... 3.2. TÌNH HÌNH SỬ DỤNG NGÔN NGỮ TRONG VĂN HÓA 59 TRUYỀN THÔNG Ở NGƢỜI PÀ THẺN ............................................... 3.2.1. Đối tƣợng khảo sát .................................................................... 59 3.2.2. Khái quát về văn hóa truyền thông ở địa phƣơng có đồng bào Pà 59 Thẻn ..................................................................................................... 3.2.3. Năng lực ngôn ngữ trong văn hóa truyền thông ở ngƣời Pà 61 Thẻn........................................................................................................... 3.2.3.1. Tìm hiểu năng lực ngôn ngữ trong văn hóa truyền thông ở 61 ngƣời Pà Thẻn qua quan sát ..................................................................... 3.2.3.2. Tìm hiểu năng lực ngôn ngữ trong văn hóa truyền thông ở 62 ngƣời Pà Thẻn qua các bảng hỏi .............................................................. TIỂU KẾT ................................................................................................ 71 CHƢƠNG 4. PHƢƠNG HƢỚNG VÀ NHỮNG BIỆN PHÁP NÂNG 73 CAO NĂNG LỰC NGÔN NGỮ Ở NGƢỜI PÀ THẺN ........ 4.1. SỰ ĐỊNH GIÁ VỀ TÌNH HÌNH SỬ DỤNG NGÔN NGỮ Ở CỘNG 73 ĐỒNG PÀ THẺN ........................................................................ 4.1.1. Ý kiến của ngƣời Pà Thẻn ......................................................... 73 4.1.2. Ý kiến của những nhà quản lí và công chức ở địa phƣơng có 78 đồng bào Pà Thẻn ..................................................................................... 4.1.3. Ý kiến của ngƣời nghiên cứu .................................................... 82 4.2. NHỮNG VẤN ĐỀ ĐANG ĐẶT RA TỪ TÌNH HÌNH SỬ DỤNG 87 NGÔN NGỮ CỦA NGƢỜI PÀ THẺN ................................................... 4.2.1. Những luận điểm chính trong đƣờng lối chính sách của Đảng và 87 Nhà nƣớc Việt Nam về ngôn ngữ các DTTS ...................................... 4.2.2. Những vấn đề đƣợc đặt ra hiện nay đối với ngôn ngữ của ngƣời Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 89 http://www.lrc-tnu.edu.vn Pà Thẻn .......................................................................................... 4.2.2.1. Những vấn đề đƣợc đặt ra đối với ngôn ngữ các DTTS ở 89 Việt Nam nói chung ................................................................................. 4.2.2.2. Những vấn đề đƣợc đặt ra đối với ngôn ngữ của ngƣời Pà 93 Thẻn ở Hà Giang....................................................................................... 4.3. PHƢƠNG HƢỚNG VÀ NHỮNG GIẢI PHÁP NÂNG CAO NĂNG 95 LỰC NGÔN NGỮ Ở NGƢỜI PÀ THẺN ................................... 4.3.1. Phƣơng hƣớng chung ................................................................ 95 4.3.2. Những giải pháp cụ thể ............................................................. 96 4.3.2.1. Giáo dục song ngữ ............................................................... 96 4.3.2.2. Sử dụng tiếng Pà Thẻn trên các phƣơng tiện thông tin đại 97 chúng và trong sinh hoạt văn hóa văn nghệ ............................................. 4.3.2.3. Đẩy mạnh nghiên cứu khoa học về ngôn ngữ của ngƣời Pà 98 Thẻn .......................................................................................................... 4.3.2.4. Đẩy mạnh công tác tuyên truyền về các giá trị văn hóa của 99 dân tộc Pà Thẻn ........................................................................................ 4.3.2.5. Cải thiện các điều kiện vật chất ........................................... 100 TIỂU KẾT ................................................................................................ 101 KẾT LUẬN ............................................................................................. 104 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ ..... 107 TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................................... 108 PHỤ LỤC ................................................................................................ 114 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn BẢNG QUY ƢỚC VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN STT VIẾT TẮT VIẾT ĐẦY ĐỦ 1 DTTS Dân tộc thiểu số 2 CHNN Cảnh huống ngôn ngữ 3 TMĐ Tiếng mẹ đẻ 4 TV Tiếng Việt 5 HS Học sinh 6 GV Giáo viên Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn DANH MỤC CÁC BẢNG TRONG LUẬN VĂN STT TÊN BẢNG Bảng 2.1 Các ngôn ngữ đƣợc sử dụng trong sinh hoạt hằng ngày ở ngƣời Pà TRANG Thẻn Bảng 2.2 Năng lực ngôn ngữ trong sinh hoạt hằng ngày ở ngƣời Pà Thẻn Bảng 2.3 Năng lực ngôn ngữ ở ngƣời Pà Thẻn theo sự phân biệt về giới tính Bảng 2.4 Năng lực ngôn ngữ ở ngƣời Pà Thẻn theo sự phân biệt về độ tuổi Bảng 2.5 Năng lực ngôn ngữ ở ngƣời Pà Thẻn theo sự phân biệt về học vấn Bảng 2.6 Năng lực ngôn ngữ ở ngƣời Pà Thẻn theo sự phân biệt về nghề nghiệp Bảng 3.1 Hệ thống giáo dục của huyện Quang Bình – Hà Giang Bảng 3.2 Các ngôn ngữ đƣợc sử dụng trong nhà trƣờng ở HS Pà Thẻn Bảng 3.3 Năng lực ngôn ngữ ở HS Pà Thẻn theo sự phân biệt về lớp Bảng 3.4 Năng lực ngôn ngữ ở HS Pà Thẻn theo sự phân biệt về giới tính Bảng 3.5 Những lỗi thƣờng gặp của HS Pà Thẻn Bảng 3.6 Các ngôn ngữ đƣợc sử dụng trong văn hóa truyền thông ở ngƣời Pà Thẻn Bảng 3.7 Năng lực ngôn ngữ trong văn hóa truyền thông ở ngƣời Pà Thẻn theo sự phân biệt về loại hình văn hóa truyền thông Bảng 3.8 Năng lực ngôn ngữ trong văn hóa truyền thông ở ngƣời Pà Thẻn theo sự phân biệt về độ tuổi Bảng 3.9 Năng lực ngôn ngữ trong văn hóa truyền thông ở ngƣời Pà Thẻn theo sự phân biệt về học vấn Bảng Năng lực ngôn ngữ trong văn hóa truyền thông ở ngƣời Pà Thẻn theo 3.10 sự phân biệt về nghề nghiệp Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn MỞ ĐẦU 1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI Dân tộc Pà Thẻn (hay còn gọi là Pà Hƣng) là một trong 53 DTTS ở Việt Nam. Với dân số 6.811 ngƣời (theo kết quả điều tra dân số tháng 4 năm 2009), ngƣời Pà Thẻn cƣ trú chủ yếu ở hai tỉnh Hà Giang và Tuyên Quang. Cũng nhƣ nhiều dân tộc khác ở miền Bắc nƣớc ta, tộc ngƣời này có quá trình di cƣ từ Trung Quốc. Họ đến Việt Nam cách đây khoảng 200 – 300 năm cùng với các nhóm Dao. Hiện nay, ngƣời Pà Thẻn vẫn giữ đƣợc những nét văn hóa đặc sắc, góp phần tạo nên sự đa dạng cho bức tranh các dân tộc trong quốc gia đa dân tộc Việt Nam. Là một thành tố của văn hóa, ngôn ngữ có vai trò rất quan trọng góp phần làm nên bản sắc văn hóa tộc ngƣời. Ngôn ngữ của ngƣời Pà Thẻn cũng vậy. Song, ngôn ngữ của tộc ngƣời này lại đang đứng trƣớc nguy cơ tiêu vong, một phần do ngƣời Pà Thẻn có số dân không đông và họ vẫn chƣa có chữ viết chính thức, ngôn ngữ chỉ tồn tại dƣới dạng khẩu ngữ. Mặt khác, tình hình sử dụng ngôn ngữ của họ lại chƣa đƣợc quan tâm nghiên cứu, để từ đó có phƣơng hƣớng và các biện pháp bảo tồn và phát triển thành tố văn hóa này. Vì thế, thiết nghĩ, việc tìm hiểu tình hình sử dụng ngôn ngữ của ngƣời Pà Thẻn hiện nay là cần thiết. Nhận thức đƣợc tầm quan trọng của ngôn ngữ trong vốn văn hóa truyền thống của các dân tộc và liên kết cộng đồng, trong nhiều năm qua, Đảng và Nhà nƣớc ta đã đề ra nhiều chủ trƣơng, chính sách có liên quan đến ngôn ngữ các DTTS. Theo đó, các DTTS có quyền lợi và nghĩa vụ bảo tồn và phát triển ngôn ngữ dân tộc mình bên cạnh việc nắm bắt và sử dụng tốt tiếng Việt; Các cán bộ công chức ở vùng DTTS phải biết ngôn ngữ của dân tộc nơi mình sinh sống… Do đó, việc tìm hiều tình hình sử dụng ngôn ngữ của các DTTS nói chung, của ngƣời Pà Thẻn nói riêng chủ yếu hƣớng đến một trạng thái song ngữ văn hóa cho đồng bào, đồng thời còn góp phần giúp cho ngƣời các dân tộc khác (trong đó có cán bộ công chức ngƣời Kinh) học tập và sử dụng ngôn ngữ của ngƣời Pà Thẻn đƣợc tốt hơn. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 1 Là một ngƣời sinh ra và hiện đang là cán bộ ở tỉnh Hà Giang, tác giả của luận văn này luôn muốn đóng góp công sức cho việc nâng cao chất lƣợng đời sống văn hóa của các DTTS trên địa bàn tỉnh, trong đó có cộng đồng dân tộc Pà Thẻn. Muốn thực hiện đƣợc điều đó, một trong những vấn đề quan trọng hiện nay là phải nâng cao khả năng sử dụng ngôn ngữ cho các dân tộc này. Mặt khác, công tác và gắn bó với HS DTTS, bản thân tôi cũng luôn trăn trở với kết quả dạy và học của GV cũng nhƣ HS Pà Thẻn. Thực trạng song ngữ ở HS là rất phổ biến và hầu hết là trạng thái song ngữ tự nhiên. Muốn giáo dục tốt cho HS Pà Thẻn, trƣớc hết phải từ giáo dục ngôn ngữ, và muốn vậy trƣớc hết cần phải tìm hiểu tình hình sử dụng ngôn ngữ của các em, từ đó có đƣợc những biện pháp hợp lí trong công tác giáo dục này. Từ những lí do thực tế trên, đề tài “Tình hình sử dụng ngôn ngữ của ngƣời Pà Thẻn ở Hà Giang” đã đƣợc chọn làm hƣớng nghiên cứu của luận văn. 2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ Nghiên cứu về ngôn ngữ DTTS trƣớc hết phải kể đến lịch sử nghiên cứu CHNN. Nhƣ đã nói, CHNN có vai trò quan trọng, là căn cứ để đƣa ra các chính sách về dân tộc, về ngôn ngữ. Chính vì thế từ lâu, CHNN đã trở thành mối quan tâm, thu hút đƣợc nhiều nhà nghiên cứu trong và ngoài nƣớc. Ở nƣớc ngoài, phải kể đến V.Y.U.Mikhailchenko với một số công trình tiêu biểu nhƣ: Những vấn đề dân tộc - ngôn ngữ ở Liên bang Nga; Cảnh huống ngôn ngữ và chính sách ngôn ngữ // Cảnh huống ngôn ngữ và chính sách ngôn ngữ ở các quốc gia đa dân tộc. Và một số tác giả khác cũng đề cập tới vấn đề này nhƣ: A.E.Karlinskij, V.C.Rubalkin… Ở Việt Nam có thể nhắc đến các tác giả: Trần Trí Dõi với Nghiên cứu các ngôn ngữ dân tộc thiểu số ở Việt Nam (1999); Hoàng Văn Ma, Vũ Bá Hùng với Vài nét về ngôn ngữ các dân tộc thiểu số ở miền Bắc Việt Nam (1978); Lý toàn Thắng – Nguyễn Văn Lợi với bài viết Về sự phát triển ngôn ngữ các dân tộc thiểu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 2 số ở Việt Nam trong thế kỉ XX (2001); Tạ Văn Thông với Tìm hiểu ngôn ngữ các dân tộc ở Việt Nam (chủ biên) (2009) và một số bài viết về ngôn ngữ các DTTS. Nhìn chung trong tất cả các công trình nghiên cứu, các tác giả đã tập trung miêu tả những khía cạnh khác nhau của CHNN của một ngôn ngữ nào đó hoặc những khía cạnh khác nhau của tình hình sử dụng một ngôn ngữ nào đó trên lãnh thổ Việt Nam. Có thể khẳng định, tình hình sử dụng ngôn ngữ của các DTTS tại những khu vực nhất định của Việt Nam cũng đã đƣợc quan tâm trong thời gian qua. Hằng năm trong những báo cáo tổng kết công tác giáo dục dân tộc hay bảo tồn phát triển ngôn ngữ các DTTS của các Bộ, Ban, Ngành liên quan cho đến các địa phƣơng có đồng bào DTTS sinh sống, có thể thấy không ít những báo cáo về tình hình sử dụng ngôn ngữ. Chẳng hạn, báo cáo của Sở GD - ĐT Ninh Thuận về Tình hình sử dụng tiếng dân tộc Chăm trong đời sống hằng ngày tại Ninh Thuận có khẳng định: Trong sinh hoạt giao tiếp “người Chăm thường giao dịch với nhau bằng tiếng nói của dân tộc mình. Tuy nhiên hiện nay vốn từ Chăm của một số người nhất là giới trẻ có xu hướng ngày càng nghèo nàn. Trong giao tiếp thường khi họ phải vay mượn tiếng phổ thông để thông đạt với nhau…” [61, tr.2]. Trong lễ hội, cầu cúng, “tiếng Chăm và chữ Chăm được dùng khá thuần túy” [61, tr.2]. Trong văn học nghệ thuật, “họ cũng dùng tiếng nói và chữ viết riêng của dân tộc mình để truyền tụng cho nhau…” [61, tr.2]. Nghiên cứu về tình hình sử dụng ngôn ngữ ở một dân tộc cụ thể, có thể kể đến Nguyễn Hữu Hoành với các bài viết Tình hình sử dụng ngôn ngữ của ngƣời Hmông, Tình hình giao tiếp ngôn ngữ của các DTTS trên địa bàn xã Noong Lay, huyện Thuận Châu, tỉnh Sơn La; Tạ Văn Thông với bài Tình hình sử dụng ngôn ngữ trong trƣờng tiểu học Chiềng Xôm; Tạ Văn Thông và Nguyễn Hữu Hoành với bài Đời sống ngôn ngữ của ngƣời Dao. Ngoài ra còn khá nhiều công trình nghiên cứu về tình hình sử dụng ngôn ngữ nhƣ: Hoàng Văn Ma với Cảnh huống tiếng Nùng (2002); Phạm Văn Hảo, Vũ Bá Hùng và Hà Quang Năng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 3 với bài nghiên cứu Cảnh huống tiếng Thái (2002)… Mặc dù có thể có những cách tiếp cận khác nhau, song hầu hết các tác giả đều đã đƣa ra những số liệu cụ thể, khẳng định tình hình sử dụng ngôn ngữ ở các vùng DTTS ở nƣớc ta hiện nay là khá phức tạp, cần đƣợc tiếp tục nghiên cứu và có những giải pháp phù hợp... Hà Giang là một tỉnh có hơn 20 dân tộc sinh sống. Cảnh huống ngôn ngữ ở Hà Giang có nhiều điểm đáng chú ý. Song, trong thời gian qua, vấn đề này lại chƣa đƣợc quan tâm đúng mức. Gần đây nhất có luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ Cảnh huống ngôn ngữ ở Hà Giang (2010) của tác giả Nguyễn Thị Thanh Huyền. Đây có thể xem là công trình đầu tiên nghiên cứu về cảnh huống ngôn ngữ nói chung ở tỉnh Hà Giang xét theo các tiêu chí định lƣợng, định chất và định giá. Đồng thời, tác giả cũng trình bày về tình hình sử dụng ngôn ngữ của một số dân tộc cụ thể nhƣ: Hmông, Tày, La Chí. Nhƣ đã nói, dân tộc Pà Thẻn là dân tộc có truyền thống phong phú, cƣ trú khá tập trung, phần lớn là ở Hà Giang. Từ văn hóa vật chất, văn hóa tinh thần đến đời sống ngôn ngữ của tộc ngƣời này đều có rất nhiều điểm đáng chú ý. Tên gọi Pà Thẻn đã xuất hiện từ rất sớm, năm 1905 trong công trình nghiên cứu về dân tộc học của A. Bonifacy. Đến năm 1906, L.de.Lajonquiere cũng viết về ngƣời Pà Thẻn trong cuốn sách Mán Pa - teng. Hai tác giả này đều liệt Pà Thẻn vào khối Mán cùng với ngƣời Cao Lan, Sán Chỉ, Sán Dìu. Họ đã mô tả một số nét sinh hoạt và văn hóa của ngƣời Pà Thẻn, đồng thời so sánh ngôn ngữ của dân tộc này với ngƣời Dao. Tuy nhiên, những mô tả trên vẫn chƣa đủ cơ sở để coi Pà Thẻn là một nhóm của dân tộc Dao. Ở Việt Nam, trong những năm trở lại đây, một số công trình nghiên cứu về ngƣời Pà Thẻn cũng đã đƣợc xuất bản, chẳng hạn nhƣ: Sổ tay về các dân tộc ở Việt Nam (1983) của Trần Mạnh Cát; Pà - Tẻn và mối quan hệ Mèo - Dao ở Việt Nam (1993) của Phan Hữu Dật; Các dân tộc ở Hà Giang (2004) của Lê Duy Đại - Triệu Đức Thanh; Văn hóa phong tục Pà Thẻn - bảo tồn và phát huy (2006) - Ninh Văn Hiệp (chủ biên). Tuy nhiên, những công trình này mới chỉ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 4 dừng lại ở việc giới thiệu về nguồn gốc tộc ngƣời, địa bàn cƣ trú và văn hóa phong tục của ngƣời Pà Thẻn. Tiếng Pà Thẻn cũng đã đƣợc nghiên cứu từ khá sớm. Ở nƣớc ngoài, có thể kể đến: G. Haudricourt và Trƣơng Côn với những nghiên cứu sơ bộ về từ vựng của tiếng Pà Thẻn. Năm 1986, P. K. Benedict đã công bố một bài nghiên cứu về tiếng Pà Thẻn nhƣng vấn đề nói tới còn rất hạn hẹp. Năm 1987, S. David đã viết hai bài nghiên cứu về tiếng Pà Thẻn, nhƣng do tài liệu nghiên cứu còn thiếu nên những vấn đề đặt ra không thể giải quyết một cách triệt để. Đặc biệt, tác giả Lí Vân Binh với luận văn Thạc sĩ Bàn về vị trí Pà Hƣng trong ngôn ngữ Mèo Dao (1995) đã cho rằng Pà Thẻn là một ngôn ngữ độc lập thuộc “ngữ chi” Mèo, “ngữ tộc” Mèo – Dao và đƣợc phân thành 3 phƣơng ngữ là: Pà Hƣng, Hổ Hình Sơn và Liễu Điền, trong đó phƣơng ngữ Pà Hƣng tiếp tục đƣợc chia thành hai thổ ngữ: Văn Giới (thổ ngữ phía Nam) và Cổn Đông (thổ ngữ phía Bắc). Ở Việt Nam, ngƣời đầu tiên nghiên cứu về tiếng Pà Thẻn là Nguyễn Minh Đức với bài viết Bƣớc đầu tìm hiểu tiếng nói và chữ viết Pà Hƣng (Pà Thẻn) (1972). Dựa trên cơ sở điều tra điền dã ở Tân Trịnh (Bắc Quang – Hà Giang) và Thƣợng Minh (Chiêm Hóa – Tuyên Quang), các đặc điểm của tiếng Pà Thẻn đã đƣợc đề cập đến mặc dù còn chƣa thật sự sâu sắc. Đặc biệt Nguyễn Minh Đức đã phát hiện và công bố một văn bản chữ Pà Thẻn rất độc đáo – chữ hình vẽ. Các tác giả Nguyễn Văn Lợi và J.A.Edmondson, K. J. Gregerson có bài viết Vài khía cạnh của ngôn ngữ các dân tộc thiểu số ở miền cực bắc Việt Nam: Dân tộc Đồng, Thủy, Pà Thẻn của hai tỉnh Tuyên Quang, Hà Giang đƣợc trình bày trong Hội thảo quốc tế Việt Nam học lần thứ nhất (Hà Nội, 1998). Trong bài viết, các tác giả đã trình bày kết quả nghiên cứu về sự tƣơng đồng giữa một số ngôn ngữ ở Việt Nam và Trung Quốc nhằm mục đích xác định cội nguồn của tiếng Đồng, Thủy và Pà Thẻn ở Việt Nam. Gần đây nhất có những nghiên cứu của Nguyễn Thu Quỳnh với tên gọi Từ ngữ xƣng gọi trong tiếng Pà Thẻn (báo cáo Hội Ngữ học trẻ - Xuân 2008); Ngữ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 5 âm tiếng Pà Thẻn (luận văn Thạc sĩ - 2008). Luận văn đã chỉ ra những đặc điểm của hệ thống ngữ âm tiếng Pà Thẻn trên các mặt thanh điệu, phụ âm, nguyên âm… Từ kết quả xem xét hệ thống ngữ âm tiếng Pà Thẻn, tác giả nhận xét: “Hệ thống này có nhiều nét gần gũi với ngữ âm tiếng Pà Thẻn ở Văn Giới - ngôn ngữ ở huyện tự trị của dân tộc Đồng Tam Giang, khu tự trị của dân tộc Choang ở tỉnh Quảng Tây - Trung Quốc”, và “tiếng Pà Thẻn có thể xếp vào tiểu loại hình mới, gần với tiếng Hmông hơn là Dao - những ngôn ngữ cùng hệ với tiếng Pà Thẻn” [45, tr.100]. Cũng từ những đặc điểm ngữ âm đƣợc mô tả, tác giả đã đề nghị một phƣơng án phiên âm tiếng Pà Thẻn theo tự dạng Latin, giúp bảo tồn và phát triển ngôn ngữ, văn hóa Pà Thẻn bằng chính tiếng nói, chữ viết của dân tộc này. Nhƣ vậy ngƣời Pà Thẻn và tiếng Pà Thẻn đã đƣợc nghiên cứu ở mặt này hay mặt khác. Do quá trình sống xen kẽ cƣ trú cộng cƣ cùng với các dân tộc khác nhƣ Kinh, Tày, Dao… nên giao lƣu, tiếp xúc về văn hóa trong đó có ngôn ngữ ở dân tộc này là điều bình thƣờng. Trong đời sống ngôn ngữ của dân tộc này, ngoài TV và TMĐ còn có sự tham gia của những ngôn ngữ khác. Điều đó cho thấy đây là một vấn đề rất hấp dẫn. Tuy nhiên, trong những năm qua lại chƣa có công trình nghiên cứu nào về tình hình sử dụng ngôn ngữ của ngƣời Pà Thẻn nói chung, ngƣời Pà Thẻn ở Hà Giang nói riêng. 3. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU Mục đích nghiên cứu Từ việc tìm hiểu tình hình sử dụng các ngôn ngữ của ngƣời Pà Thẻn ở Hà Giang, thái độ, nguyện vọng của ngƣời Pà Thẻn và các đối tƣợng có liên quan trƣớc tình hình sử dụng ngôn ngữ của ngƣời Pà Thẻn, đề tài hƣớng tới một số phƣơng hƣớng và biện pháp để nâng cao năng lực sử dụng ngôn ngữ cho ngƣời Pà Thẻn. Nhiệm vụ nghiên cứu - Tìm hiểu cơ sở lí thuyết có liên quan đến đề tài. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 6 - Khảo sát và miêu tả tình hình sử dụng các ngôn ngữ của ngƣời Pà Thẻn ở Hà Giang. Tìm hiểu thái độ và nguyện vọng của ngƣời Pà Thẻn và các đối tƣợng có liên quan với tình hình sử dụng ngôn ngữ của ngƣời Pà Thẻn. - Thử đề xuất một số phƣơng hƣớng và biện pháp để nâng cao năng lực sử dụng ngôn ngữ cho ngƣời Pà Thẻn ở Hà Giang. 4. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU Đối tƣợng nghiên cứu Đối tƣợng nghiên cứu của đề tài là tình hình sử dụng các ngôn ngữ trong đời sống của ngƣời Pà Thẻn ở Hà Giang, trong đó đƣợc chọn là khu vực ngƣời Pà Thẻn ở huyện Quang Bình, cụ thể là hai xã Tân Trịnh và Tân Bắc, vì đây là các địa phƣơng có số lƣợng ngƣời Pà Thẻn cƣ trú đông và tập trung nhất (so với các xã khác trong huyện và so với 3 huyện Bắc Quang, Xín Mần và Hoàng Su Phì). Phạm vi nghiên cứu Đề tài tập trung nghiên cứu tình hình sử dụng (các hoàn cảnh sử dụng, năng lực sử dụng ngôn ngữ...) các ngôn ngữ (TV, TMĐ, tiếng dân tộc khác) trong các hoạt động của sinh hoạt hằng ngày, trong nhà trƣờng và văn hóa truyền thông (sự thụ hƣởng văn hóa truyền thông) ở ngƣời Pà Thẻn tại địa bàn khảo sát. 5. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU - Phƣơng pháp ngôn ngữ học điền dã: kết hợp quan sát thực tế với phỏng vấn và điều tra bằng bảng hỏi để thu thập các tƣ liệu và thông tin cần thiết. - Phƣơng pháp miêu tả (gồm có các thủ pháp phân tích và tổng hợp): trình bày thực trạng, rút ra những đặc điểm chung về tình hình sử dụng ngôn ngữ ở ngƣời Pà Thẻn. - Phƣơng pháp thống kê: tính toán các số liệu có đƣợc qua khảo sát, từ đó rút ra những nhận xét. 6. ĐÓNG GÓP CỦA LUẬN VĂN Về lí thuyết Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 7 Kết quả nghiên cứu của luận văn sẽ cung cấp thêm tài liệu cho nghiên cứu CHNN nói chung, trong đó có song ngữ, giáo dục song ngữ, tiếp xúc ngôn ngữ. Đồng thời kết quả luận văn có thể mang lại những kinh nghiệm quý báu cho những ai quan tâm đến lĩnh vực này. Về thực tiễn Kết quả nghiên cứu của luận văn có thể cung cấp những cứ liệu thực tế, giúp cho chính quyền địa phƣơng đề ra những chính sách phù hợp để phát triển kinh tế, văn hóa giáo dục, nâng cao khả năng sử dụng ngôn ngữ của ngƣời các DTTS nói chung, cộng đồng Pà Thẻn nói riêng bằng TV, TMĐ và các ngôn ngữ khác ở tỉnh Hà Giang. Đồng thời, kết quả nghiên cứu có thể là cơ sở ban đầu để nghiên cứu các mặt khác của tiếng Pà Thẻn sau này. 7. BỐ CỤC CỦA LUẬN VĂN Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, luận văn gồm 4 chƣơng: Chƣơng 1: Cơ sở lí thuyết và thực tế Chƣơng 2: Tình hình sử dụng ngôn ngữ trong sinh hoạt hằng ngày ở ngƣời Pà Thẻn Chƣơng 3: Tình hình sử dụng ngôn ngữ trong nhà trƣờng và trong văn hóa truyền thông ở ngƣời Pà Thẻn Chƣơng 4: Phƣơng hƣớng và những giải pháp nâng cao năng lực ngôn ngữ ở ngƣời Pà Thẻn Phụ lục gồm có: - Phụ lục 1: Bảng tìm hiểu tình hình sử dụng ngôn ngữ - Phụ lục 2: Văn bản chữ viết cổ của ngƣời Pà Thẻn - Phụ lục 3: Một bài khảo sát chất lƣợng đầu năm của học sinh Pà Thẻn - Phụ lục 4: Một số hình ảnh về cộng đồng Pà Thẻn CHƢƠNG 1 CƠ SỞ LÍ THUYẾT VÀ THỰC TẾ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 8 1.1. NHỮNG KHÁI NIỆM CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU 1.1.1. Cảnh huống ngôn ngữ Nói đến CHNN là nói đến một khái niệm rất cơ bản của Ngôn ngữ học xã hội. CHNN đƣợc quan niệm là toàn bộ các hình thái ngôn ngữ, tức là các ngôn ngữ và biến dạng ngôn ngữ (phƣơng ngữ địa lí và phƣơng ngữ xã hội, các phong cách chức năng) đƣợc một thực thể xã hội (tộc ngƣời hay cộng đồng các tộc ngƣời) sử dụng trong giới hạn của một khu vực nhất định. Cũng nhƣ nhiều vấn đề khác của ngôn ngữ học xã hội, CHNN hiện nay đƣợc định nghĩa theo nhiều khác nhau. Có thể điểm một vài định nghĩa nhƣ sau: - Cảnh huống ngôn ngữ đƣợc hiểu là toàn bộ các ngôn ngữ hoặc toàn bộ các hình thức tồn tại của một ngôn ngữ có các quan hệ tƣơng hỗ về mặt lãnh thổ và xã hội, có sự tác động qua lại với nhau về mặt chức năng trong phạm vi một vùng địa lí hoặc một thể thống nhất về chính trị - hành chính nhất định (Nguyễn Nhƣ Ý, theo [26, tr.266]). - Cảnh huống ngôn ngữ là một thuật ngữ thƣờng dùng trong các văn bản Ngôn ngữ học xã hội, ở nƣớc ta thói quen thƣờng gọi là tình hình sử dụng ngôn ngữ…, chỉ nhiều mặt nhƣ bối cảnh lịch sử của một cộng đồng nào đó, ngôn ngữ địa lí, ngôn ngữ xã hội, chính trị pháp luật, khoa học kí thuật, thƣơng mại và văn hóa… trong đó cảnh huống ngôn ngữ xã hội, chủ yếu chỉ sự phân bố chức năng, phân loại chức năng và mô thức sử dụng giữa các ngôn ngữ, cũng có thể bao gồm cả thái độ của mọi ngƣời đối với các ngôn ngữ hoặc biến thể của ngôn ngữ (Theo Zhou Qingsheng, theo [26, tr.266]). Nhƣ vậy, tựu trung lại, CHNN đƣợc hiểu là: khái niệm thuộc văn hoá tinh thần (hay văn hoá phi vật thể) của cộng đồng tộc ngƣời hay liên cộng đồng tộc ngƣời, định hình trong tiến trình lịch sử lâu dài trên một vùng lãnh thổ (một quốc gia hay một khu vực) phản ánh trạng thái tồn tại và các hình thái thể hiện sự hành chức của ngôn ngữ, quan hệ giữa các ngôn ngữ về mặt cội nguồn và loại hình, sự tiếp xúc và tác động qua lại giữa các ngôn ngữ với nhau [67, tr.7]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 9 CHNN của một quốc gia đƣợc hình thành dƣới sự tác động của nhiều nhân tố. Theo B.H.Mikhalchenko thì khái niệm CHNN bao gồm bốn nhân tố, đó là: nhân tố dân tộc - nhân khẩu; nhân tố ngôn ngữ học; nhân tố vật chất; nhân tố con ngƣời. T.B.Krjiuchkova lại cho rằng: CHNN là một hiện tƣợng phức tạp gồm nhiều tầng bậc, gồm các thông số chủ quan và các thông số khách quan: - Thông số khách quan gồm: số lƣợng các ngôn ngữ hành chức trên địa bàn lãnh thổ hành chính; số ngƣời sử dụng các ngôn ngữ này, cách phân bố các đối tƣợng sử dụng, số lƣợng phạm vi giao tiếp của từng ngôn ngữ, số lƣợng ngôn ngữ có chức năng ƣu thế và đặc tính ngôn ngữ của chúng; quan hệ cấu trúc loại hình giữa chúng. - Thông số chủ quan gồm: sự đánh giá của những đối tƣợng sử dụng ngôn ngữ về các ngôn ngữ và các hình thức tồn tại các ngôn ngữ; các đánh giá tập trung mà khả năng thích dụng trong giao tiếp, uy tín văn hóa và thẩm mĩ… của ngôn ngữ. Có thể nói, CHNN là một khái niệm quan trọng của Ngôn ngữ học xã hội, song đó cũng là một vấn đề phức tạp. Theo Nguyễn Văn Khang trong cuốn Kế hoạch hóa ngôn ngữ - Ngôn ngữ học xã hội vĩ mô, thì: Chỉ có thể gọi là CHNN khi nào ở một khu vực trên vùng đặc định, các ngôn ngữ có mối quan hệ về chức năng với nhau và chúng tạo thành một chỉnh thể. Chỉ trong cảnh huống nhƣ vậy mới có thể đƣa ra các vấn đề nhƣ thái độ ngôn ngữ, chính sách ngôn ngữ, lập pháp ngôn ngữ và kế hoạch hóa ngôn ngữ… [26, tr.270]. Nhƣ đã nói, khi nói đến CHNN rất cần làm rõ những nhân tố cơ bản của CHNN. Đó là những nhân tố về quan hệ cội nguồn và loại hình, về sự phân bố và biến đổi cƣ dân của các cộng đồng tộc ngƣời trong một khu vực đang xét, về trình độ phát triển và các chức năng xã hội của các ngôn ngữ, về sự tiếp xúc và tƣơng tác giữa các ngôn ngữ, về vị thế xã hội của TV và ngôn ngữ các DTTS, về trạng thái song ngữ và đa ngữ, về vấn đề chữ viết... Khảo sát tình hình sử dụng ngôn ngữ của dân tộc Pà Thẻn ở Hà Giang cũng chính là đề cập đến vấn đề CHNN ở địa phƣơng: tình hình dân số và phân bố dân Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 10