Tài liệu Tình hình ruộng đất và kinh tế nông nghiệp huyện yên bác tỉnh lạng sơn nửa đầu thế kỷ xix

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM CAO THỊ NHUNG TÌNH HÌNH RUỘNG ĐẤT VÀ KINH TẾ NÔNG NGHIỆP HUYỆN YÊN BÁC TỈNH LẠNG SƠN NỬA ĐẦU THẾ KỶ XIX Chuyên ngành: Lịch sử Việt Nam Mã số: 60.22.03.13 LUẬN VĂN THẠC SĨ NHÂN VĂN Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Đàm Thị Uyên THÁI NGUYÊN - 2016 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liê ̣u, kế t quả nghiên cứu trong luâ ̣n văn là trung thực. Thái Nguyên, tháng 4 năm 2016 Tác giả luận văn Cao Thị Nhung XÁC NHẬN TRƯỞNG KHOA CÁN BỘ HƯỚNG DẪN PGS.TS. Hà Thi Thu Thuỷ ̣ PGS.TS. Đàm Thị Uyên i Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn LỜI CẢM ƠN Luận văn này được hoàn thành với sự giúp đỡ của các cơ quan: Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch tỉnh Lạng Sơn; Phòng Thống kê, Phòng Văn hóa Thể thao và Du lịch huyện Lộc Bình, tỉnh Lạng Sơn; Ủy ban nhân dân huyện Sơn Động, tỉnh Bắc Giang đã giúp đỡ tôi trong quá trình khảo sát thực tế tại địa phương. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS. TS. Đàm Thị Uyên cùng các thầy cô trong tổ Lịch sử Việt Nam – khoa Lịch sử trường Đại học Sư phạm – Đại học Thái Nguyên đã chỉ bảo tận tình, động viên, khích lệ tôi trong thời gian học tập và hoàn thành luận văn. Cuối cùng, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành tới bạn bè, đồng nghiệp và những người thân trong gia đình đã giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập và hoàn thành luận văn Thái Nguyên, tháng 4 năm 2016 Tác giả luận văn Cao Thị Nhung ii Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn MỤC LỤC Lời cam đoan .................................................................................................................. i Lời cảm ơn .....................................................................................................................ii Mục lục ........................................................................................................................ iii Danh mục các chữ viết tắt............................................................................................. iv Danh mục các bảng ........................................................................................................ v Danh mục các biểu đồ ................................................................................................... vi MỞ ĐẦU ..............................................................................................................1 1. Lí do chọn đề tài ...............................................................................................1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ................................................................................2 3. Mục đích, đối tượng, phạm vi nghiên cứu .......................................................5 4. Nguồn tư liệu của đề tài ....................................................................................5 5. Phương pháp nghiên cứu ..................................................................................6 6. Đóng góp của đề tài ..........................................................................................6 7. Cấu trúc của đề tài ............................................................................................7 Chương 1: KHÁI QUÁT VỀ HUYỆN YÊN BÁC TỈNH LẠNG SƠN ........8 1.1. Vị trí địa lý và điều kiện tự nhiên ..................................................................8 1.1.1. Vị trí địa lý ..................................................................................................8 1.1.2. Điều kiện tự nhiên ......................................................................................9 1.2. Dựng đặt và diên cách huyện Yên Bác .......................................................15 1.3. Các thành phần dân tộc trong huyện ...........................................................19 1.4. Tình hình chính trị - xã hội và văn hóa .......................................................26 1.4.1. Tình hình chính trị - xã hội .......................................................................26 1.4.2. Tình hình văn hóa .....................................................................................29 Chương 2: TÌNH HÌNH RUỘNG ĐẤT HUYỆN YÊN BÁC TỈ NH LẠNG SƠN NỬA ĐẦU THẾ KỶ XIX ...........................................................36 2.1. Vài nét về điạ ba ̣ của huyện Yên Bác ..........................................................36 2.2. Yên Bác qua tư liệu địa bạ Gia Long 4 (1805)............................................42 iii Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 2.2.1. Tình hình ruộng đất huyện Yên Bác theo tư liệu địa bạ Gia Long 4 (1805) ....42 2.2.2. Tình hình sở hữu ruộng đất tư ..................................................................44 2.3. Yên Bác qua tư liệu địa bạ Minh Mệnh 21 (1840) ......................................54 2.3.1. Tình hình ruộng đất huyện Yên Bác theo tư liệu địa bạ Minh Mệnh 21 (1840) .................................................................................................54 2.3.2. Tình hình sở hữu ruộng đất tư ..................................................................56 2.4. So sánh tình hình ruộng đất huyện Yên Bác nửa đầu thế kỷ XIX theo địa bạ năm Gia Long 4 (1805) và địa bạ năm Minh Mệnh 21 (1840) ...............62 Chương 3: KINH TẾ NÔNG NGHIỆP HUYỆN YÊN BÁC TỈNH LẠNG SƠN NỬA ĐẦU THẾ KỶ XIX ...........................................................72 3.1. Kinh tế .........................................................................................................72 3.1.1. Trồng trọt ..................................................................................................72 3.1.2. Chăn nuôi ..................................................................................................79 3.1.3. Kinh tế tự nhiên ........................................................................................81 3.2. Tô thuế .........................................................................................................83 3.3. Tín ngưỡng nông nghiệp .............................................................................86 KẾT LUẬN........................................................................................................92 TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................................94 PHỤ LỤC iv Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ĐHSP : Đại học Sư phạm GD : Giáo dục Gs : Giáo sư KHXH : Khoa học Xã hội M.s.th.t : Mẫu, sào, thước, tấc Ví dụ: 3 mẫu 9 sào 10 thước 5 tấc 0 phân sẽ được viết tắt là 3.9.10.5.0 Nxb : Nhà xuất bản PGS : Phó giáo sư Tr : Trang TS : Tiến sĩ TTLTQG I : Trung tâm lưu trữ Quốc gia I iv Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1: Thống kê tình hình ruộng đất huyện Yên Bác theo địa bạ Gia Long 4 (1805) ... 43 Bảng 2.2: Quy mô sở hữu ruộng tư theo địa bạ Gia Long 4 (1805) ............................ 44 Bảng 2.3: Bình quân sở hữu và bình quân thửa ........................................................... 46 Bảng 2.4: Sở hữu ruộng đất của phụ canh ................................................................... 47 Bảng 2.5: Quy mô sở hữu ruộng đất theo các nhóm họ năm 1805 ............................. 50 Bảng 2.6: Diện tích ruộng đất của các chức sắc (1805) .............................................. 52 Bảng 2.7: Sở hữu ruộng đất của các chức sắc ............................................................. 53 Bảng 2.8: Thống kê tình hình ruộng đất huyện Yên Bác qua địa bạ Minh Mệnh 21 (1840) .................................................................................................... 55 Bảng 2.9: Quy mô sở hữu ruộng tư theo địa bạ Minh Mệnh (1840) ........................... 56 Bảng 2.10: Bình quân sở hữu và bình quân thửa ......................................................... 57 Bảng 2.11: Quy mô sở hữu ruộng đất theo các nhóm họ năm 1840 ........................... 59 Bảng 2.12: Diện tích ruộng đất của các chức sắc (1840) ............................................ 61 Bảng 2.13: Quy mô sở hữu ruộng đất của các chức sắc theo địa bạ Minh Mệnh 21 (1840) ... 62 Bảng 2.14: Thống kê địa bạ của 12 xã có địa bạ có ở hai thời điểm 1805 và 1840 .... 63 Bảng 2.15: So sánh quy mô sở hữu ruộng đất ở hai thời điểm 1805 và 1840 ............. 63 Bảng 2.16: So sánh quy mô sở hữu ruộng đất của các dòng họ của 12 xã có địa bạ ở hai thời điểm (1805 và 1840) ............................................................. 68 Bảng 2.17: So sánh tình hình sở hữu của các chức sắc của 12 xã có địa bạ lập ở hai thời điểm (1805 và 1840) ..................................................................... 70 v Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn DANH MỤC CÁC BIỂU Biểu đồ 2.1: Quy mô sở hữu ruộng tư của huyện Yên Bác năm 1805 ........................ 45 Biểu đồ 2.2: Quy mô sở hữu ruộng tư của huyện Yên Bác năm 1840 ........................ 57 Biểu đồ 2.3: Quy mô sở hữu ruộng đất của Yên Bác tại thời điểm 1805 và 1840 ...... 65 vi Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Theo Luật đất đai năm 1993 của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam: “Đất đai là tài nguyên vô cùng quý giá, là tư liệu sản xuất đặc biệt, là thành phần quan trọng hàng đầu của môi trường sống, là địa bàn phân bố các khu dân cư, xây dựng các cơ sở kinh tế, văn hoá xã hội, an ninh quốc phòng”. Thật vậy, đất đai chính là một món quà vô giá mà con người được thiên nhiên ban tặng. Nó đóng vai trò là một trong những yếu tố to lớn quyết định sự tồn vong của mỗi quốc gia, dân tộc trên thế giới nói chung và ở phương Đông nói riêng, trong đó có Việt Nam. Ở nước ta, đại đa số cư dân sống chủ yếu bằng nghề trồng lúa, cho nên ruộng đất càng trở nên quan trọng và quý giá hơn. Dân tộc Việt Nam không phải cho đến ngày nay mới được khẳng định được tầm quan trọng ấy mà điều đó đã được chứng minh xuyên suốt trong cả chiều dài lịch sử dân tộc.Với đặc điểm là một nước nằm trong khu vực nhiệt đới gió mùa, được hưởng những ưu đãi mà thiên nhiên mang lại, có nhiều điều kiện thuận lợi cho việc phát triển kinh tế nông nghiệp, ông cha ta từ thủa xa xưa đã biết gắn cuộc sống của mình với ruộng đất, với nền nông nghiệp trồng lúa nước lâu đời. Do đó, ruộng đất và kinh tế nông nghiệp luôn là một vấn đề quan trọng trong xã hội Việt Nam. Trong thời kỳ phong kiến, các vương triều phong kiến Việt Nam nói chung và vương triều Nguyễn nói riêng đều coi vấn đề ruộng đất có tầm quan trọng đặc biệt. Bởi lẽ nhà nước quân chủ chuyên chế trung ương tập quyền có nắm chắc được ruộng đất mới có cơ sở để thu tô thuế. Cùng với ruộng đất thì các vấn đề về thủy lợi, tập quán sản xuất, sinh hoạt văn hóa, các mối quan hệ xã hội, cũng như sự phân hóa giai cấp trong làng xã… là các yếu tố góp phần phản ánh tình hình kinh tế, xã hội của nước ta qua các triều đại. Qua việc nghiên cứu tình hình ruộng đất và kinh tế nông nghiệp sẽ giúp chúng ta hiểu biết rõ hơn về chính sách ruộng đất và thực trạng nông nghiệp của từng địa phương. Từ đó góp phần giúp Nhà nước đề ra những biện pháp khắc phục và phát triển cho phù hợp với điều kiện và hoàn cảnh của từng vùng, miền trên đất nước. Yên Bác là một huyện nằm ở phía Đông Nam của tỉnh Lạng Sơn – nơi địa đầu Tổ quốc. Vốn có truyền thống lịch sử và văn hóa lâu đời, cùng với vị trí địa lý là một huyện miền núi biên giới phía Bắc, Yên Bác là nơi hội tụ của nhiều dân tộc anh em từ các nơi khác đến. Họ cùng nhau chung sống hòa thuận, lao động cần cù, chịu khó, 1 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn chống giặc ngoại xâm, góp phần xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Nghiên cứu về tình hình ruộng đất và kinh tế nông nghiệp huyện Yên Bác, tỉnh Lạng Sơn nửa đầu thế kỷ XIX sẽ góp phần khôi phục lại bức tranh lịch sử về đời sống kinh tế, chính trị, xã hội cũng như văn hóa của con người nơi đây. Đồng thời đóng góp thêm những cơ sở khoa học góp phần vào việc thực hiện chính sách của Đảng, Nhà nước trong đầu tư phát triển kinh tế, xã hội các tỉnh trung du miền núi phía Bắc nói chung và huyện Yên Bác, tỉnh Lạng Sơn nói riêng trong giai đoạn hiện nay của đất nước. Việc tìm hiểu tình hình ruộng đất và kinh tế nông nghiệp tại một huyện miền núi xa xôi của Tổ quốc trong một thời kỳ lịch sử cụ thể sẽ góp phần nhỏ đối với công tác nghiên cứu lịch sử nói chung - ruộng đất nói riêng. Từ việc tìm hiểu về tình hình ruộng đất và kinh tế nông nghiệp ở huyện Yên Bác tỉnh Lạng Sơn nửa đầu thế kỉ XIX, chúng tôi hi vọng sẽ tái hiện được phần nào bức tranh làng xã nơi đây. Từ những lý do trên, chúng tôi quyết định chọn vấn đề: “Tình hình ruộng đất và kinh tế nông nghiệp huyện Yên Bác tỉnh Lạng Sơn nửa đầu thế kỷ XIX” làm đề tài luận văn thạc sĩ của mình 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Nghiên cứu về tình hình ruộng đất và kinh tế nông nghiệp của các triều đại phong kiến Việt Nam nói chung và của triều Nguyễn nói riêng từ lâu đã thu hút được nhiều sự quan tâm, chú ý của giới sử học. Trong những năm cuối thập kỷ 50 và đầu thập kỷ 60 của thế kỷ XX, ở nước ta xuất hiện nhiều công trình nghiên cứu, trong đó tiêu biểu là cuốn “Chế độ ruộng đất và kinh tế nông nghiệp thời Lê sơ” của tác giả Phan Huy Lê do Nhà xuất bản Văn Sử Địa, Hà Nội xuất bản năm 1959, gồm 214 trang. Cuốn sách này tập trung vào việc trình bày những nét lớn về chính sách ruộng đất, nông nghiệp của nhà Lê sơ thế kỷ XV. Kể từ sau Cách mạng tháng Tám năm 1945, đây là cuốn sách đầu tiên chuyên về đề tài này của giới nghiên cứu dựa trên cơ sở các bộ sử cũ của các sử gia phong kiến. Mặc dù cuốn sách không đề cập đến tình hình ruộng đất và kinh tế nông nghiệp huyện Yên Bác tỉnh Lạng Sơn nửa đầu thế kỷ XIX nhưng đây là một trong những tài liệu quan trọng để chúng tôi so sánh đối chiếu giữa các thời kỳ trong quá trình nghiên cứu. Tiếp theo, từ những năm cuối thập kỷ 70 và đầu thập kỷ 80 đến nay, nhiều 2 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn công trình nghiên cứu với quy mô lớn hơn trước xuất hiện, đã đánh dấu bước tiến mới trong việc nghiên cứu vấn đề ruộng đất. Trong tác phẩm “Tìm hiểu chế độ ruộng đất Việt Nam nửa đầu thế kỷ XIX” của tác giả Vũ Huy Phúc, do Nhà xuất bản Khoa học xã hội, Hà Nội xuất bản năm 1979. Trong tác phẩm này, tác giả đã hệ thống hóa những chính sách lớn về ruộng đất của nhà Nguyễn, các thiết chế và cơ cấu ruộng đất được hình thành từ chính sách đó, đồng thời nêu ra những tác động và hậu quả của nó đối với yêu cầu phát triển của lịch sử. Nội dung của tác phẩm không trực tiếp đề cập đến huyện Yên Bác, tỉnh Lạng Sơn nhưng đây là một trong những tài liệu quan trọng giúp chúng tôi tìm hiểu về chế độ ruộng đất của Việt Nam trong nửa đầu thế kỷ XIX. Cuốn sách “Chế độ ruộng đất ở Việt Nam thế kỷ XI – XVIII” của tác giả Trương Hữu Quýnh do nhà xuất bản Khoa học xã hội, Hà Nội xuất bản. Cuốn sách gồm 2 tập được xuất bản lần lượt vào năm 1982 và năm 1983. Tập 1 của cuốn sách gồm 3 chương. Chương 1, tác giả nêu khung cảnh xã hội Đại Việt ở các thế kỷ XI – XV, chương 2 trình bày chế độ ruộng đất ở các thế kỷ XI – XIV và chương 3 tác giả trình bày diễn biến của chế độ ruộng đất của thế kỷ XV. Tập 2 của cuốn sách cũng gồm 3 chương. Chương 1, tác giả nêu khung cảnh xã hội Việt Nam ở các thế kỷ XVI – XVIII, chương 2 trình bày tình hình ruộng đất ở các thế kỷ XVI – XVII và chương 3 trình bày ruộng đất ở Đàng Ngoài nửa đầu thế kỷ XVIII. Qua đó, cuốn sách đã thể hiện những nét chính về sự tiến triển của chế độ ruộng đất ở nước ta từ thế kỷ XI đến thế kỷ XVIII, bước đầu vạch ra xu thế phát triển chủ yếu và tính chất kinh tế - xã hội của nó. Cuốn sách được dựa trên cơ sở là các nguồn tư liệu phong phú bao gồm các bộ chính sử và các nguồn tư liệu địa phương (văn bia, gia phả…). Cuốn sách tuy chưa đề cập đến tình hình ruộng đất huyện Yên Bác, nhưng là tư liệu quan trọng để so sánh chế độ ruộng đất ở Yên Bác nửa đầu thế kỷ XIX với các giai đoạn lịch sử trước. Bên cạnh đó, tác phẩm “Tình hình ruộng đất nông nghiệp và đời sống nông dân dưới triều Nguyễn” do Trương Hữu Quýnh và Đỗ Bang chủ biên, được Nhà xuất bản Thuận Hóa, Huế xuất bản năm 1997. Các tác giả đã nghiên cứu một cách cụ thể, rõ nét về các chính sách ruộng đất và nông nghiệp triều Nguyễn thông qua tài liệu địa bạ. Đây là một trong những tài liệu quý giá giúp chúng tôi tìm hiểu về huyện Yên Bác nửa đầu thế kỷ XIX thông qua tình hình ruộng đất nông nghiệp và đời sống nông dân dưới triều Nguyễn. 3 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn Trong việc tiến hành nghiên cứu nguồn tư liệu địa bạ ở các tỉnh phía Nam, tác giả Nguyễn Đình Đầu đã công bố nhiều công trình có giá trị, tiêu biểu là cuốn “Chế độ công điền công thổ trong lịch sử khẩn hoang lập ấp ở Nam kì lục tỉnh” do Nhà xuất bản Trẻ xuất bản năm 1992, gồm 225 trang. Cuốn sách trình bày khá chi tiết vai trò của nguồn tư liệu địa bạ và chế độ công điền công thổ trong quá trình khai hoang, lập ấp ở Nam Kỳ. Qua đó giúp chúng tôi có thêm nguồn tư liệu để so sánh khi tìm hiểu về tình hình ruộng đất và kinh tế nông nghiệp của huyện Yên Bác nửa đầu thế kỷ XIX. Cuốn sách “Địa chí tỉnh Lạng Sơn” của Ủy ban nhân dân tỉnh Lạng Sơn, do Nhà xuất bản Chính trị quốc gia xuất bản năm 1999. Cuốn sách đã trình bày về vị trí địa lý, lịch sử, địa giới, kinh tế, văn hóa, xã hội của cả tỉnh Lạng Sơn và các huyện trên địa bàn tỉnh. Cuốn sách là một trong những tài liệu quan trọng giúp chúng tôi tìm hiểu một cách khái quát những đặc điểm về lịch sử, vùng đất và con người huyện Yên Bác. Cuốn sách“Thổ ty Lạng Sơn trong lịch sử” của tác giả Nguyễn Quang Huynh, do Nhà xuất bản Văn hóa dân tộc, Hà Nội xuất bản năm 2011. Cuốn sách đã khái quát về chế độ thổ ty trong lịch sử. Đồng thời trình bày vai trò, vị trí của các dòng họ phiên thần, thổ ty ở Lạng Sơn đối với quê hương, đất nước. Đây là cuốn sách có giá trị quan trọng giúp chúng tôi tìm hiểu chế độ thổ ty ở huyện Yên Bác trong lịch sử. Ngoài ra còn có một số luận án có nội dung liên quan đến vấn đề ruộng đất. Luận án “Công cuộc khẩn hoang thành lập huyện Kim Sơn (1829)” , Khoa Lịch sử - Đại học sư phạm Hà Nội, 1999 của tác giả Đào Tố Uyên. Luận án đã chỉ ra những điểm cơ bản và diễn biến của chế độ ruộng đất ở huyện Kim Sơn nửa đầu thế kỷ XIX. Qua đó giúp chúng tôi có thêm tư liệu để so sánh khi nghiên cứu về tình hình ruộng đất và kinh tế nông nghiệp huyện Yên Bác, tỉnh Lạng Sơn nửa đầu thế kỷ XIX. Luận án “Chế độ ruộng đất và kinh tế nông nghiệp Việt Nam nửa đầu thế kỷ XIX”, Đại học Tổng hợp Hà Nội, 1991 của tác giả Vũ Văn Quân. Luận án đã nghiên cứu khá rõ nét về ruộng đất và kinh tế nông nghiệp nước ta nửa đầu thế kỷ XIX. Đây cũng là một trong những tài liệu quan trọng khi nghiên cứu về tình hình ruộng đất và kinh tế nông nghiệp huyện Yên Bác tỉnh Lạng Sơn nửa đầu thế kỷ XIX. Luận án “Huyện Quảng Hòa (tỉnh Cao Bằng) từ khi thành lập đến giữa thế kỷ XIX” của tác giả Đàm Thị Uyên do Nhà xuất bản Chính trị quốc gia xuất bản năm 2011. Luận án đã trình bày khái quát về vị trí địa lý, điều kiện tự nhiên, dân cư và kinh tế xã hội của huyện Quảng Hòa, tỉnh Cao Bằng. Đồng thời, luận án cũng làm rõ tình hình kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội của huyện từ khi thành lập đến giữa thế kỷ 4 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn XIX. Đặc biệt, tác giả còn đi sâu nghiên cứu vấn đề ruộng đất và kinh tế nông nghiệp huyện Quảng Hòa dưới triều Nguyễn. Luận án có đóng góp quan trọng trong việc nghiên cứu vấn đề ruộng đất và kinh tế nông nghiệp miền núi, trong đó có huyện Yên Bác, tỉnh Lạng Sơn. Như vậy, cho đến nay chưa có một công trình nào đi sâu nghiên cứu “Tình hình ruộng đất và kinh tế nông nghiệp huyện Yên Bác tỉnh Lạng Sơn nửa đầu thế kỷ XIX”. Tuy vậy, các thành quả nghiên cứu của nhiều thế hệ đi trước chính là những ý kiến gợi mở, những kinh nghiệm quý báu giúp chúng tôi có thể hoàn thành luận văn thạc sĩ của mình. 3. Mục đích, đối tượng, phạm vi nghiên cứu - Mục đích: Thực hiện đề tài “Tình hình ruộng đất và kinh tế nông nghiệp huyện Yên Bác tỉnh Lạng Sơn nửa đầu thế kỷ XIX”, trên cơ sở các nguồn tư liệu khai thác được, chúng tôi mong muốn góp phần phản ánh một cách khách quan, khoa học về tình hình ruộng đất và kinh tế nông nghiệp huyện Yên Bác, tỉnh Lạng Sơn nửa đầu thế kỷ XIX. Trên cơ sở nghiên cứu, tác giả đưa ra một số nhận xét về tình hình ruộng đất và kinh tế nông nghiệp của huyện vào nửa đầu thế kỷ XIX. - Đối tượng nghiên cứu: Tình hình ruộng đất và kinh tế nông nghiệp huyện Yên Bác tỉnh Lạng Sơn nửa đầu thế kỷ XIX. - Phạm vi nghiên cứu: Phạm vi nội dung: Luận văn đề cập đến các vấn đề: Vị trí địa lý, điều kiện tự nhiên, dân cư, đặc điểm kinh tế - xã hội của huyện trong quá khứ và hiện tại. Nội dung chính cần làm rõ là tình hình sở hữu ruộng đất và kinh tế nông nghiệp của huyện Yên Bác, tỉnh Lạng Sơn nửa đầu thế kỷ XIX. Phạm vi thời gian: Nửa đầu thế kỷ XIX. Phạm vi không gian: Các tổng, xã, thôn của huyện Yên Bác, tỉnh Lạng Sơn nửa đầu thế kỷ XIX 4. Nguồn tư liệu của đề tài - Thư tịch cổ: Các cuốn sách có đề cập đến nội dung nghiên cứu như: Đại Nam nhất thống chí, Đại Nam thực lục, Đồng Khánh địa dư chí, Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ, Lịch triều hiến chương loại chí, Khâm định Việt sử Thông giám cương mục,Vân đài loại ngữ … Tiếp theo đó là các tài liệu nghiên cứu về ruộng đất và kinh tế nông nghiệp 5 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn như: Chế độ ruộng đất và kinh tế nông nghiệp thời Lê sơ, Địa bạ Hà Đông của Phan Huy Lê và P.Brocheux, Tìm hiểu chế độ ruộng đất Việt Nam nửa đầu thế kỷ XIX của Vũ Huy Phúc, Chế độ ruộng đất ở Việt Nam thế kỷ XI – XVIII của Trương Hữu Quýnh, Tình hình ruộng đất, nông nghiệp và đời sống nông dân dưới triều Nguyễn của Trương Hữu Quýnh và Đỗ Bang, Chế độ công điền công thổ trong lịch sử khẩn hoang lập ấp ở Nam kì lục tỉnh (1992) của Nguyễn Đình Đầu, các luận án về ruộng đất các tác giả Đào Tố Uyên, Đàm Thị Uyên, Vũ Văn Quân, Bùi Quý Lộ… - Nguồn tư liệu địa phương: Lịch sử Đảng bộ tỉnh Lạng Sơn, Địa chí tỉnh Lạng Sơn, Thổ ty Lạng Sơn trong lịch sử, Địa chí tỉnh Bắc Giang… - Nguồn tư liệu địa bạ: 17 địa bạ có niên đại Gia Long 4 (1805) và 13 địa bạ có niên đại Minh Mệnh 21 (1840) của huyện được khai thác tại Trung tâm lưu trữ Quốc gia I (Hà Nội). Đây là cơ sở quan trọng để tôi nghiên cứu và khôi phục lại bức tranh làng xã huyện Yên Bác, tỉnh Lạng Sơn nửa đầu thế kỷ XIX. - Nguồn tư liệu thực địa và điền dã: Thực hiện đề tài này, chúng tôi tiến hành các cuộc thực địa tại huyện Yên Bác, quan sát địa hình, cảnh quan, tổ chức, hành chính, đời sống văn hóa, xã hội… của nhân dân địa phương. Ngoài ra, còn có các tài liệu truyền miệng, truyện kể, truyền thuyết, ca dao, tục ngữ địa phương… có đề cập đến vấn đề ruộng đất và kinh tế nông nghiệp của huyện trong nửa đầu thế kỷ XIX. 5. Phương pháp nghiên cứu Thực hiện đề tài này, chúng tôi sử dụng phương pháp lịch sử và phương pháp lôgic làm trọng tâm. Bên cạnh đó, đề tài được thực hiện dựa trên cơ sở thực tế là nguồn tư liệu địa bạ triều Nguyễn, chúng tôi chú trọng đến khâu giám định, biên dịch tư liệu chữ Hán, kết hợp với phân tích, định lượng để bóc tách và xử lý số liệu. Qua đó, tiến hành so sánh, đối chiếu với các tư liệu khác có liên quan nhằm tìm hiểu chính xác tình hình ruộng đất và kinh tế nông nghiệp của huyện Yên Bác. Đồng thời, việc sử dụng các phương pháp nghiên cứu của khoa học xã hội và nhân văn như phương pháp thống kê, đối sánh, phương pháp phân tích, phương pháp tổng hợp, phương pháp phân loại, phương pháp phê phán tư liệu… giúp chúng tôi làm rõ vấn đề nghiên cứu của mình. 6. Đóng góp của đề tài - Đề tài “Tình hình ruộng đất và kinh tế nông nghiệp huyện Yên Bác tỉnh Lạng Sơn nửa đầu thế kỷ XIX” được thực hiện sẽ góp phần làm rõ tình hình ruộng đát 6 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn của huyện Yên Bác. Đồng thời, góp phần khôi phục lại phần nào bức tranh làng xã huyện Yên Bác, tỉnh Lạng Sơn nửa đầu thế kỷ XIX. - Đề tài góp phần tìm hiểu phong tục tập quán liên quan đến ruộng đất và nông nghiệp của đồng bào các dân tộc huyện Yên Bác, tỉnh Lạng Sơn nửa đầu thế kỷ XIX. - Đề tài lần đầu tiên công bố 30 tập địa bạ của huyện Yên Bác được khai thác tại Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I Hà Nội. Trên cơ sở khai thác nguồn địa bạ cùng với so sánh, đối chiếu về ruộng đất công, tư qua hai thời điểm 1805, 1840 đã rút ra một số nhận xét bước đầu về tình hình ruộng đất của huyện Yên Bác nửa đầu thế kỷ XIX. Qua đó góp thêm những gợi ý cho Sở Nông nghiệp, Sở Địa chính trong cách thức quản lý đất đai. - Đề tài cung cấp thêm những tư liệu có thể tham khảo trong nghiên cứu và giảng dạy về vùng đất huyện Yên Bác, tỉnh Lạng Sơn. 7. Cấu trúc của đề tài Đề tài được chia làm 3 phần: phần mở đầu, phần nội dung và phần kết luận. Ngoài ra còn có tài liệu tham khảo và phần phụ lục. Phần nội dung được chia làm 3 chương: Chương 1: Khái quát về huyện Yên Bác, tỉnh Lạng Sơn Chương 2: Tình hình ruộng đất ở huyện Yên Bác nửa đầu thế kỷ XIX Chương 3: Kinh tế nông nghiệp huyện Yên Bác tỉnh Lạng Sơn nửa đầu thế kỷ XIX 7 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn Chương 1 KHÁI QUÁT VỀ HUYỆN YÊN BÁC TỈNH LẠNG SƠN 1.1. Vị trí địa lý và điều kiện tự nhiên 1.1.1. Vị trí địa lý Yên Bác là một huyện miền núi, nằm ở phía Đông Nam của tỉnh Lạng Sơn. Địa giới của huyện vào nửa đầu thế kỷ XIX đã được sách Đại Nam nhất thống chí chép lại như sau: “Cách phủ 55 dặm về phía nam, đông tây cách nhau 58 dặm, nam bắc cách nhau 98 dặm, phía đông đến địa giới châu Tiên Yên tỉnh Quảng Yên 25 dặm, phía tây đến địa giới châu Ôn 33 dặm, phía nam đến địa giới huyện Hoành Bồ tỉnh Quảng Yên và địa giới huyện Lục Ngạn tỉnh Bắc Ninh 60 dặm, phía bắc đến địa giới huyện Lộc Bình 38 dặm” [40, tr. 429-430]. Sách Đồng Khánh địa dư chí cũng có miêu tả chi tiết về vị trí xưa của huyện Yên Bác: “Huyện lỵ ở phía đông thành tỉnh. Nguyên trước đóng ở phố Na Dương tổng Đông Quan. (Sau khi bị phỉ cướp phá, không xây dựng lại, mà phố này thì dân lưu tán không rõ tung tích). Phía nam giáp sơn phận huyện Lục Ngạn tỉnh Bắc Ninh. Phía bắc giáp châu Lộc Bình và châu Tiên Yên tỉnh Quảng Yên. Phía đông giáp huyện Hoành Bồ và châu Tiên Yên tỉnh Quảng Yên và huyện Đông Triều tỉnh Hải Dương. Phía tây giáp địa phận châu Ôn. Từ địa giới phía nam ở xã Yên Động lên địa giới phía bắc ở xã Sằn Viên, đi khoảng 2 ngày rưỡi. Từ địa giới phía đông ở xã Diên Lạc sang địa giới phía tây ở xã Xuân Dương, đi khoảng 1 ngày” [55, tr. 619]. Theo cuốn Đất nước Việt Nam qua các đời: “Thời thuộc Pháp, huyện Yên Bác, sau là huyện Sơn Động, đổi lệ vào tỉnh Bắc Giang mới đặt năm 1895” [1, tr. 219], “… tách huyện Yên Bác tỉnh Lạng Sơn về đặt làm châu Sơn Động…” [1, tr. 217]. Tuy nhiên, trong cuốn Địa danh và tài liệu lưu trữ về làng xã Bắc-Kỳ ghi chép địa giới hành chính vào cuối thế kỷ XIX trở về trước và bản đồ hành chính hiện nay thì còn một số xã (Quan Bản, Đông Quan, Sàn Viên, Lợi Bác, Xuân Dương, Lâm Ca, Thái Bình) của huyện Yên Bác xưa hiện nay vẫn thuộc địa phận tỉnh Lạng Sơn. Trải qua những biến động về lịch sử hành chính, địa giới của huyện Yên Bác cũng có những thay đổi. Hiện nay, huyện Yên Bác có diện tích khoảng 696 km2, nằm trong khoảng tọa độ địa lý 21018’ vĩ độ Bắc, 106049’ kinh độ Đông. Theo cuốn Địa danh và tài liệu lưu trữ về làng xã Bắc-Kỳ, địa giới của Yên Bác hiện nay, một phần 8 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn thuộc địa phận huyện Sơn Động, tỉnh Bắc Giang gồm 8 xã: Phúc Thắng, Vĩnh Khương, Hữu Sản, Lệ Viễn, An Bá, An Châu, Thái Bình, Lâm Ca (thuộc tổng Yên Châu, Thái Bình, Lệ Viễn xưa) [19, tr. 46-48]; một phần thuộc địa phận huyện Lộc Bình, tỉnh Lạng Sơn gồm 5 xã: Quan Bản, Đông Quan, Sàn Viên, Lợi Bác, Xuân Dương (thuộc tổng Đông Quan xưa) [19, tr. 527-531]. Theo bản đồ hành chính hiện nay, địa giới của Yên Bác, một phần thuộc địa phận huyện Sơn Động, tỉnh Bắc Giang gồm thị trấn An Châu và 6 xã: Phúc Thắng, Vĩnh Khương, Hữu Sản, Lệ Viễn, An Bá, An Châu (thuộc tổng Yên Châu, Lệ Viễn xưa); một phần thuộc địa phận huyện Lộc Bình, tỉnh Lạng Sơn gồm 5 xã: Quan Bản, Đông Quan, Sàn Viên, Lợi Bác, Xuân Dương (thuộc tổng Đông Quan xưa); một phần thuộc địa phận huyện Đình Lập, tỉnh Lạng Sơn gồm 2 xã: Lâm Ca, Thái Bình (thuộc tổng Thái Bình xưa). Với vị trí địa lý như vậy, Yên Bác luôn giữ vai trò là một vùng đất hiểm yếu, có khả năng phát triển kinh tế - xã hội, là nơi giao lưu, trao đổi hàng hóa giữa các vùng, tạo điều kiện thuận lợi cho cư dân tới đây làm ăn, sinh sống. Đồng thời thúc đẩy quá trình tiếp xúc, giao thoa văn hóa giữa miền núi và đồng bằng. 1.1.2. Điều kiện tự nhiên Yên Bác là huyện có cấu tạo địa chất lâu đời cách ngày nay hàng trăm triệu năm, những hoạt động trong quá trình kiến tạo nhìn chung là hòa nhập với toàn bộ khu vực Đông Bắc của Việt Nam và Trung Quốc. Địa hình tương đối phức tạp do chịu tác động của các đợt vận động kiến tạo về địa lý, địa chất. Một phần Yên Bác nằm trong vùng “máng trũng Thất Khê – Lộc Bình”. Nơi đây có nhiều cánh đồng rộng như Lợi Bác – Na Dương. Địa hình dốc dần từ Đông Bắc xuống Tây Nam, độ dốc khá lớn. Dạng địa hình chủ yếu là núi thấp và đồi. Ở các xã của Yên Bác thuộc địa phận huyện Lộc Bình hiện nay nằm trong lưu vực sông Kỳ Cùng, độ cao trung bình so với mặt nước biển 352m, địa hình chia thành 3 vùng rõ rệt: Vùng núi cao có độ dốc > 200, chạy bao quanh huyện theo hình cánh cung, có độ cao trung bình từ 700 – 900m, trong đó có xã Lợi Bác; vùng đồi núi thấp có độ dốc từ 8 – 150, trong đó có xã Quan Bản; và vùng thung lũng bằng gồm các xã chạy dọc theo Quốc Lộ 4B, một phần chạy dọc theo sông Kỳ Cùng. Ở các xã thuộc địa phận huyện Sơn Động có độ cao trung bình so với mặt nước biển là 450 m, độ dốc lớn, là đầu nguồn của sông Lục Nam, ngoài ra còn có các cánh đồng nhỏ, hẹp nằm xen kẽ với những dải đồi núi. Sách Đồng Khánh địa dư chí đã viết: “Yên Bác nhiều núi đất” [55, tr. 615]. “Các ngọn núi 9 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn đất liên tiếp nhau, đều chỉ do dân địa phương đặt ra tên gọi, không có núi nào nổi tiếng” [55, tr. 620]. Yên Bác là huyện có nhiều sông, suối. Trên địa bàn huyện Sơn Động hiện nay có một con sông chính chảy qua, đó là sông Lục Nam. Sông Lục Nam có nhiều tên gọi: sông Minh Đức, sông Bè hay sông An Châu, sông Còng. Sách Đồng Khánh địa dư chí chép: “Một sông nhỏ do các khe suối nhỏ ở hai tổng Lệ Viễn, Yên Châu huyện Yên Bác hợp dòng chảy đến xã Yên Châu, gọi là sông Yên Châu, rồi chảy vào huyện Lục Ngạn tỉnh Bắc Ninh” [55, tr. 598]. Sông Lục Nam bắt nguồn từ Đình Lập (Lạng Sơn), chảy vào Sơn Động ở Hữu Sản qua địa phận Sơn Động dài khoảng 40km. Sông Lục Nam hoà cùng núi rừng trùng điệp của vùng đông bắc tạo nên một thắng cảnh hùng vĩ. Từ Hữu Sản đến Khe Rỗ (An Lạc), sông chảy theo hướng đông bắc – tây nam, đến Lệ Viễn đổi hướng đông – tây chảy qua An Lập, An Châu, An Bá, Yên Định rồi hợp lưu với ba nhánh sông khác, đó là: Sông Rãng bắt nguồn từ xã Long Sơn chảy qua xã Dương Hưu, một phần xã An Lạc, qua xã An Châu, gặp sông Lục Nam ở xã An Bá. Nhánh sông này dài khoảng 26km. Sông Cẩm Đàn, bắt nguồn từ khu vực 2 xã Thạch Sơn và Phúc Thắng, chảy theo hướng Bắc Nam, dài 21 km, qua Yên Định và đổ về sông chính ở Cẩm Đàn. Sông Tuấn Đạo hay còn gọi là sông Thanh Luận, bắt nguồn từ khu vực 2 xã Thanh Sơn, Thanh Luận, dài 11 km. Hiện tại, trên hệ thống sông Lục Nam đã xây dựng khoảng 170 công trình chủ yếu là hồ, đập để phục vụ nước tưới cho các huyện: Sơn Động, Lục Ngạn, Lục Nam. Lưu lượng nước hàng năm khoảng 1,86 tỷ m3. Ngoài ra, thác Ba Tầm tại xã Vĩnh Khương, Sơn Động có nhiều cảnh đẹp và nguồn nước dồi dào. Bên cạnh đó, trên địa bàn huyện Lộc Bình (bao gồm cả các xã của huyện Yên Bác xưa: Quan Bản, Đông Quan, Lợi Bác, Sàn Viên, Xuân Dương) cũng nằm trong hệ thống lưu vực sông Kỳ Cùng. Theo Đại Nam nhất thống chí: “Sông Kỳ Cùng cách châu Lộc Bình 52 dặm về phía đông, phát nguyên từ ghềnh Trị Viện xã Đình Lập châu Tiên Yên, tỉnh Quảng Yên, chảy quanh co 23 dặm làm sông Khuất Xá…” [40, tr. 442]. Sách Đồng Khánh địa dư chí: “Ngoài ra, các khe suối khác ở hai tổng Thái Bình và Đông Quan thì đổ vào sông Kỳ Cùng thuộc châu Lộc Bình” [55, tr. 620]. Đây là sông lớn nhất của tỉnh Lạng Sơn cũng như khu vực miền núi Đông Bắc nước 10 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn ta. Sông có chiều dài 243 km, diện tích lưu vực là 6.660 km2, trong đó phần nội tỉnh là 6532 km2, chiếm gần 80% diện tích tự nhiên của Lạng Sơn. Nhìn chung, mật độ sông suối của huyện khá dày, nhiều sông suối nhỏ phân bố ở nhiều xã, có tác dụng bồi đắp tạo ra những loại đất phù sa ngòi suối khá màu mỡ thích hợp với nhiều loại cây trồng. Ngoài tác dụng bồi đắp phù sa, tạo ra những cánh đồng phù sa hẹp, hệ thống sông ngòi của huyện còn là nguồn cung cấp nước tưới cho sản xuất nông nghiệp và cung cấp nước sinh hoạt cho nhân dân địa phương. Tuy nhiên, phần lớn là đầu nguồn nên lòng sông, suối hẹp, độ dốc lớn, lưu lượng nước hạn chế, đặc biệt về mùa khô. Mùa mưa, lượng nước mưa nhiều có thể gây ra tình trạng sạt lở, ngập úng gây thiệt hại cho hoa màu. Điều này yêu cầu công tác thủy lợi phải luôn được coi trọng. Sách Đại Nam nhất thống chí viết: “Lại xét Dư địa chí của Nguyễn Trãi chép: thiên hạ có 29 xứ ác thủy mà Lạng Sơn chiếm 5: 1) Ôn Châu, 2) Thoát Lãng, 3) Văn Lan, 4) Thất Nguyên, 5) Yên Bác.” [40, tr. 446]. Đất đai của huyện khá đa dạng, phong phú với nhiều loại đất được phân bố ở cả địa hình bằng và địa hình dốc, cho phép phát triển hệ sinh thái nông – lâm nghiệp với nhiều loại cây trồng có giá trị, từ cây lương thực như lúa và rau màu trên các dải đất phù sa dọc theo các sông suối, đến việc khai thác đất dốc trồng các loại cây ăn quả và cây lấy gỗ. Toàn huyện có các nhóm đất chính: Nhóm đất phù sa (P), gồm: đất phù sa được bồi trung tính ít chua, đất phù sa được bồi chua, đất phù sa ngòi suối. Phân bố thành các dải nhỏ ven các suối trong huyện, tập trung nhiều ở An Châu, Quan Bản, Đông Quan, Sàn Viên… Nằm trên địa hình bằng phẳng (độ dốc từ 0 - 80). Đây là loại đất chủ yếu để cấy lúa, trồng cây rau màu, lương thực… Nhóm đất đỏ vàng (F), gồm: đất đỏ vàng trên đất sét và biến chất (F s), là loại đất có diện tích lớn nhất, phân bố ở hầu hết các xã trên địa bàn huyện, thích hợp trồng cây ăn quả; Đất vàng nhạt trên đá cát (Fq), diện tích nhỏ, nhưng khá tập trung, phân bố trên địa bàn rộng, ở các khu vực núi cao và đồi có độ dốc lớn thuộc các xã An Châu, Vĩnh Khương... Loại đất này chủ yếu thích hợp cho phát triển rừng, một số ít diện tích có thể trồng cây ăn quả; Đất nâu vàng trên phù sa cổ (Fp), diện tích nhỏ, phân bố nhiều ở các xã Đông Quan, Sàn Viên… thích hợp với nhiều loại cây trồng như cây ăn quả và các loại cây hoa màu ngắn ngày; Đất đỏ vàng biến đổi do trồng lúa nước (Fl), diện tích nhỏ, phân bố trên các sườn thấp, tập trung ở các xã Quan Bản, 11 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn Đông Quan, Xuân Dương, Hữu Sản, An Châu… thích hợp cho trồng lúa, tuy nhiên, hiện nay đang bị thoái hóa, bạc màu. Nhóm đất mùn vàng đỏ trên núi (H) gồm đất mùn vàng nhạt trên đá cát (Hq), phân bố ở độ cao 900m trở lên, được sử dụng vào trồng rừng. Nhóm đất thung lũng do sản phẩm dốc tụ (D), phân bố rải rác ở các xã Đông Quan, Sàn Viên… thích hợp cho trồng 2 vụ lúa năng suất khá cao. Yên Bác nằm trong vùng khí hậu nhiệt đới gió mùa, có 2 mùa rõ rệt. Về mùa lạnh (mùa khô), từ tháng 11 đến tháng 4 năm sau, nhiệt độ trung bình từ 120 – 150C, có những lúc nhiệt độ xuống đến 50C, thậm chí tới 00C và dưới 00C. Số ngày có sương mù và mưa phùn tương ứng 44,3 ngày và 31 ngày trong năm. Gió mùa Đông Bắc lạnh thấu xương thịt kéo dài. Về mùa nóng (mùa mưa), từ tháng 5 đến tháng 10, nhiệt độ trung bình cao nhất 270C. Biên độ nhiệt độ giữa ngày và đêm tương đối lớn. Ngày nắng nóng nhưng khi mặt trời lặn, màn đêm buông xuống, sự hạ nhiệt lớn cũng làm cho mọi người cảm thấy dễ chịu và khoan khoái. Độ ẩm vào mùa hè đạt 70 – 80%. Lượng mưa trung bình năm phổ biến là 1.200 – 1.600 mm. Bên cạnh thuận lợi là ít chịu ảnh hưởng của bão thì huyện cũng chịu những tác động xấu từ hiện tượng thời tiết sương mù, sương muối và mưa phùn. “Đất này rất lạnh, nhiều gió mùa đông bắc. Trong các triền núi mây mù bao phủ cho đến gần trưa mới tan. Đến giờ thân, giờ dậu mây mù lại che phủ như cũ. Bốn mùa chỉ ba tháng mùa hè sương mù mới giảm đi. Vì vậy, dân ở đây phần nhiều cảm bệnh lam chướng. Từ cuối thu về sau phần nhiều là sương muối. Các tháng mùa đông rất lạnh, thỉnh thoảng có băng tuyết. Ban đêm đổ nước vào chậu, vào liễn để ra phía trên cao ngoài trời, sáng hôm sau nước đóng băng dày đến 5-6 phân, có khi dày cả tấc. Chỉ ở vùng giáp nước Thanh mới có như thế, nhưng cũng không thường thấy. Còn khí hậu nắng mưa theo nông lịch thì vẫn bình thường như các nơi khác. Tháng 4 hoặc thượng tuần tháng 5 xuống cấy, tháng 8, tháng 9 gặt thóc. Đó là do khí hậu lạnh rét nên không cấy muộn” [55, tr. 597]. “Địa thế trong huyện đều là núi đất, rộng rãi thoáng đãng, nhưng nhiều gió đông bắc. Cuối mùa thu và mùa đông nhiều sương rất lạnh. Ngoài ra mưa nắng nông lịch cũng giống như các châu huyện khác” [55, tr. 620]. Sách Đại Nam nhất thống chí cũng chép: “Bốn mùa thường âm u, hàng năm giá rét chiếm quá một nửa, mùa xuân mùa hạ mưa nhiều, sấm chớp thường nổi; mùa thu mùa đông thường nắng, lại có gió bấc; mùa đông giá rét, nước đông, sương 12