Tài liệu Tịnh độ tông và biểu hiện của nó trong phật giáo việt nam hiện nay

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ---------------------------- NGUYỄN VĂN QUÝ TỊNH ĐỘ TÔNG VÀ BIỂU HIỆN CỦA NÓ TRONG PHẬT GIÁO VIỆT NAM HIỆN NAY LUẬN VĂN THẠC SĨ Chuyên ngành: Tôn giáo học Hà Nội - 2014 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ------------------------------ NGUYỄN VĂN QUÝ TỊNH ĐỘ TÔNG VÀ BIỂU HIỆN CỦA NÓ TRONG PHẬT GIÁO VIỆT NAM HIỆN NAY Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành Tôn giáo học Mã số: 60 22 03 09 Người hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Quốc Tuấn Hà Nội - 2014 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi. Các tư liệu, nguồn trích dẫn, ví dụ trong luận văn này đảm bảo độ tin cậy, chính xác và trung thực. Những kết luận trong luận văn dựa trên những cứ liệu khoa học đã được trình bày và chưa từng công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận văn Nguyễn Văn Quý LỜI CẢM ƠN Đến nay, trải qua hơn hai năm học tập phấn đấu, luận văn đã hoàn thành. Tác giả xin chân thành cảm ơn các thầy giáo, cô giáo đã tận tình dạy bảo trong suốt thời gian theo học tại khoa Sau Đại học, trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội. Tác giả cũng trân trọng cảm ơn Lãnh đạo Viện Nghiên cứu Tôn giáo, thuộc Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam đã tạo điều kiện để tôi hoàn thành nhiệm vụ học tập của mình, đồng thời tác giả xin cảm ơn sự giúp đỡ tận tình của các thầy cô khoa Triết học, Cô giáo Chủ nhiệm PGS, TS. Trần Thị Kim Oanh; cảm ơn tập thể lớp K20, chuyên ngành Tôn giáo học và bạn bè đồng nghiệp. Tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới Thầy giáo hướng dẫn, đồng thời cũng là Thủ trưởng đơn vị nơi tôi đang công tác, TS. Nguyễn Quốc Tuấn. Thầy đã trực tiếp định hướng nghiên cứu cho luận văn này, đồng thời chỉ dạy tận tình cho tôi ngay từ cách tiếp cận vấn đề nghiên cứu cho đến khi luận văn này hoàn thành. Do khả năng và thời gian học tập, nghiên cứu chưa nhiều, mặc dù bản thân đã có nhiều cố gắng, song cũng không tránh khỏi những thiếu sót, tác giả mong nhận được sự chỉ dẫn và những ý kiến góp ý của thầy cô, đồng nghiệp. Xin trân trọng cảm ơn! Hà Nội, tháng 11 năm 2014 Tác giả luận văn Nguyễn Văn Quý MỤC LỤC MỞ ĐẦU .................................................................................................... 7 1. Lý do chọn đề tài .................................................................................. 7 2. Tình hình nghiên cứu của đề tài ............................................................ 8 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ...................................................... 14 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ....................................................... 14 5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu .......................................... 15 6. Đóng góp của luận văn ....................................................................... 15 7. Kết cấu của luận văn ........................................................................... 15 NỘI DUNG CHƯƠNG 1. MỘT SỐ NỘI DUNG CƠ BẢN CỦA TỊNH ĐỘ TÔNG. .................................................................... Error! Bookmark not defined. 1.1. Khái quát về lịch sử ra đời và phát triển của Tịnh Độ tông . Error! Bookmark not defined. 1.1.1. Nguồn gốc tư tưởng Tịnh Độ..... Error! Bookmark not defined. 1.1.2. Sự phát triển của Tịnh Độ tông . Error! Bookmark not defined. 1.2. Giáo lý, phương pháp tu tập cơ bản của Tịnh Độ tông. ........ Error! Bookmark not defined. 1.2.1. Giáo lý ....................................................................................... 30 1.2.2. Phương pháp tu tập.................... Error! Bookmark not defined. Tiểu kết chương 1 .............................................................................. 43 CHƯƠNG 2: LỊCH SỬ DU NHẬP, PHÁT TRIỂN VÀ NHỮNG BIỂU HIỆN CƠ BẢN CỦA TỊNH ĐỘ TÔNG TRONG PHẬT GIÁO VIỆT NAM ......................................................................................................... 45 2.1. Tịnh Độ tông ở Việt Nam ............................................................... 45 2.1.1. Lịch sử du nhập và phát triển của Tịnh Độ tông ở Việt Nam .. 45 2.1.2. Vai trò của Tịnh Độ tông trong việc hình thành một số tôn giáo nội sinh ở Nam Bộ cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20 ................................... 57 2.2. Những biểu hiện cơ bản của Tịnh Độ tông trong Phật giáo Việt Nam hiện nay ................................................... Error! Bookmark not defined. 2.2.1. Vị trí của Di Đà Tam Tôn trong các ngôi chùa ở Việt Nam ............................................................. Error! Bookmark not defined. 2.2.2. Tư tưởng Thiền - Tịnh; Phước - Huệ song tu trong Phật giáo Việt Nam ...................................................... Error! Bookmark not defined. 2.2.3. Vai trò của tu tập Tịnh Độ đối với tín đồ Phật giáo Việt Nam.. 84 Tiểu kết chương 2 ............................... Error! Bookmark not defined. KẾT LUẬN .............................................................................................. 90 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................. 92 DANH MỤC MỘT SỐ CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN VĂN .............................................................. 99 PHỤ LỤC ............................................................................................... 101 CÁC CHỮ VIẾT TẮT SỬ DỤNG TRONG LUẬN VĂN Tịnh Độ tông : TĐT Bửu Sơn Kỳ Hương : BSKH Tứ Ân Hiếu Nghĩa : TÂHN Phật Giáo Hòa Hảo : PGHH Tịnh Độ Cư Sỹ Phật Hội Việt Nam : TĐCSPHVN Nhà xuất bản : Nxb DANH MỤC CÁC PHỤ LỤC TRONG LUẬN VĂN Phụ lục 1: Tranh ván khắc Phật A Di Đà Phụ lục 2: Tranh ván khắc Di Đà Tam Tôn Phụ lục 3: Tranh ván khắc A Di Đà Phật tiếp dẫn thiện nhân vãng sinh Tây phương Phụ lục 4: Phật A Di Đà trên mũ Quán Âm Thiên Thủ Thiên Nhãn Phụ lục 5: Nhân hành quả báo của ba bậc vãng sinh Phụ lục 6: Nhân hành quả báo của chín phẩm vãng sinh Phụ lục 7: Tòa Cửu phẩm liên hoa ở chùa Mía, xã Đường Lâm, Sơn Tây Phụ lục 8: Sơ đồ bài trí tượng thờ của Tịnh Độ Cư Sĩ Phật Hội Việt Nam MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Đạo Phật kể từ khi du nhập vào Việt Nam đã hòa quyện với tín ngưỡng, văn hóa bản địa và trở thành động lực để Phật giáo gắn bó, đồng hành cùng dân tộc Việt Nam. Trong suốt tiến trình lịch sử dân tộc Việt Nam, đạo Phật đã có những ảnh hưởng to lớn trên mọi mặt chính trị, kinh tế, tư tưởng, văn hóa… và cho đến nay, Phật giáo Việt Nam đã có bản sắc riêng của mình, là một bộ phận không thể tách rời của văn hóa dân tộc. Từ Ấn Độ, đạo Phật dần lan tỏa ra các khu vực xung quanh và có những thăng trầm khác nhau và ở mỗi nơi, mỗi thời điểm, đạo Phật đã có những phương thức uyển chuyển để thích nghi với môi trường, với phong tục, tập quán của nơi nó truyền đến. Do đó, đạo Phật cũng trở lên đa dạng hơn, phong phú hơn và cũng phức tạp hơn với sự xuất hiện nhiều bộ phái, hệ phái... Thậm chí, ngay trong phương pháp tu hành, đôi khi cũng có sự dị biệt, điều này dường như không quá quan trọng, bởi cốt làm sao dẫn dắt hành giả chứng ngộ được chân lý tối thượng… Phật giáo nguyên thủy, hay phần lớp các tông phái thuộc Phật giáo Đại thừa như Thiền tông, Mật tông, Hoa Nghiêm tông… chú trọng tự lực, khẳng định tương lai của con người tùy thuộc vào hành vi của chính mình, bằng sự cố gắng nỗ lực của chính bản thân người tu hành, thì TĐT với sự nhận thức mới, quan niệm mới, phương pháp tu tập mới về sự thay đổi, cứu độ bằng sức mạnh của người khác, bằng niềm tin, sự tôn thờ Phật A Di Đà. Nghĩa là phương pháp này chú trọng đến tha lực, nhờ Phật lực mà được vãng sinh Tịnh Độ. Do đó, TĐT ngay từ khi ra đời đã ứng được nhu cầu của mọi người, mọi giai tầng trong xã hội, không phân biệt người giàu hay người nghèo, bậc thượng căn hay hạ căn về một đời sống vĩnh cửu ở thế giới bên kia. Vì vậy, TĐT đã và đang tiếp tục được phổ biến tại nhiều nước, trong đó có Việt Nam. Nghiên cứu về lịch sử Phật giáo Việt Nam, nhiều nhà nghiên cứu cho rằng Phật giáo Việt Nam là sự kết hợp giữa Thiền tông, TĐT và Mật tông hay Thiền – Tịnh song tu... Như thế, TĐT có một vị trí đặc biệt quan trọng trong lịch sử Phật 1 giáo Việt Nam. Tuy nhiên, cũng thật khó phân tách một cách rõ ràng đâu là Thiền tông, đâu là Mật tông và đâu là TĐT nếu không xem xét chúng trên các bình diện khác nhau, chẳng hạn như lịch sử, lịch sử tư tưởng của từng tông phái, phương pháp tu tập hay cách bài trí tượng thờ trong các ngôi chùa… Vậy, TĐT ở Việt Nam biểu hiện trên như thế nào; nó được thế hệ các nhà tu hành tu tập ra sao; nó có vị trí, vai trò như thế nào trong việc hình thành một số tôn giáo nội sinh ở Nam Bộ trong các thế kỷ 19, 20… không phải là câu hỏi dễ dàng trả lời. Xuất phát từ nhưng ý tưởng nghiên cứu như thế về TĐT ở Việt Nam, nhiều chiều cạnh khác nhau về Tịnh Độ ở Việt Nam sẽ còn được tiếp tục nghiên cứu, chẳng hạn ở Việt Nam có tồn tại TĐT theo tiêu chí có truyền thừa, có tổ đình,… hay chỉ tồn tại với tư cách là tư tưởng, một pháp môn tu tập. Nhằm tìm hiểu một cách toàn diện hơn, sâu hơn về TĐT ở Việt Nam, cho nên ở đề tài này, sau khi được sự góp ý của Hội đồng thẩm định đề cương, về tên gọi, chúng tôi đặt tên là “Tịnh Độ tông và biểu hiện của nó trong Phật giáo Việt Nam hiện nay” làm đề tài luận văn Thạc sĩ Triết học, chuyên ngành Tôn giáo học của mình. 2. Tình hình nghiên cứu của đề tài Đề tài:“Tịnh Độ tông và biểu hiện của nó trong Phật giáo Việt Nam hiện nay” đã có một số công trình đề cập đến ở các chiều cạnh khác nhau. Trước hết, về nguồn gốc tư tưởng: TĐT lấy ba bộ kinh làm nền tảng hình thành “tông” đó là Kinh Vô lượng thọ, kinh Quán vô lượng thọ, kinh A di đà. Ba bộ kinh này đã đề cập trực tiếp nguồn gốc tư tưởng, giáo lý và phương pháp tu tập Tịnh Độ. Ngoài ra, liên quan đến tư tưởng Tịnh Độ, chúng ta còn thấy trong các bộ kinh như Hoa nghiêm kinh, Diệu pháp liên hoa kinh đã thấy sự xuất hiện Bồ tát Quán Thế Âm. Trong một số bộ luận như Đại thừa khởi tín luận của Mã Minh đã có sự ngợi ca pháp môn niệm Phật hay những bộ Trung quán luận, Thập trung luận, Thập nhị môn luận, Đại thừa phá hữu luận của Long Thọ, dù nội dung chính là đề cập đến giáo lý Đại thừa, nhưng cũng bao gồm cả tư tưởng vãng sinh Tịnh Độ theo các khuynh hướng khác nhau. Và quan trọng nhất là bộ Vãng sinh Tịnh độ luận của Thế Thân, mà sau này tín đồ TĐT lấy làm nền tảng lý luận đầu tiên của tông phái mình. 2 Về sự hình thành và phát triển của TĐT. Trong các công trình nghiên cứu về lịch sử Phật giáo thế giới đề cập đến sự hình thành và phát triển của TĐT, đáng chú ý là cuốn Lược sử Phật giáo do Nguyễn Minh Tiến dịch và chú giải (Nxb Tổng hợp thành phố Hồ Chí Minh) cho biết, vào thời Hán, tín ngưỡng thờ Phật A Di Đà đã phổ biến nhờ vào các bản dịch của An Thế Cao vào năm 150 sau Công nguyên; cuốn Lịch sử Phật giáo do Nguyễn Tuệ Chân biên dịch (Nxb Tổng hợp thành phố Hồ Chí Minh) lại cho biết trên bình diện khác, đó là việc Tông Hiểu (1151 – 1214) trước tác bộ Lạc bang văn loại để tuyên dương pháp môn Tịnh Độ, và chính ông là người suy tôn Đông Tấn Lô Sơn Huệ Viễn là vị Tổ đầu tiên của TĐT. Sau đó, ông còn đề cử năm vị kế nối làm tổ TĐT, hình thành truyền thừa của TĐT. Trong bộ sách này còn nêu một điểm rất đáng lưu ý, đó là tăng nhân Chí Bàn đã viết bộ Phật tổ thống ký, trong đó, vị tăng nhân này đã có sự chỉnh sửa và bổ sung thêm hai vị thành bẩy vị tổ của TĐT; cuốn Lịch sử Phật giáo Trung Quốc do Pháp sư Thánh Nghiêm trước tác, bản dịch của Thích Tâm Trí (Nxb Phương Đông) đã giới thiệu khái quát toàn bộ lịch sử Phật giáo Trung Quốc từ thời Hán cho đến thời Dân quốc, trong đó có nêu mối quan hệ giữa Phật giáo, TĐT với Nho giáo, Đạo giáo và sự hưng thịnh của từng hệ phái... Như vậy, qua các công trình nêu trên, có thể thấy, nguồn gốc tư tưởng Tịnh Độ, phương pháp tu tập, sự hình thành và phát triển của TĐT đã được đề cập trên các bình diện khác nhau nhưng chưa được làm rõ ở Ấn Độ, nhất trong mối liên hệ, qua lại với các tông phái Phật giáo khác ở Trung Quốc. Trong các công trình nghiên cứu về lịch sử Phật giáo Việt Nam, chúng tôi đặc biệt quan tâm các bộ lịch sử Phật giáo trong thời gian gần đây như: Lịch sử Phật giáo Việt Nam do Nguyễn Tài Thư chủ biên (Nxb Khoa học Xã hội, 1988); Lịch sử đạo Phật Việt Nam của PGS. Nguyễn Duy Hinh (Nxb Tôn giáo và Nxb. Từ điển Bách Khoa); Lịch sử Phật giáo Việt Nam của GS. Lê Mạnh Thát (Nxb Thuận Hóa. Huế 1999); Việt Nam Phật giáo sử lược của Thượng tọa Mật Thể (Nxb Tôn giáo, 2004)... Hay các công trình chuyên khảo như: Tư tưởng Phật giáo Việt Nam, Triết học Phật giáo Việt Nam của PGS. Nguyễn Duy Hinh (Nxb Khoa học Xã hội; Nxb. Văn hóa Thông tin và Viện Văn hóa), Nghiên cứu về Thiền uyển tập anh của GS. Lê Mạnh Thát (Nxb Thành phố Hồ Chí Minh)… đã giới thiệu 3 khá đầy đủ về quá trình truyền nhập và phát triển của Phật giáo Việt Nam. Trong các công trình này, các học giả này đã dẫn khá nhiều chi tiết có liên quan đến tư tưởng Tịnh Độ. Chẳng hạn như PGS. Nguyễn Duy Hinh đã trưng dẫn các tác phẩm Lý Hoặc Luận của Mâu Tử, Lục độ tập kinh của Khương Tăng Hội và cho rằng, nội dung bố thí từ bi nhẫn nhục tuy là lý luận Đại thừa, thuộc tư tưởng Đại thừa nhưng phần nào đó có tư tưởng Tịnh độ và ta vẫn thấy được những sinh hoạt Phật giáo thời kỳ này khá phong phú, ngoài những tư tưởng Phật giáo Đại thừa còn thấy tín ngưỡng Tịnh Độ… Trong các công trình của học giả Lê Mạnh Thát, chẳng hạn bộ chuyên khảo Nghiên cứu về Thiền uyển tập anh cũng đề cập đến tư tưởng Tịnh Độ qua một số thiền sư thuộc các thiền phái khác nhau, nhưng các vị thiền sư này lại hành trì theo pháp môn Tịnh Độ như Thiền sư Tịnh Lực (11121175), Thiền sư Trì Bát (1049 – 1117) nhân tưởng niệm Phật A Di Đà ở thế giới Cực lạc, nên dựng một đạo tràng lớn... Tác phẩm Cao tăng truyện của Huệ Hạo (497 – 554) có chép về một nhà sư tên là Đàm Hoằng (? – 455) người Trung Quốc đến nước ta tu học và chuyên tụng Vô lượng thọ và Quán kinh, lòng thề về An dưỡng như một bằng chứng về phương pháp tu tập Tịnh Độ và được đề cập đến trong hầu hết các công nghiên cứu lịch sử Phật giáo Việt Nam nêu trên. Hơn nữa, các bộ sử Phật giáo Việt Nam khi đề cập đến các giai đoạn trong lịch sử Phật giáo Việt Nam đã ít nhiều đề cập đến tư tưởng Tịnh Độ và biểu hiện của nó. Chẳng hạn vào thời thời Đinh – Tiền Lê, thời Lý – Trần, ngoài những sử liệu mà các học giả trưng dẫn liên quan đến Thiền tông, Thiền tông kết hợp với tín ngưỡng bản địa, kết hợp với Đạo giáo mang nhiều yếu tố Mật tông, còn có những sử liệu được các học giả nghiên cứu và đánh giá thời kỳ này cả chính quyền phong kiến và nhân dân đã đề cao sự cứu vớt của Phật A Di Đà cùng các vị Bồ tát, đặc biệt là Quan Thế Âm bồ tát. Vì vậy, tư tưởng Tịnh Độ vẫn tồn tại, phát triển và được bảo lưu trong sự dung hoà với Thiền tông, Mật tông. Vào thời Trần, dòng Thiền Trúc Lâm Yên Tử được vua Trần Nhân Tông kiến lập, mang đậm tính dân tộc, dù tư tưởng mang đậm dấu ấn của Mã Tổ Đạo Nhất nhưng vẫn có sự kết hợp hài hòa nhuần nhuyễn giữa Thiền tông và Tịnh Độ, đạo và đời… Và trong các công trình này đều khẳng định, ở Việt Nam, tư tưởng Tịnh Độ không phát triển thành một “tông” như ở Trung Quốc hay Nhật Bản. 4 Qua các nguồn tư liệu trên đã cho thấy phần nào sự phát triển của tư tưởng, phương pháp tu tập Tịnh Độ trong Phật giáo Việt Nam nhưng chưa đề cập đến vấn đề bài trí đối tượng thờ phụng hay vai trò tu tập Tịnh Độ của tín đồ Phật giáo Việt Nam, mặc dù trong các công trình này còn nêu khá rõ đến thế kỷ 16, 17 đã có một số tác phẩm viết về Tịnh Độ, phiên âm và chú giải kinh tạng Tịnh Độ. Về nguồn thư tịch Hán Nôm, chúng tôi quan tâm đến ba công công trình nghiên cứu Lịch sử triều Mạc qua thư tịch và văn bia; Văn bia thời Mạc của PGS.TS. Đinh Khắc Thuân (Nxb Khoa học Xã hội); Một số vấn đề về văn bia Việt Nam của Trịnh Khắc Mạnh (Nxb Khoa học Xã hội)… Đây là những công trình cơ bản nghiên cứu về thư tịch, văn bia Việt Nam qua các thời kỳ trong lịch sử Việt Nam. Tuy nhiên, trong các công trình này, một số thư tịch và văn bia cho biết từ thời Hậu Lê đến thời Nguyễn thì tư tưởng Tịnh Độ ngày càng rõ rệt hơn, đó là sự xuất hiện của Phật A Di Đà, Bồ tát Quán Thế Âm trong các ngôi chùa. Về luận văn, luận án, hiện chúng tôi mới chỉ biết đến công trình Pháp tu Tịnh độ và tượng Phật A di đà trong các ngôi chùa Việt ở vùng đồng bằng Bắc Bộ của Đinh Viết Lực. Mặc dù luận án tiến sĩ này đã đề cập đến pháp tu Tịnh Độ, quá trình du nhập và phát triển của pháp môn Tịnh Độ và tượng Phật A Di Đà cùng hệ thống tượng bài trí trong các cơ sở thờ tự, nhưng công trình này chỉ đề cập trong phạm vi ở vùng đồng bằng Bắc Bộ, hơn nữa chúng tôi cũng chưa thỏa mãn về vị trí của Di Đà Tam Tôn và một số vị trí khác của Phật A Di Đà trong các ngôi chùa. Về tư tưởng Tịnh Độ cũng chưa được tác giả lưu tâm nghiên cứu sâu và cũng chưa đề cập đến vai trò của nó trong việc hình thành một số tôn giáo nội sinh ở Nam Bộ cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20. Về tượng Phật A Di Đà và hai vị Bồ tát Quán Thế Âm và Đại Thế Chí, có khá nhiều sách viết về Phật A Di Đà và hai vị bồ tát này, nhưng đáng chú ý nhất là cuốn Tạc tượng và kiến trúc chùa của Mạc Chấn Lương (Nxb Mỹ Thuật) cho biết ít nhiều hình tượng, vị trí Phật A Di Đà và trưng dẫn khá nhiều hình tượng Bồ tát Quán Thế Âm,… Ngoài ra còn có các cuốn sách viết về Bồ tát Quán Thế Âm, chẳng hạn như cuốn Truyền thuyết Quán Thế Âm do Diệu Hạnh – Giao Trinh dịch (Nxb Phương đông) đã sưu tầm và giới thiệu các dị bản về truyền thuyết liên quan đến Bồ tát Quán Thế Âm… Tuy nhiên, đây là công trình giới thiệu và cách tạo 5 tượng và kiến trúc chùa ở Trung Quốc, nhưng cho chúng tôi có được sự so sánh khi viết về vị trí của Di Đà Tam Tôn trong các ngôi chùa ở Việt Nam. Những công trình nghiên cứu về vị trí, vai trò của TĐT trong việc hình thành một số tôn giáo nội sinh ở Nam Bộ cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20, đáng chú ý là các công trình như Tư tưởng Phật giáo Việt Nam của PGS. Nguyễn Duy Hinh (Nxb Khoa học Xã hội, 1999), Phật giáo Nam bộ từ thế kỷ XVIII đến năm 1975 của Trần Hồng Liên (Nxb Thành phố Hồ Chí Minh), Bước đầu tìm hiểu đạo Cao Đài do GS. Đặng Nghiêm Vạn chủ biên, (Nxb Khoa học Xã hội,1995)… đã đề cập đến sự xuất hiện của đạo Cao Đài, Phật giáo Hòa Hảo, Tứ Ân Hiếu Nghĩa… vừa có tinh thần chống Pháp vừa mang màu sắc Phật giáo, sự kết hợp Phật giáo với lòng yêu nước, nhưng chưa đề cập đến tư tưởng Tịnh Độ ở vùng Nam Bộ trong hai thế kỷ này. Tuy nhiên, trong các công trình như Đặc điểm và vai trò của Phật giáo thế kỷ 20 của TS. Nguyễn Quốc Tuấn (Nxb Từ điển Bách khoa), Phong trào chấn hưng Phật giáo ở miền Bắc Việt Nam (1924 – 1954) của Lê Tâm Đắc (Nxb Chính trị Quốc gia) đã cho chúng tôi những điểm nhìn tham chiếu Tịnh Độ ở miền Bắc trên các chiều cạnh như nguyên nhân, nội dung cơ bản, đặc điểm và vai trò của phong trào chấn hưng Phật giáo có ảnh hưởng đến Phật giáo Việt Nam. Trong đó, tư tưởng Tịnh Độ đã được phát triển theo lộ trình mới qua việc xuất bản sách báo, như tạp chí Viên Âm đã đăng tải những bài thuyết giảng của Tâm Minh Lê Đình Thám về Pháp môn Tịnh Độ, báo Đuốc Tuệ, báo Phương Tiện đã dành hẳn một chuyên mục Tôi tu Tịnh Độ, so sánh pháp môn Tịnh Độ với các pháp môn khác để thuyết phục mọi tu hành theo pháp môn này. Ngoài ra còn có nhiều tạp chí và sách Phật giáo như tờ Từ Bi Âm, Tiếng Chuông Sớm, Viên Âm, và gần đây là các tạp chí Nghiên cứu Phật học, Khuông Việt… Nhất là các bài viết trên tạp chí Nghiên cứu Tôn giáo trong khoảng 10 năm trở lại đây, chẳng hạn như bài viết “Vài suy nghĩ về tôn giáo ở Nam Bộ thời cận đại” của GS.TS Đỗ Quang Hưng (Nghiên cứu Tôn giáo, số 1 năm 2000) đã đi sâu về vấn đề hệ thống các tôn giáo ở vùng Nam Bộ, vấn đề nảy sinh các tôn giáo mới và qua đó, tác giả phân tích một số đặc điểm trong sinh hoạt tôn giáo ở Nam Bộ thời cận đại đã đem đến cho người đọc biết được nhiều chiều cạnh khác nhau về các tôn giáo ở Nam Bộ thời cận đại, đặc biệt là nguyên nhân hình thành các tôn giáo mới, trong đó có Bửu Sơn Kỳ Hương, Tứ Ân Hiếu Nghĩa… 6 dưới góc độ tôn giáo học; bài viết “Đôi điều về Tịnh Độ Cư Sỹ Phật Hội ở Việt Nam” của tác giả Nguyễn Chơn Lý (Nghiên cứu Tôn giáo, số 4 năm 2000) đã giới thiệu khái quát lịch sử ra đời của đạo này, tín đồ và phương pháp tu tập, về nghi lễ thờ cúng có liên quan mật thiết đến Tịnh Độ; bài “Thiền của người Việt ở Nam Bộ hiện nay đa số biến thành Tịnh Độ” của tác giả Trần Phước Thuận (Nghiên cứu Tôn giáo, số 3 năm 2003). Trong bài viết này, tác giả đã đưa ra một cách lý giải mới, khác thú vị về nguồn gốc Tịnh Độ ở Nam Bộ. Trên cơ sở phân tích các thiền phái Lâm Tế, Tào Động trước đó và dựa vào đặc điểm trong tính cách người Nam Bộ nên tác giả cho rằng Phật giáo ở Nam Bộ phần lớn là Tịnh Độ được biến từ Thiền trước đó; tác giả Đặng Thế Đại trong bài viết “Một nét đặc sắc của văn hóa và tôn giáo Nam Bộ: sự đối lập và tương đồng giữa đạo Cao Đài và Hòa Hảo” (Nghiên cứu Tôn giáo, số 2 năm 1999), trên cơ sở phân tích các điểm tương đồng và đối lập giữa hai tôn giáo này, tác giả cho rằng nghiên cứu hai tôn giáo này cần phải xuất phát từ chính những đặc điểm của Nam Bộ. Một mặt, người Nam Bộ kế thừa truyền thống của người Việt Nam, mặt khác họ cũng có những nét đặc sắc về tâm thức được hình thành trong những điều kiện riêng của công cuộc khai phá Nam Bộ. Do vậy, bài viết này là một hướng gợi mở cho chúng tôi khi nghiên cứu về sự hình thành một số tôn giáo nội sinh ở Nam Bộ nói chung và vì sao Tịnh Độ lại được một số tôn giáo này “ưu tiên” lựa chọn; Và gần đây nhất là bài “Vai trò của Bửu Sơn Kỳ Hương trong đời sống tinh thần đồn bào Nam Bộ” của Nguyễn Phước Tài và Nguyễn Thuận Quý (Nghiên cứu Tôn giáo, số 12 năm 2013) đã nêu khái lược về đạo Bửu Sơn Kỳ Hương và vai trò của đạo này trong đời sống tinh thần Nam Bộ. Trong đó, quan niệm về học Phật tu Nhân của đạo này đã được hai tác giả nêu bật trong phần giáo lý là thành tâm trì niệm Phật A Di Đà đã cho thấy Tịnh Độ có vai trò quan trọng sự hình thành giáo lý, phương pháp tu hành của Bửu Sơn Kỳ Hương... Như vậy, Phật giáo và Phật giáo Việt Nam đã được nhiều thế hệ các học giả quan tâm nghiên cứu và có nhiều công trình có giá trị. Đối với Tịnh Độ, ở Trung Quốc hay Nhật Bản đã hình thành và phát triển thành một tông phái, nhưng ở Việt Nam, tư tưởng, phương pháp tu tập Tịnh Độ du nhập vào thời kỳ nào, được người Việt tiếp nhận như thế nào? Và nó được luận giải thế nào ở Việt Nam, có 7 khác gì so với nguồn gốc của nó, và đối với sự hình thành một số tôn giáo nội sinh ở Nam Bộ cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20, Tịnh Độ có vai trò như thế nào…? Khảo sát các công trình cơ bản nêu trên, chưa có công trình nào nghiên cứu một cách cơ bản và toàn diện về những vấn đề mà chúng tôi nêu trên. Vì vậy, với vấn đề nghiên cứu mà chúng tôi đã nêu ở trên và cũng để hoàn thành luận văn của mình, chúng tôi kế thừa những thành tựu mà thế hệ người nghiên cứu đi trước đã đạt được và áp dụng những phương pháp nghiên cứu, hướng tiếp cận đa chiều, chúng tôi hy vọng có được kết quả tốt nhất và đạt được mục tiêu nghiên cứu đã nêu ra. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu: Tìm hiểu một số nội dung cơ bản của TĐT, tư tưởng Tịnh Độ ở Việt Nam và biểu hiện cơ bản của nó trong Phật giáo Việt Nam hiện nay. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu: Khái quát quá trình hình thành và phát triển TĐT trong lịch sử Phật giáo. Lược sử tư tưởng Tịnh độ trong Phật giáo Việt Nam để thấy được những biểu hiện cơ bản của nó trong Phật giáo Việt nam như tư tưởng thiền tịnh, phước huệ song tu; vị trí của bộ tượng Di Đà Tam Tôn trong các ngôi chùa ở Việt Nam; vai trò của TĐT trong quá trình hình thành một số tôn giáo nội sinh ở Nam Bộ thế kỷ 19, 20; và vai trò của tu tập Tịnh Độ đối với tín đồ Phật giáo Việt Nam hiện nay. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu: TĐT và những biểu hiện của nó trong Phật giáo Việt Nam. 4.2. Phạm vi nghiên cứu: - Phạm vi về mặt thời gian: Từ khi tư tưởng Tịnh Độ hình thành và phát triển trở thành một tông phái ở Trung Quốc, quá trình truyền nhập của nó vào Việt Nam đến nay; - Phạm vi về mặt không gian: Chúng tôi tập trung nghiên cứu Tịnh Độ ở Việt Nam. Ngoài ra, trong quá trình nghiên cứu, tác giả sẽ đề cập đến TĐT ở một số nước thông qua đó so sánh, đối chiếu với Tịnh Độ ở Việt Nam để làm rõ hơn về một số nội dung cơ bản và những biểu hiện của nó trong Phật giáo Việt Nam hiện nay. 8 5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Cơ sở lý luận: Đề tài được thực hiện dựa trên quan điểm của Chủ nghĩa Mác-Lê nin, tư tưởng Hồ Chí Minh, đường lối, chính sách của Đảng Cộng sản Việt Nam và pháp luật của Nhà nước Cộng hoà Xã hội chủ nghĩa Việt Nam về tín ngưỡng, tôn giáo. 5.2. Phương pháp nghiên cứu: - Phương pháp duy vật lịch sử được sử dụng nhằm hiểu đối tượng nghiên cứu TĐT, những biểu hiện của ở Việt Nam và có tính đến không những ảnh hưởng của những điều kiện, trạng thái tồn tại của nó mà còn cả quá trình xuất hiện của nó; sự phát triển trước đó của nó và xu hướng hoạt động tiếp theo của nó. - Phương pháp duy vật biện chứng là một bộ phận của học thuyết triết học do Karl Marx khởi xướng. Đặc trưng của phương pháp duy vật biện chứng là coi một sự vật hay một hiện tượng trong trạng thái luôn phát triển và xem xét nó trong mối quan hệ với các sự vật và hiện tượng khác. Việc áp dụng phương pháp này còn nhằm bổ trợ cho phương pháp duy vật lịch sử khi nghiên cứu TĐT và tư tưởng, những biểu hiện của nó ở Việt Nam trong sự vận động không ngừng, những quan hệ qua lại với các tông phái khác và các sự vật hiện tượng khác để hiểu rõ hơn về TĐT, tư tưởng của nó trong lịch sử Phật giáo Việt Nam. Ngoài ra, trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi còn sử dụng các phương pháp liên quan nhằm đạt được kết quả tốt nhất trong nghiên cứu của mình. 6. Đóng góp của luận văn Qua luận văn này, bước đầu tác giả hệ thống hóa các nội dung cơ bản của TĐT trong lịch sử Phật giáo. Từ đó làm sáng tỏ những biểu hiện của nó trong Phật giáo Việt Nam trong lịch sử và hiện tại. Từ luận văn này, tác giả hy vọng sẽ tạo cơ sở lý luận cho việc đề ra phương hướng nghiên cứu về Tịnh Độ tông cũng như phương hướng công tác tôn giáo đối với Phật giáo Việt Nam, nhất là cho các cấp chính quyền, các nhà hoạch định chính sách tôn giáo, nghiên cứu tôn giáo nói chung và cho Giáo hội Phật giáo Việt Nam nói riêng. 7. Kết cấu của luận văn Luận văn gồm: phần mở đầu, nội dung chính, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo. Nội dung chính gồm có: 2 chương, 4 mục. 9 NỘI DUNG CHƯƠNG 1. MỘT SỐ NỘI DUNG CƠ BẢN CỦA TỊNH ĐỘ TÔNG 1.1. Khái quát về lịch sử ra đời và phát triển của Tịnh Độ tông 1.1.1. Nguồn gốc tư tưởng Tịnh Độ Đạo Phật ra đời tại Ấn Độ vào khoảng thế kỷ thứ 5 trước Công nguyên do Thái tử Tất Đạt Đa sáng lập. Giáo lý cơ bản nhất là Tứ diệu đế, Bát chính đạo và Thập nhị nhân duyên dựa trên thuyết Duyên khởi mà phân tích những hiện tượng “sinh, trụ, di, diệt” nhân sinh. Đạo Phật phát triển đến thế kỷ 3 trước Công nguyên, dưới vương triều vua A Dục (Ashoka) trở thành quốc giáo và phát triển ra ngoài biên giới Ấn Độ. Đạo Phật trong quá trình phát triển của mình đã dần hình thành xu hướng thể hiện rõ sự khác biệt giữa Phật giáo Nguyên thủy và Phật giáo Đại thừa. Nếu như các tín đồ theo Phật giáo Nguyên thủy tôn thờ đức Phật Thích Ca Mâu Ni như một nhân vật lịch sử, thì các tín đồ Phật giáo Đại thừa lại nhìn nhận đức Phật có mọi quyền lực, là hiện thân của sự sáng suốt, vĩnh cửu và bất tận. Phương pháp tu tập Tịnh Độ là một trong nhiều pháp môn tu tập thuộc Phật giáo Đại thừa. Pháp môn này nhấn mạnh vào đức tin cùng sự cứu độ của Phật A Di Đà dựa trên nền tảng giáo lý hình thành từ ba bộ kinh tạng là Vô lượng thọ, Quán Vô lượng thọ và A di đà. Phương pháp tu tập chủ yếu là xưng niệm hay tâm niệm Di Đà lục tự với mục đích mong cầu được vãng sinh Cực lạc. Hầu hết các tông phái của đạo Phật đều chú trọng đến sự tự tu tâm, dưỡng tính của chính người tu hành để có được sự giải thoát, tương lai của người tu hành phụ thuộc vào chính sự cố gắng của chính bản thân họ, tức dựa vào “tự lực”, thì người tu hành theo TĐT lại dựa vào “tha lực”, dựa vào sự cứu dỗi bằng sức mạnh của Phật trên cơ sở niềm tin và sự tôn thờ Phật A Di Đà. Do vậy, TĐT với tư tưởng và phương pháp tu tập mới đã đáp ứng được nhu cầu của mọi người, mọi giai tầng trong xã hội, không phân biệt người giàu người nghèo, bậc thượng căn hay hạ căn về một đời sống an vui vĩnh cửu trong thế giới Cực lạc do chính Phật A Di Đà làm giáo chủ. Cho đến nay, TĐT phổ biến tại nhiều nước, trong đó có Việt Nam. 10 Việc phân kỳ lịch sử hình thành và phát triển của Phật giáo đem đến sự nhận thức rõ ràng hơn và sâu sắc hơn về đạo Phật. Tuy nhiên, việc phân chia thành các giai đoạn khác nhau cũng chưa được thống nhất, chẳng hạn như Edward Conze chia thành ba giai đoạn: “Thời kỳ thứ nhất là thời kỳ Phật giáo Nguyên thủy, phần lớn trùng khớp với giai đoạn mà sau này được gọi là Tiểu thừa. Thời kỳ thứ hai được đánh dấu bởi sự phát triển của giáo lý Đại thừa. Thời kỳ thứ ba là sự phát triển của Mật tông và Thiền tông. Các thời kỳ này kéo dài đến khoảng thế kỷ 11. Sau đó Phật giáo không còn sự thay đổi nội tại nào đáng kể nữa mà tiếp tục duy trì”[83, tr.16]. Nhưng cơ bản, như Nguyễn Tuệ Chân phân định thành ba giai đoạn: giai đoạn Phật giáo Nguyên thủy, giai đoạn Phật giáo Bộ phái và giai đoạn Phật giáo Đại thừa [6, tr.31]. Đối với Phật giáo Đại thừa, theo Nguyễn Quang Cư “sự hình thành tư tưởng Phật giáo Đại thừa là phong trào phát triển một đường lối Phật giáo mới, hình thành từ năm 150 trước Công nguyên đến năm 100 sau Công nguyên. Phong trào này là kết quả của sự kế thừa và phát huy nhưng mang tính độc lập, khởi dậy từ miền Nam, miền Tây Bắc và miền Đông Ấn Độ. Ba đặc tính nổi bật là vũ trụ quan mới, kiến giải mới về Abhidhama (abhidhamma là giáo pháp vi diệu, hay thù thắng vì giúp cho người tự giải thoát bằng sự “minh tâm kiến chánh” tức là Vipassanā) và quan niệm mới về Bồ tát đạo làm phương châm thực tiễn, từ đó phát sinh một cách nhìn mới về Đức Phật và Phật pháp, đưa ra nhiều kiến giải mới, dần cấu thành phong trào Phật giáo Đại thừa. Đây là một sự mở đầu cho bước phát triển mới trong hệ thống tư tưởng Phật giáo”[9, tr. 36-37]. Vào thời kỳ đầu của Phật giáo Đại thừa, tư tưởng về tha lực, tức là nhờ vào lực khác ngoài bản thân người tu hành như Phật lực, Bồ tát lực… để được giải thoát không phải bắt nguồn từ kinh tạng Phật giáo Đại thừa nói chung và kinh tạng Tịnh Độ nói riêng. Mà tư tưởng này lại bắt nguồn từ kinh tạng của Phật giáo Nguyên thủy, từ bộ Na tiên tỳ kheo kinh (Nagasena) xuất hiện vào khoảng thế kỷ 1 Công nguyên, điều này cũng phù hợp với nhận xét của Nguyễn Quang Cư về thời gian và kết quả của sự kế thừa và phát huy tư tưởng trước đó của Phật giáo Đại thừa. Ban đầu, bản kinh này truyền sang Tích Lan và các nước theo Phật giáo Nguyên Thủy với tên gọi là Milindapanhà hay Di Lan Dà vấn kinh thuộc văn hệ Pàli. Sau đó, bản kinh này cũng được truyền sang Trung Quốc và dịch sang văn hệ 11