Tài liệu Tìm hiểu tư tưởng chính trị nho giáo việt nam từ lê thánh tông đến minh mệnh

DAI HOC QUÒC GIÀ HA NOI TRITONO DAI HOC KHOA HOC XÀ HÓI VA NHÀN VÀN NGUYEN HOAI VÀN 14 14 20 S3 f l M HIEU Tir (TQTNG CHÌNH TR! NHO CIÀO VIET NAM Tur LE .HANH TONG DEN MINH MÈNH i6 §ành : LICH SU VIÈT NAM M' so i6 : 50315 '9 ,5 ÀN TIÉN Sì LICH Str •3 3 NGUÒI HirÒNG DAN KHOA HOC: GS. PHAN DAI DOÀN PGS.TS. NGUYÈN THÙA HY 6 0 1 YrrJ^:M3j 9 6 0 [) Ha Nói - 2001 MUC lAlC MÒDAU I Cluùmgì: Tl/rUÓNG CHfNfl TI^I NF!0 GIÀO VA SU' I)U NHÀP VÀOVinTNA\4 14 1.1. Ve khai nicm lu lUOng ehfnh Ui va tu lirong chfnh tri Nho giao 14 1.2. Vài nel ve lu Ufòng chfnh tri Nho giào ò Trung Quòc 20 1.3. S\s du nhap va phal Iricn cùa lu luong chfnh tri Nho già(ì o Vici Nam ti^rdrìu Còng nguyèn den cuoi the ki XIV T\&\\ k d chU(yng 1 37 33 Cìmrìig 2: TU TUÓNG CMINH TRI NHO GIÀO CUA LE THÀNH TÒNG NIJA SAU 141R KY XV "^6 2.1. Boi cành lidi su va ca so kinh te - xa lini cùa lu ludng chfnh Iri Nho giao cùa L,e Tlianli Tong 2.1.1. Nuc'-^e Dai Vici khi Uè nuinli Tong len ngòi 56 56 2.J .2. Qa so kinh (e - xa hoi cùa lu luóng chfnh tri Nho gia(ì cùa 1 >é Thanh Tong 2.2. Dira Nho giao iioiliành he Ur UfOng Ihòng \v'\ xà hoi 59 65 2.3. Xay dung mot Nhà niróc trung ucfng t^p quycn toàn tri 73 2.3.1. Tang cucìng quyén lue va hiru hieu hoà ho mày b Irung ucmg 73 2.3.2. Xay dung he Ihò'ng quyén lue Ihong nhal ó cac eap 75 2.3.3. Tcìng ciròng vai Irò quan ly Nhà nU('te dói vói làng xà 76 2.4. Dua dàng cap quan lieu nho sT vào nAm he Ihong quyén lue qua giào due dào tao Nlìo hoc 2.5. De cao tu luang phàp tri - ihé che hoà té tri Tiéu kèì chU(mg 2 Chu'o-ug 3: T i n u Ò N G CMINH TRI NHO GIÀO THR KY XVI, XII, XVIII 3.1. Su suy giàm cùa tu IU('mg chfnh tri Nho giào sau Le Tliànli Tong 80 89 106 110 1 IO 3.2. Tu tuòng chfnh Iri Nho giào thòi Vhìc 120 3.3. Tu luòng chfnh tri Nho giào thòi Le Trung Hung 136 3.3. L Tuiuòng chfnh tri Nho giào thòi Le ^IVinh ò D à n g Ngoài 136 3.3.2. Tu luong ehfnh tri Nho giào vói chfnh quyén ho Nguyén ó Dàng Ti'ong 146 3.4. Xu huóng Nho giào hoà cùa vucmg Iriéu TAy Son trong irào luu ihóng nhàt quóc già cuoi thè ky XVIH Tiéu kél chucmg 3 Clnrong 4: T U T U Ó N G CHINH 1 54 162 TRI NHO GIÀO CÙA MINI! MÈNH NÙADAUTHÉKYXIX 165 4.1. Nuóc Vici Nam dàu ihe ky XIX khi Iriéu Nguyén Ihành ];ì|> - licn tlé cùa tu lUÒng chfnh tri Nho giào cùa Minh Menh 165 4.2. Mot so noi dung ca bàn ve tu luóng chfnh tri Nho giào cùa Minh Menh 171 4.2.1. Tu luóng de cao va dòc tòn Nho giào, Nho hoc 172 4.2.2. Tu luóng ihóng nhà't quóc già, eùng co nén doc lap dcìn lòc va yen dAn 178 4.2.3. Tu tuóng tAng cuóng hieu lue cùa Nhà nuóc va phàp luAl 192 4.2.4. Xà hoi hoà già(ì due va luyén chon nhan lai cho ho mày Nhà nuóc qua chfnh sàch giào due, dào tao Nho hoc Tiéu ket chiiong 4 203 216 KETLUAN 219 N H O N G C Ò N G T R Ì N H C O LIEN Q U A N D E N D E TÀl LUÀN ÀN DÀ DUOC CÒNGBÓ 226 TÀl I lEUTHAMKIIÀO 228 PHU LUC 240 Phu ine I: Noi dung 24 diéu giào huàn ban hành nam I long Due nguyén nièn (1470) 241 Phu lue 2: Mot so bài vàn Dình dói thòi Le Tliành Tòng (trfch dàn) 243 Phu lue 3: Hong Dù'c Ihien chfnh thu (trfch dàn) 263 Phu lue 4: Ba bue Ihu cùa vua Quang Trung giri Nguyén Tliiep mòi òng ra còng tàc voff Iriéu TAy Scfn 266 Phu lue 5: ThAn hình (trfch dÀn trong Minh Menh ehinh ycu) 271 Pini lue 6 : Nhu vién (trfch dÀn trong Minh Menh ehinh yen) 285 Phu lue 7: Bàn dò hành chfnh Viel Nam duói nhà Nguyén 294 MODAU L Ly do chon de tài Nho giào là mot Irong nhiìng vA'n de lón giin bó mAt thiel vói lich sir van hóa, chfnh tri cùa dAn lòc trong gÀn 2000 nàm ké Ur dÀu Còng nguyèn. Khói nguón tir Trung Quòc, duae du nhAp vào Vici Nam Ihco y dò dò ho va dóng hoà nhAn dAn la cùa càe the lue phong kié'n phucnig BAC, Nho giào bi "khùc xa" va duoc dung hop, hoà dóng cho phù hop vói dac diém va kcì càu kinh le - xà bòi truyén Ihòng Vici Nam, vói càch suy nghì cùa con nguói Vici Nam de Irò thành "Nho giào Vici Nam". Nói mot càch kliàc {ir mot yen lo "ngoai sitili", Nho giào duoc "Viel Natii hoà" Irong suol chang duòng dai cùa lich su dal nuóc, Irò thành yéu lo "nói sinh", eó ành huóng raì sau dam Irong dói song lU tuóng, chfnh tri - xà bòi va van hóa cùa dan toc. Nho giaci Irò thành tu tuóng chfnh tri chfnh Ihòng, là djnh huóng cho viCc xAy dt/ng Nhà nuóc lAp quyén de giai cA'p photig kien Vici Nam sir diing nò làm còng cu cùng co nén doc lAp dAn lòc gAn lién vói thòng nhA't quòc già, mó ròng lanh iho. Nho giào con góp phàn dac lue vào còng cuoc xAy dting nén van hóa dAn toc, dào tao nhAn tài cho dal nuóc. Tom lai, Nho giào là còng cu dàp ung duóc yeu càu quan ly xà bòi tiua tirng tliói ky phàl Irién cùa dal nuóc va xAy dung nén vAn hóa dAn toc. Ben canh nhung mal Ifch ciie trèn dAy, Nho giào cung de lai nhieu mal han che, tiéu cUc dòi vói lich su dal nUóc, Irong dò noi bAl là Ifnh "khò eung" lixMig nhiéu mòi quan he xà bòi, Ifnh giào diéu khuòn màu trong tu duy, Irong hoc hành Ibi ci'r, cùng su quan lieu cùa bò mày Nhà niróc va dòi ngu cpian lai càc eap. Nhung han che tieu ei.rc dò con ành huóng den nhiéu mal cùa xà bòi la hien nay. Nhiéu còng trình nghien cuu ve Nho giào va lu luóng chfnh tri Nho giào lii Iruóc lói nay da chi ra raiig Nho giào duoc du nhAp vào nuóc la va diroc cài lien luy lùng thòi ky lich sir, vói "bàn lay nhào nàn" cùa càc vj vua chùa va mot so nho sy quan lieu bay lAng lóp Irf ihuc de Nho giào u*ng bop duoc vói dieii kien cùa lì^ng ihói ky, mang sae ihài rieng cùa Urng ihói ky va tao tien li'nh lien lue cùa Nho giào ViCl Nam. Nhung dai biéu lieu biéu nhA't cho lu tuóng ehinh tri Nho giào là Le ^fliành Tòng (the ky XV) va Minh Menh (the ky XIX). Day cùng là nhfrng thòi ky phàl Irién dình cao cùa tu luóng chfnh tri Nho giào Viel Natn va cùa vàn hóa giào due Nho giào Vici Nam. Di sAu nghien ciJu tu luóng chfnh tri Nho giào Ihói Le - Nguyén (tij' Le 'Hiành Tòng den Minh Menh) eò mot y nghTa lón ve mal khoa hoc va ihuc lién. Ve mal khoa hoc, kél qua nghien cuu sé góp phÀn lìm biéu lich sir che dò phong kié'n Viel Nam, Ijeh str lu luóng, lich sir van hóa Vici Nam qua tùng giai doan Irong lich siJ Irung dai Vici Nam. Ve mal tbue lién, néu ngày nay trong nén chfnh tri ductng dai duói sir lành dao cùa Dàng, ehùng la dang lien hành còng cuòc ddi mòi dal nUóc de bòi nhap va phàl trién ibi su nghien cuu nuóc Vici Nam tir the ky XV den the ky XIX Irong su ehi pbòi cùa lU tuóng chfnh tri Nho giào vói càc mò hình cpian d u i chuyén che dién hình duói thòi Le Tliành Tòng va Minh Menh ci^ing càc bài hoc lich su cùa nò se co Ihé góp phàn lo lón trong su vàn dòng này. Trong khung cành dò, nghien ei?u lir liróng ehi'nh tri Nho giào tao cu so khoa hoc elio vice "gan due khcfi trong" nhung mal Ifch eirc bay han che cùa nò dòi vói vice quan ly xà boi, bào lón va phàl huy càc già tri van hóa Iruyén ihòng, xAy dung nén vàn bòa Viel Nam lién tien dam dà bàn sae dAn toc iheo tinb ihàn Nghi quyél Hòi nghi trung mmg lAn thu V (khoà Vili) de ra. Vi nhiJng ly do irén day, chùng tòi chon vA'n de tu luóng ehfnh tri Nho già(\ buóc dàu lìm biéu nò qua càc giai doan lich su Viel Nam ti^ Le Tliành Tòng den Minh Menh làm de lai luan àn tien sì su hoc. 2, Lich sur nghien cuu vàn de Van de tu luóng chfnh tri Nho giào Irong lich su che dò quAn ehù Viét Nam dà duoc nhiéu nhà nghien cuu bàn den, ft nhA't cung iìs dàu the ki XX den nay. Tàc phA'm dA\i tién càn nói den, dò là bo Nho giao cùa hoc già TVÀn Trong Kim duoc A^n hành lai Ila Noi vào nh&ng nam 20 cùa thè'ki XX. Vào thòi diém dò, bo Nho gido cùa Tran Trong Kim duoc coi là bò sàch d^u lién Irình bay khà toàn dién ve hoc Ihuyé't cùa Khong Tir. Sàch duoc in di, in lai nhiéu làn. LliCn nay chùng lòi dang eó Irong tay bò Nho gido do Trung lAm hoc lieu xuàl bàn lai Sài Con, nam 1971. Trong bò Nho gido. Tran Trong Kim coi Nho giào nhu mot thu bào vai cùa dAn toc: "Mòi cài nhà co rat dep, lAu ngày khòng ai sira sang, de dé'ti nói bi can gi'o bào dành do bcp xuòng. Nhung nguói xua nay vàn ó cài nhà ày, ngo ngàe khòng bici làm the nào. DÀu eó muòn dt.rng lai, cung khòng di/ng diroc, vi nguói khòng co ma cùa cung khòng eó. Va ihói the da xoay vAn, cuòc dòi bié'n dói, nguói trong nuóc dang hào hiic ve su bó cu iheo mói, khòng ai nghì gì dé'n cài nhà ed A'y nùa. Song cài nhà ed A'y, liJ nò là mot bào vai vò già, khòng lè de do nàl di, ma khòng lìm càch giij* lày di li'ch. Khòtig gì nua Ibi la cung ve lày cài bàn dò de nguói dòi sau bié'l rÀng cài nhà ày khi xua dep de là thè', rnà sau dò nàl là Ihé. Ay cài lình cành cùa Nho giào hien Ihói bay gió ciing nhu cài tihà co A'y vAy" 149, 7|. Bàn ve ành huóng cùa Nh(ì giào dòi vói dòi song vàn hoà dAn toc la. Tran Trong Kim vici: "Nuóc Vici Nam la xUa kia lòn sùng Nho giaci, cho là chfnh tri dòc lòn. LuAn ly, phong tue, chfnh tri, bài cu viec gì cung lAy Nho giào làm còt" |49, 9|. Theo Tran Trong Kim ibi Nho giào lA't dàc diing trong còng viec chfnh tri, nò là phuang càch tòt nha'l de thiel lAp tòn ly IrAt tu xà hòi. Òng cho làng: "LIoc Ihuyé't cùa Nho giào ibi phan ra tòn ly trAl tir rA'l nghiém. Ai dà duoc giù' cài dia vi tòn qùy ó trén. ibi eó quyén bài nguòi li ha ó duói phài kfnh trong va phuc tùng minh. Song phài càn mot diéu là ngUòi Irén phài eó tài due xùìig dàng, ai cung kfnh phijc, ibi cài trai tu ay dAu lòn nghiém the nào, nguói la cung khòng la ihàn'' |49, 2.131. Nhìn mot càch toàn cue, bò Nho gido cùa Tran Trong Kim di sau phan tich su hình thành hoc ihuyé't cùa Khóng Tùf va qua trình phàt trién cùa nò trong lich su tir Xuàn Thu - Chien Quòc dé'n cuòi iriéu Thanh (1644 - 1911). Tàc pham Nho gido, it bàn dé'n van de tu tuóng chfnh tri cùa Nho giào dòi vói lich su phUdng Dòng, cùng nhu dòi vói lich su quAn ehù Vici Nam. Nàm 1939, Quan Piai Tùng Thu ó Hué xuàl bàn tap sàch móng Khóng gido phé bình tiéu luqn cùa hoc già Dào Duy Anh. Trong tàc pham này, Dào Duy Anh dà phàn nào chiù ành huóng cùa ehù nghià duy vài lich su. Vi thè, khi bàn ve ành huóng cùa Khóng giào dòi vói xà bòi Vici Nam truóc dAy. Dào Duy Anh viel: "Xét ve ành huóng cùa Khdng giào, khòng phài nói ibi ai cùng bici ràng ta'l co diéu xa'u, diéu tòt. Anh huóng tòt nhàt cùa Khdng giào là duong khi xà boi ròi loan, ròi rac vi che do phong kien vò lo, ibi nhó Nho giào ma gAy dung duac cuòc ihòng nhal cho quòc già khién dàn trong nUÓc co linh thàn quòc già va la'n dé'n cài linh ihàn dAn toc. Khi nuóc nhà gap ngoai toc xàm luoc, nhu dói Ly eó giac Tòng, ó dòi Tran co giàc Nguyén va giac Minh, cho den Iriéu Nguyén co xung dot vói Phàp. so dì quòc dàn hàng hai ndi lén chòng cu de bào toàn giang son, mot phàn là nhó Nho giào dào day bao nhiéu dói ma co cài linh thàn trung quan ài quòc A'y" 11, 9] (ngày xua ài quòc tiic là trung quan). Trén lo lap chi La Pensée (Tu tuòng) so 10 - 1962 ó Paris, Phàp, Nguyén Khàc Vien cho còng bò luan vàn Confucianisme et Marxisme au Vietnam {Khong giào va ehù ngliTa Màc ò Viét Nam). Luan vàn khoa hoc này dà ducfc dich ra nhiéu thiJ* lié'ng. Nàm ay Nhà xuàl bàn Su That, Ha Noi, dich ra lié'ng Viet nhung khòng in. Nàm 1998, Nhà xuà't bàn Tre lai thành phò Ho Chf Minh in lai duói nhan de Bàn ve dqo Nho, bàn dich cùa Dào Hùng va Tran Vàn Quy. Trong tàc pham này, Nguyèn Khàc Vién khòng Irue tié'p bàn ve tu tuóng chfnh 4 tri cùa Nho giào, nhUng làc già dành già cao viéc dào luyén nhùng con nguói làm chfnh tri cùa dao Nho. Nói ve nhAn càch mot nhà nho, Nguyén Khàc Vién co nhùng nhan xét dàng ehù y: "Kié'n Ihùc cùa nhà nho so vói chùng lòi (tue nhùng Irf ihùc hien lai - TG) eó nhiéu han che, nhung ho là nhùng con nguói. nhùng cAy Ire mpc ihang, nhùng cay Ihòng dùng vùng trong giò rei. Chùng lòi Ibi chi là nhùng cài lui kié'n thùc, nhùng cAy sAy sÀn sàng rap minh trUÓc gió nhe. ma khi giaii khd khòng the lin cAy duoc. Càc nhà nho co nhùng nguyén làc song, nhùng quan niem dao due àn sAu trong dàu ma ho làm iheo. Nguói la eó thè phù nhAn già tri cùa nhùng nguyén làc dò, nhung khòng ihd nào bào nhùng con nguói dò làm nguoc lai quan niem cùa ho. Dao due là co so giào dijc cùa ho" 1139, 51 |. Tàc già dà phAn ifch khà sAu sAc ve mòi tiuan he giùa dao due va chfnh tri cùa Nho giào. Vào cuòi ihAp ki 80 va suol cà IhAp ki 90 cùa the kì XX, eùng vói qua trình ddi mói tu duy, giói nghien eùu khoa hoc xà bòi nuóc la cùng co nhùng ddi mói dàng ké Irong viéc ihàm dình, dành già lai nhùng già tri vàn hoà cu, Irong do co Nho giào. Trong khoàng ihói gian hón 10 nàm này, mòi loat nhùng làc pham nghien cùu ve Ljeh su tu luóng Viét Nam nói chung va tu tuóng Nho giào ó Viet Nam nói riéng dà duae xuà't bàn. Trong khuòn khd cùa mot luan àn lien sì. chùng lòi chi xin diém qua mot so làc phAm tiéu biéu. Nàm 1990, mòi nhòm làc già, dùng dàu là GS Vù Khiéu xuA'l bàn bò Nho gido xua va nay. DAy là mot lAp bop càe luAn vàn khoa hoc ve càc vA'n de lién quan dé'n Nho giào cùa khoàng 20 tàc già eó uy Ifn Irong lình vue này nhu: GS Vu Khiéu, nhà nghien cùu Quang Dam, PCS Phan Ngoc, CLS ^lìàn Vàn Giàu, GS TrcÀn Dình Huou, PGS Dang Due Siéu, PCS Phan Vàn Càc, v.v.. Bàn ve ành huóng cùa Nho giào dòi vói Ho Chf Minh, GS Vu Khiéu viéì: "Trong ihAp kì 40, Ho Chf Minh dà nói ve quan diém cùa minh dòi vói 5 Ihành liJu vàn hoà cùa nhan loai: ''Hoc ihuyé't cùa Khdng Tu co uu diém cùa nò là su lu duòng dao due cà nhAn. tòn giào Giésu eó uu diém cùa nò là long nhAn ài cao cà. Chù nghTa Marx co uu diétn cùa nò là phuong phàp iàtn viéc bién chùng. Chù nghìa Tòn DAI Tién co uu diém cùa nò là chfnh sàch cùa nò thfch bop vói diéu kien nuóc la. Khdng Tu, Giésu, Marx, Tòn Dal Tién chàng co nhùng diém chung dò sao? Ho déu muòn rnuu hanh phùc cho loài ngUói, muu phùc loi cho xa boi. Tòi eò gang làm ngUói hoc Irò nhó cùa càe vi A'y" "*. Ò dAy chùng la nén biéu nhu the nào ve ành huóng cùa Nho giào dòi vói Ho Chf Minh? Trong qua Irình lành dao càch mang xAy dung dal nUóc. Ho Chf Minh dà hàng tram làn vAn dung nhùng cAu ehù, nhùng menh de cùa Nho giào. Nhung làt cà nhùng lù ngù A'y déu duoc Ho Chf Minh dùng vói nghTa hoàn toàn mói" |45, 15-16]. Di dàu trong viec nghien cùu tu luóng Nho giào nói chung va tu luóng chfng tri Nho giào nói riéng, trong khoàng 10 nàm lai dAy, là mot so còng trình do càc nhà khoa hoc ó Vién Triét hoc Ih nòe Trung lam Khoa hoc Xà bòi va Nhan vàn Quòc già ihuc hien. Nàm 1993, bò Lich su tu' tuóng Viét Nam, làp I do PGS.TS Nguyén Tài 'lliu (chù bién) óueic xua'l bàn. Sàch gòm 6 phàn, 23 chudng, bàn ve tu tuóng lù ihói lién su va so su dé'n tu tuóng cuòi the ki XVIII ó vici Nam. Trong dò, Chuong XIV: Le Thdfih Long, thè'giói quan va lu tuóng ehinh tri - xd hoi do Nguyén Tài lliu bién soan. NhAn xét ve duóng lòi chfnh tri va If tuóng xà bòi cùa Le Tliành Tòng, làc già Nguyén Tài llur vié'l: "Duóng lòi dung nuóc cùa Le Tliành Tòng, luy mang nàng dau A'n cùa Nho giào, luy là bién phàp de làng cuóng che dò quan chù chuyén che. song nò dàp ùng dirac mot so yéu cAu dAn sinh, dAn chù cùa nhan dAn, tao ra duoc mòi so tién de elio dA'l nuóc phàl trién, cho y thùc dAn lòc duoc nAng cao. Dò là duóng lòi thùc thòi va duac lich su chàp nhan'' |120. rnìn Dan TiCn: Nhil'ug man cìiuyén ve (ìòi ÌKHU dòng aia Un (liù tich. 3051. Nàm 1994, nhà nghien cùu Quang Dam cho còng bò làc pham Nho gido xua va nay. Sàch gòm 10 ehuctng, bàn ve càc vA'n de cei bàn cùa Nho giào nhu: lam lai, dao due va chi'nh tri, già dinh, nuóc, ihién ha, v.v... Tàc già Quang Dam giành cà Chuaug Xbàn ve Con nguói Nho gido tliuó trUÓc va con nguói Viet Nam ngày nay, góm 53 trang. Tàc già vach ra 5 diém duoc coi là nhùng còng bién chù yéu cùa Nho giào dòi vói xà bòi Viel Nam ihói phong kié'n. Tlieo làc già, ve mal tu luóng ehfnh tri, Nho giào co nhùng còng bién là ''dà góp phàn lA'l quan trong vào vice id chùc dói song xà boi - xà bòi cliiem hùu nò le va xà bòi phong kié'n - mot càch co né nép, co quy che, co ky cuc^ng'' [18, 4421 hoàc "Nho giào tó rò linh ihÀn Ifch circ di vào cuòc song xà bòi. dùng la dàm nhiem viec dAn, vice nUóc, vice ihién ha nhàm ihuc hien If tuóng cùa minh ó k l i à p m p i n o i " I 1 8 , 4431. Cùng nàm này, Vién Triét hoc lai cho còng bò còng Irình Nho gido tqi Viét Nam do PGS.Le ST Tliàng (chù bién). Còng trình này là mòi lap bop càc luan vàn khoa hoc lù hai cuòc bòi ihào ve de lai Nho gido trong lich su va tàn du cùa no trong xà hoi \'iét Nam. duoc id chùc vào càc nàm 1973 va 1978 lai Vién Triét hoc. Lién quan lói de lai luan àn cùa chùng lòi, co 3 luan vàn khoa hoc duói day: - \'ài y kié'n ve àuli huóng cùa Nho gido dói vó/i xà hoi \ 'iél Naììi cùa GS Dào Duy Anh. - Vi tri va vai tró cùa Nho giào ó thòi cue thinh cùa che do phong kié'ìi Viét Nam cùa PGS.Nguyén Due Su. - Nho gido triéu Nguyén va su' that hai hoàn toàn cùa tw triu/e thu thàeh cùa lich .v/?cùa PGS.TS Nguyén Tài Thu. Trong luAn vàn cùa minh, làc già Dào Duy Anh dành già rat cao vai tiò cùa tu liróng chfnh tri Nho giào Irong vice dào luyén phAm càch cùa quan lai Ihói xua. PGS-Nguyén Due Su dà phAn Ifch nguyén nhan vi sao Nho giào 7 chié'm duac dia vi dòc lòn vaò the ki XV va thinh dal nhal vào ihói Le 'Hiànb Tòng. Theo Nguyén Due Su thì: "Trong nhùng nhu càu dò, dàng ké Iruóc bel là nhu CÀU xay dUng va td chùc bò mày Nhà nUóc phong kié'n trung uang lap quyén lón manh va nhu càu cùng co trai tu dà dn dinh cùa xà bòi phong kién" 11 14, 421 |. PGS.TS Nguyén Tài Tliu ibi cho ràng: ''Nho giào Iriéu Nguyén là mot lAp dai thành nhùng tu tuóng duy lAm phàn dòng Irong lich su cùa Nho giào"[114, 512J. Nàm 1995, tàc ph^m Due fri va phàp tri trong Nho gido cùa GS Vu Khiéu duoc xuA'l bàn. PhAn Ifch ve ành huóng cùa duóng lòi phàp tri trong Nho giào dòi vói triéu Le Tliành Tòng, Vù Khiéu viét: "Nguói la eó If khi coi triéu dai Le 'Tliành Tòng là dCiu hieu ct.rc ihinh cùa phong kié'n Vici Nam... Tliói kì làm vua 38 nàm cùa òng là ihói kì dal nuóc dn dinh ve chfnh tri, vùng vàng ve quan su, phàl trién ve moi mal kinh le xà bòi, van hoà. Co thè nói dò là thòi kì kél bop bài hoà giùa due tri va phàp tri ó dinh cao cùa vàn hoà dAn toc" [46, 33J. NhAn dinh cùa tàc già Vu Khiéu cho ihA'y làm quan trong cùa tu luóng Nho giào lón tói mùe nào dòi vói vice cai tri dat nuóc duói thòi phong kié'n. Trong làc ph^m Cài càch hành ehinh duói triéu Minh Ménìi, xuàl bàn nàm 1996, tàc già Nguyén Minh l^uóng, ó mue UI {Chuwig 1) dà bàn ve 1 u luófig ehfnh tri eùa Minh Ménh. Vi là vA'n de khòng ihuòc trong lAm cùa cuòn sàch nén tàc già Nguyén Minh Tuóng ehi mói néu lén nhùng nel kbài quàl ve tu liróng chfnh tri cùa Minh Menh, chù chua di sAu phan tfch moi mal cùa tu luóng chfnh trj này. Tàc già Nguyén Minh Tuóng dà tó ra eó If khi nhan dinh: "Duói Iriéu Minh Menh, linh thàn phàp tri duoc de cao hon nùa va ihuc hien ra't nghiém. Sau mot ihói kì dai mài dn dinh ve chfnh tri, de duy tri ki cuong xà hòi, de bò mày hành chfnh cùa dal nuóc boat dòng mot càch hùu hieu, phòng ngùa Iham quan, lai nhùng lA'l yéu phài làng cuóng de cao phàpluAl" [129, 59|. 8 Nàm 1997, làc già Le ST Tliàng cho còng ho làc phA'm Lich su tu iu'ómg Viét Nam, tqp II (tié'p noi vói cuòn Lich su tu tuóng Viét Nam, tdp I do Nguyén Tài Thu chù bién). Lién quan dé'n de lai luAn àn là Chuang 111 (Phàn I): Minh Menh va sàch Minh Menh chììih yéu. Mó dàu chuang này, Le ST Tliàng dành già rat cao vai Irò cùa Minh Menh: "Ong là nguòi dal ai so tu liróng va thiel che eùa Iriéu Nguyén'' 11 15, 741. Ve lU tuóng chùih tri cùa Minh Menh. liic già nhan djnh: "Trong khuòn khd he tu tuóng phong kié'n ma Nho giào là nòng còl, he tu tuóng cùa Minh Menh là lién bò, eó nhiéu menh de Ifch cue'' 1115, 1131. Cùng vào nàm 1997, làc già Nguyén Tài Thu cho còng bò tàc pham Nho hoc va Nho giào ó Viét Nam (mot so van de li luqn va thue tién), TTài nguoc lai vói y kié'n cùa Le ST Tìiàng vùa dàn ó trén, Nguyén Tài Thu lo ra dành già rat ihàp vi Irf cùa Nho hoc, Nho giào triéu Nguyén: "Nho hoc trién Nguyén dà ihA'l bni tiong vice dn dinh IrAI lir xH bòi va dàn àp càc phong Irào khói nglna cùa nòng dAn... Su' thA'l bai eùa Nho hoc Iriéu Nguyén nói lén ràng dao Nho Viet Nam lù sau Ihé ki XV khòng con khà nàng phiic hung duoc nùa" 1122, 162-1631. Nàm 1998, Nhà xuàl bàn Chfnh tri quòc già dà xuA't bàn cuòn sàch Mot so vàn de ve Nho giào Viét Nam do GS Phan Dai Doàn chù bién. Trong cuòn sàch này, càc tàc già dà phAn Ifch rò nhùng nel cc^ bàn cùa tién Irình xàc lap vi the va nhùng thành luu cùa Nho giào Vici Nam trong chang duóng lich su lù Ihé'k? XV dé'n dàu the ki XX, ma dinh cao cùa nò là ihói Le thành Tòng (1460 - 1497). Cuòn sàch luy nói bàn ve nhùng thàtih ti.ru cùa Nho giào Vici Natn trong Ijch su, nhung ehù yeu mói de cAp lói càc ITnh vuc vàn boa, giào due, khoa cu, chù chUa nghien cùu ve vai Irò cùa tu luóng chfnh tri Nho giào. Dòi vói càc làc già nUóc ngoài, chù yéu là càc làc già ngirói Phàp Iruóc nàm 1954, van de tu tuóng ehfnh tri Nho giàt) ó Vici Nam bau nhu chua duoc ho quan lAm mot càch dùng mùc. Co the nói, chua co mot chuyén de, mot làc pham nghien cùu kT, sAu ve van de này do càc hoc già nuóc ngoài còng bò. Dòi vói càc tàc già Irotig nuóc, ngoài nhùng còng trình ma chùng lòi vùa diém trén dAy, cùng con mot so làc phatn khàc, dòi chò co bàn tói vai Irò cùa Nho giào trong lién Irình lich su Vici Nam nhu Su phàt triéìi eùa tu tuóng ó Viét Nam tu the ki XIX dé'n Càch mang Thàng Làm, (tqp /, Ile tu tuóng phong kié'n) cùa GS Tran Vàn Giàu chàng han. Nhung chùng lòi khòng ihé dàn hé't vi giói han cùa mot luan àn khòng cho phép. Diém qua lich su van de lu tiuhig ehinh tri Nho giào ó Viél Nani, chùng la ihày mot lình hình chung là càc làc già co dòng cham lói, nhifng chua phAn tfch cu the nò óuac biéu hien va vAn hành nhu the nào. Trong luàn àn cùa minh, ehùng tòi làn dÀu lién liUc lié'p va bàn kT luyn ve tu tuóng chfnh tri Nho giào ó Viét Nam. Trong luAn àn này, chùng lòi chù y nghien cùu tu luóng chfnh tri Nho già<ì trong ljeh su nghiéng ve long thè nhùng nguyén làc thiel yen cùa Nho giào, theo dò Nhà nuóc duoc td chùc nén. boat dòng va duy tri quyén lue chfnh tri cùa nò nhu the nào. Nói càch khàc dò là càc vA'n de ben quan dé'n dqo tri nuc/c cùa Nho giào dà duoc thè hien nhu the nào trong xà bòi Viét Nam ké lù triéu dai Le Tliành Tòng (1460 - 1497) dé'n triéu dai Minh Menh (1820 - 1840). Chfnh diéu này nói lén su khàc nbau giùa luAn àn cùa chùng lòi vói càc làc pham vùa dàn ó trén cùa càc làc già di Iruóc. Tuy nhién, vi là mot còng trình nghien cùu di sau, chùng tòi co may man là da ke Ihùa duoc rat nhiéu nhùng thành qua ma càc nhà nghien cùu di truóc dà dal duoc Irong ljeh su tu liróng chfnh trj Nho giào lai Viét Nam. O dAy, cho phép chùng lòi ghi lai lòi càm on chAn Ihành dòi vói tal cà càc làc già ma trong luAn àn này co iham khào càc tàc pbfìm cùa ho. Khòng co còng sue va thành qua cùa càc bac di Iruóc, luan àn cùa chùng tòi khòng thè thành còng duoc. 3. Miic dich ngliìén ciru cùa luan an - Tliòng qua viéc khào sài càc the che chfnh trj va boat dòng cùa Nhà nuóc phong kié'n Vici Nam, chù yèn là càc giai doan Le Tliành Tòng (1460 10 1497) va Minh Ménh (1820 - 1840) de làm rò vai Irò eó tfnh quyél dinh eùa tu luóng chfnh tri Nho giào trong lién trình phàl trién cùa ljeh su dAn toc va han che cùa nò. - LuAn àn cùng de cAp dé'n nhùng dién bién chfnh cùa tu liróng chfnh trj Nho giào Viet Nam Irong thòi kì suy giàm cùa nò lù Ihé'ky XVI - XVIII. - LuAn àn dung lai bue Iranb idng the ve ljeh su tu tuóng chfnh trj Nho giào Viét Nam vói hai diém nhA'n quan Irong vào nùa cuòi the ky XV va nùa dàu thè' ky XIX tuong ùng vói hai vi vua sùng nho nhA't cùa Viet Nam là Le lliànb Tòng va Minh Ménh, hy vong góp phàn lìm biéu mot càch eó he thòng ve tu tuóng chfnh In Nho giào ó Vici Nam cùng nhu góp phàn giài bài toàn "truyén thòng va hien dai", tao dòng lire cho còng cuoc ddi mói, hien dai hoà dal nuóc va boi nhap cùa chùng la bién nay. 4. Dòi tirang pham vi va giói han nghien curii luan an Dòi tuong pham vi nghien cùu cùa luAn àn là càc bién txrong va qua irình chfnh trj xà bòi, tu tuóng, vàn hóa duói ành huóng cùa Nho giào Irong vice kbàng djnh manh me y thùc dAn toc, cùng co quòc già thòng nhA't va sue manh cùa Nhà nuóc lAp quyén chuyén che. Giói han nghien cùu cùa luAn àn trai dai trén ba tram nàm, lù giùa the ky XV dé'n nùa dàu the ky XIX nhung chù yéu lap trung vào hai thòi ky phàl trién dinh cao cùa the che quAn chù Nho giào Vici nam duói thòi Le Tliành Tòng va Minh Ménh. 5. Phirofng phàp nghien cùru LuAn àn vàn dung phuong phàp duy vAl bién chùng va duy vài ljeh su de xem xét, dành già càc hien tuang, càc yeu lo trong tu tuóng chfnh tri Nho giào qua càc giai doan lich su duoc giói han nghien cùu. Tàc già coi day là "soi chi dò" xuyén suol qua trình ihuc hien luAn àn. Phuc^ng phàp chù dao duoc su dung trong luan àn là pbuong phàp su hoc ké'l bop vói phu(^ng phàp nghien cùu cùa chfnh tri hoc nhu Ihòng (pia viec khào 11 sài càc thè che'cbi'nh trj, kinh le ,vàn boa, tu tuóng, phàp luAt... vòn là càc yéu lo ccf bàn cùa mot he thòng quyén \uc. Tu dò ma vice nghien cùu eó hieu qua han. Ngoài ra, luan àn con su diing phU(tng phàp thòng ké, phmtng phàp phAn tfch he thòng, dàm bào su thòng nhA't giùa lògfc va ljeh su. 6. Càc nguón tu* lieu Nguón tu lieu chfnh va dirac xem là tài lieu gòe cùa luAn àn là lu lieu ve tu tuóng ehfnh In Nho giào trong càc bo chfnh su cùa Nhà nuóc phong kién Viél Nam. Day là nguón tu lieu rat phong phù. Tuy nhién, chùng lòi lap Irung khai Ihàc tu càc bò chfnh su, càc bò luAl, càc bò sàch su chfnh yéu nhat nhu: Dqi Viét su ky toàn thu, Viét su' thóng giàm ciurfig mue, Dqi Nam ihuc lue ehinh bién, Minh Ménh ehinh yéu, Khàm dinh Dqi Nam hoi dién su' le, Quóc triéu hiidi luàt... Luan àn ke ihùa càc còng trình nghien cùu ve Nho giào. ve beli su kinh té. chfnh trj, vàn hoà, xà bòi Vici Nam nói chung va ihói Le - Nguyén nói riéng cùa càc hoc già va càc nhà nghien cùu dà còng bò lù Iruóc den nay. 7. Dóng góp mói cùa hian àn Dóng góp Iruóc bel cùa luan àn là ó chò lAn dàu lién tu luóng chfnh Irj Nho giào ó Viet Nam duoc nghien cùu nhu mot qua Irình gòm nhiéu Ihói ky nói lié'p nbau, cu thè luAn àn di sAu nghien cùu tu luóng chfnh trj Nho giào ó hai giai doan: Le Tliành long (1460 - 1497) va Minh Ménh (1820 -1840), hai vj vua sùng Nho nhA't cùa Vici Nam. Trén co so dò làm ndi bài chùc nàng còng cu quyén lue cùa tu liróng chfnh irj Nho giào dòi vói càc Iriéu dai phong kién Vici Nam cùng nhu vai Irò cà nhAn cùa Le Tliành Tòng va Minh Ménh triMig lién Irình Nho giào lai Vici Nam. Vice phAn ky nhu vay vùa ihày duoc sàc ihài riéng cùa tu tuóng chfnh tri Nho giào ó tùng giai doan beh su nhàt djnh, dòng ihói cfing ihA'y ducJc Ifnh lién lue cùa tu luóng chnih tri Nho giào Vici Nam. ITiòng qua dò luAn àn dà góp phAn làm rò dUóc mot so dac Irirng ca bàn cùa lu liróng chfnh trj Nho giào Viét Nam khi dal nò Irong su so sành vói tu luóng 12 cbi'nh tri Nho giào Trung Quòc. Ngoài ra luAn àn con eó nhùng dóng góp cu Ihé sau dAy: - Góp phàn nhAn dién va dành già khàch cpian ve tu tuóng chfnh In Nho giào nói riéng va vai Irò cùa Nho giào nói chung ó Viét Nam. - Góp phàn vào vice nghien eùu làm sàng lo Ijch su che'dò phong kien, beh su tu liróng va vàn h(^à Vici Nam qua càc ihói kì phàt Irién cùa beh su dAn toc. - Nhùng biéu bié'l sAu sàc h(^n ve tu luóng cbi'nh tri Nho giào ma luan àn dem lai, dàp ùng dói hói cùa qua trình thòng nbA'l nhAn thùc dòi vói càc di san van boa linh thàn dAn toc, góp phàn giài bài toàn "truyén Ihòng va hien dai", lao dòng lire cho còng cuòc ddi mói dA'l nuóc, xAy dUng xà bòi còng bang, vàn minh, giàu manh theo dinh huóng xà hòi chù ngliTa. 8. Bò cyc cùa luan àn Ngoài phàn m ó d à u (13 trang) va phÀn kéì luAn (7 trang), phàn nói dung luan àn (205 trang) duoc ehia thành 4 chucmg nhu sau: CInrong 1 : Tu luóng cbi'nh trj Nho giào va su du nhap vào Viel Nam. Cìuumg 2: l \ r liróng chfnh trj Nho giào cùa Le Tliành 1T>ng nùa sau ihe ky XV. Chuong 3: Tu liróng chfnh tri Nho giào ihé'ky XVI, XVII, XVIII. Chuang 4: Tu luóng ehfnh tri Nho giào cùa Minh Menh nùa dàu the ky XIX Ngoài ra luan àn con eó 5A trang phu lue va 12 trang lai lieu iham kliào. 13 Chuong 1 TUTUÒN(; CHINH TRI NHO (JIÀO VA Sii DU NHAP VÀO V n n NAM 1.1. Ve khai niem tir (UcVng ehinh tri va lu tuang ehinh tri Nho giào Tu tuóng ehinh tri là nói den mot kbài niem ròng, gòm 2 thành tò: tu tuóng va ehinh tri. Càn làm rò va eó mot tiéu chf thòng nhA't truóc khi de cap dén nhùng noi dung cùa mot kbài niem idng bop dò. Truóc bel ve danb lù ''tu luóng", ibeo //)' diéìi Udii- Viét cùa Dào Duy Anh, tu tu'àng là "cài bién luOng ve y Ihùc, do kinh nghiém va tu Iir ma [ibàt sinh ra" |2, 3231. Tu' dién iié'ng Viét do Vién Ngòn ngù hoc xufù bàn nàm 198S (K4, 1 106|, Dqi Tu' diéìì fié'ng \'iét do Trung lAm Ngòn ngù va Van hoà Vici Nam xuA'l bàn 199H 1147, 1737|, déu giài thfch "lu liróng" Iheo hai ngliìa: - Su suy nghì hoac y nghT. - Nhùng quan diém va y nghT chung cùa con nguói dòi vói hien ibirc khàch quan, dòi vói tu nhién va xà hòi. Hai hoc già nguòi Phàp là Marcel Prclot va Georges Lescuyer trong làc pham Lich su tuóng ehinh tri {llistoire des idées politiques). Nhà xuàl bàn Précis Dalloz (xuA'l bàn làn ihù 5) 1975, cho ràng: " Kbài niem tu tuóng (idées) ma chùng lòi dà de xuat Ihành lén cùa cuòn sàch này, va xem dò nhu là mòi ca so tién nghiém cho vice khu bici hoc ihuyé'l va ly ihuyél. Chùng la dùng lù này Irong y ngliìa phd bien nhàt. "su dién tà trong linh thàn con nguói ve mot hien luong xàc djnh" (7 /)' dién Larousse), va ó dAy, " hien lUOng xàc dinh" A'y duoc coi nhu là hien luong chfnh trj"... Ve mal khoa hoc, tu tuóng (idées), ly ihuyél (théoric), hoc Ihuyé't (doctrinc) khòng phài là nhùng lù ngang nbau" [87, 2). 7Y/' dién Bach khoa triét hoc do Nhà xuA'l bàn "Bach khoa xò viet", 1983, xàc djnh rò han, day dù luyn ve kbài niem này nhu sau: 14 "Tu luóng (lié'ng Latin if$<) là mot hình thùc phàn ành càc bién luóng cùa hien llnrc khàch cpian, là y thùc ve mijc dfch cùa tpià trình nhan ihùc liép theo cung nliU cùa viéc cài tao thè giói. l u luóng phan ành lòn lai xà bòi, là duóng huóng cùa dói song xà bòi. Nhùng tir ur(Vng phàn ành dùng dAn, sAu sAc càc qua Irình ihuc le, biéu bién loi fcb cùa càc giai cà[i lién bò sé dAy nhanh càe tjuà Irình bién ddi cùa càc (pia Irình xà bòi, td chùc, dòng vién quÀn chùng lién lén pina Iruóc, tao lAp cài mói, cài lien bò, ihf dij tu luóng lién lién cùa chù nghTa Màc- Lenin. TA't cà tu tuóng déu xuA'l bién lù kinh nghiém, chùng phàn ành dùng dàn bay sai lac bién lime. Theo Lé-nin, tu tuóng là hình thùc cao cùa nhAn thùc If hiAn. Nhùng tu luóng phù bop vói hien ihuc khàch quan là nhùng tri thùc khàch quan, cu thè va toàn dién ve bién ihuc. Tinh dAc lini cùa tu tuóng là thòng nliAl hùu ca giùa su phàn ành bién ibuc khàch quan vói viéc xàc lAp càc mijc tiéu cho boat dòng ihirc tién cùa con ngirói. Tu luóng là mal kliAu tfch ciré, giàn lié'p trong su phàt Irién cùa bién Ihirc, trong qua trình boat dòng ihuc lién cùa con ngUói, eùa viéc sàng tao ra cài mói. Tu tuóng khòng chi idng bop nhùng tri ihùc kinh nghiém co truóc trong lình virc này bay ITnh vuc khàc ma nò con là co so de tao thành he thòng tri thùc khàm phà nhùng nguyén lAc de giài ihfch bién IhUc khàch quan trong c|uà trình lìm ra con duóng giài quyél bop If càc vA'n de dal ra" I 137,201]. Khàc vói tu luóng, he tu' tuó'ng là mot he thòng càc quan diém, tu liróng va kbài niem do mot giai càp hoac mot cbùih dàng truyén bà. Càc C|U;UÌ nicm chùih Irj, IriéT hoc, nglié thuAl, tòn giào là nhùng hình thùc cùa he tu luóng. Bài ky he lu tuóng nào cung déu là su phan ành cùa sinh boat xà bòi, cùa che dò kinh le chiém dja vj thòng trj Irong mot ihói ky nliA't dinh. He lu luóng liong mòi xà bòi co giai cA'p luòn mang tnih giai cA'p. Ile Ur tuóng co làc dung \a\\ 15 trong sinh boat xà bòi va tàc dòng tró lai dé'n su phàl trién cùa xà bòi. Kbài niém này dÀn lói de àn ve td chùc chfnh In de hình thành nén mot he ihòng quyén lue chat che* Ngày nay ihuat ngù này duoc biéu mot càch khàc lìhau, nhung déu chung mot còl lòi: Dò là lAp bop nhùng biéu tuong va kbài niem cho phép hình dung, dành già va ly giài Ihé giói theo nhùng phU(tng huóng mò hình khàc nbau. Dac biél dòi vói Lé-nin, he tu tuóng dUóc coi là kél tinh cùa lap Iruóng giai cA'p va là vu khf linh thAn cùa giai cA'p dàu tianh. Trong lA'c [)hrnn /.(}/;/ gi'.\ Lé-nin phAn ehia thành hai loai: he tu luóng tu san va he tu luóng vò san. khòng cài này Ibi cài kia, khòng thè dung hoà va cùng khòng thè dùng trung lap . Tom lai, can cu vào nhùng dac diém ca bàn nhal va chung nhal ma càc cuòn sàch trén dà chi ra ibi eó the biéu noi bàm kbài niem tu tuóng: - Là nhùng quan niem diroc ihé bién duói nhiéu hình ihùc khàc nbau, phàn ành nhAn thùc cùa con nguói ve the giói tir nhién va xà bòi. - Phu Ihuòc bay duoc quy djnh bòi diéu kién sinh boat vai chat cùa xà bòi, phàn ành lòn lai xà bòi nhung lai eó tàc dòng Irò lai va djnh huóng su phàl trién cùa tòn lai xà bòi. Trong chùng miJe nbàl djnh, tu luóng con phu ihuòc vào phAm chA'l cà nhAn va nang lue nhan thùc cùa chù thè mang tu tuóng dò. - Tu liróng khòng dòng nbA'l vói he tu tiróng. Nò chi là bò phAn cA'u ihành cùa he tu tuóng trong diéu kién co mot he thòng càc quan niem phàn ành nhùng lai fcb chung cùa nhóm chù thè nhA't djnh nào dò. Thù hai là kbài niem ehinh tri. Trong tié'ng Hàn va càc lù dién cùa nguói Trung Quòc lù IrUóc dén nay chi eó lù Chinh (iì_), co nghTa bao bàm là "chfnh trj". tue là "làm cho ngay ngAn". Tu xa xua, dà co nhiéu nguòi liép can kbài niem này theo nhùng quan diém khàc nbau. l l i c o nghTa chung nhA't, chfnh Irj là mot lình vuc dói song xà bòi gàn lién vói su Iham già càc còng viec Nhà nuóc: 16