Tài liệu Tìm hiểu kiến thức bản địa trong sử dụng một số loài cây lâm sản ngoài gỗ để làm thuốc của dân tộc sán chí tại xã yên lạc huyện phú lương tỉnh thái nguyên.

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM ----------o0o---------- TRẦN THỊ THU HUẾ TÌM HIỂU KIẾN THỨC BẢN ĐỊA TRONG SỬ DỤNG MỘT SỐ LOÀI CÂY LÂM SẢN NGOÀI GỖ ĐỂ LÀM THUỐC CỦA DÂN TỘC SÁN CHÍ TẠI XÃ YÊN LẠC, HUYỆN PHÚ LƢƠNG, TỈNH THÁI NGUYÊN KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Hệ đào tạo : Chính quy Chuyên ngành : Nông lâm kết hợp Lớp : K43 - NLKH Khoa : Lâm nghiệp Khoá học : 2011 – 2015 Giảng viên hƣớng dẫn : ThS. Nguyễn Thị Thu Hoàn Thái Nguyên - 2015 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan khóa luận tốt nghiệp: “Tìm hiểu kiến thức bản địa trong sử dụng một số loài cây lâm sản ngoài gỗ để làm thuốc của dân tộc Sán chí tại xã Yên Lạc, huyện Phú Lương, tỉnh Thái Nguyên” là công trình nghiên cứu khoa học của bản thân tôi, công trình được thực hiện dưới sự hướng dẫn của ThS. Nguyễn Thị Thu Hoàn trong thời gian từ tháng 02/2015 đến 24/05/2015. Những phần sử dụng tài liệu tham khảo trong khóa luận đã được nêu rõ trong phần tài liệu tham khảo. Các số liệu và kết quả nghiên cứu trình bày trong khóa luận là quá trình điều tra thực địa hoàn toàn trung thực, nếu có sai sót gì tôi xin chịu hoàn toàn trách nhiệm và mọi hình thức kỷ luật của khoa và nhà trường đề ra. Thái nguyên, tháng 05 năm 2015 XÁC NHẬN CỦA GVHD Ngƣời viết cam đoan Đồng ý cho bảo vệ kết quả trước hội đồng khoa học! Th.S. Nguyễn Thị Thu Hoàn Trần Thị Thu Huế XÁC NHẬN CỦA GV CHẤM PHẢN BIỆN Xác nhận đã sửa chữa sai sót sau khi hội đồng đánh giá chấm. (Ký, họ và tên) ii LỜI CẢM ƠN Trong quá trình học tập và rèn luyện tại trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên, thực tập là giai đoạn sinh viên có điều kiện tiếp xúc với thực tế, đây là thời gian để sinh viên làm quen với công tác điều tra nghiên cứu, áp dụng những kiến thức lý thuyết với thực tế nhằm củng cố kiến thức của bản thân, tích lũy được nhiều kinh nghiệm bổ ích phục vụ cho công việc chuyên môn sau này. Đồng thời đó là thời gian quý báu cho tôi có thể học tập nhiều hơn từ bên ngoài và cả kiến thức chuyên môn và không chuyên môn như giao tiếp, cách nhìn nhận công việc đó như thế nào. Được sự đồng ý của Ban giám hiệu trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên, Ban chủ nhiệm khoa Lâm nghiệp và giáo viên hướng dẫn tôi đã tiến hành nghiên cứu đề tài: “Tìm hiểu kiến thức bản địa trong sử dụng một số loài cây lâm sản ngoài gỗ để làm thuốc của dân tộc Sán chí tại xã Yên Lạc, huyện Phú Lương, tỉnh Thái Nguyên.” Trong quá trình thực hiện đề tài tôi đã nỗ lực hết mình, tôi cũng đã nhận được sự giúp đỡ nhiệt tình của các tổ chức, cá nhân trong và ngoài trường. Nhân dịp này tôi xin bày tỏ sự cảm ơn sâu sắc tới các ban ngành, đoàn thể, các vị lãnh đạo xã Yên Lạc, huyện Phú Lương đã tạo mọi điều kiện cho tôi thu thập thông tin liên quan đến vấn đề nghiên cứu, sự đóng góp ý kiến của thầy cô, bạn bè về kiến thức và tinh thần để tôi hoàn thành đề tài này. Đặc biệt tôi xin chân thành cảm ơn cô giáo ThS. Nguyễn Thị Thu Hoàn đã tận tình hướng dẫn, chỉ bảo và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình làm đề tài. Do trình độ bản thân còn hạn chế nên việc nghiên cứu đề tài vẫn không tránh khỏi những thiếu sót. Tôi rất mong nhận được sự đóng góp của các thầy cô giáo và các bạn để đề tài được hoàn thiện hơn. Tôi xin chân thành cảm ơn! Thái Nguyên, ngày 24 tháng 05 năm 2015 Sinh viên Trần Thị Thu Huế iii DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1: Tình hình sử dụng đất của xã Yên Lạc năm 2014 .......................... 13 Bảng 3.1. Khung phân tích phương pháp tiến hành nghiên cứu..................... 23 Bảng 4.1: Các loài lâm sản ngoài gỗ dạng cỏ............................................... 25 Bảng 4.2. Các loài lâm sản ngoài gỗ dạng cây bụi ......................................... 28 Bảng 4.3 : Các loài lâm sản ngoài gỗ dạng cây dây leo ............................... 30 Bảng 4.4: Các loài lâm sản ngoài gỗ dạng cây gỗ ........................................ 32 Bảng 4.5 : Các loài lâm sản ngoài gỗ dạng cây kí sinh, phụ sinh ................. 34 Bảng 4.6. Các loài lâm sản ngoài gỗ chữa bệnh bệnh thường gặp ................. 35 Bảng 4.7: Mô tả đặc điểm hình thái và sinh thái của một số loài cây cỏ tiêu biểu được người Sán chí sử dụng làm thuốc ................................................... 36 Bảng 4.8: Mô tả đặc điểm hình thái và sinh thái của một số loài cây gỗ tiêu biểu được người Sán chí sử dụng làm thuốc ................................................... 39 iv DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT TRONG KHÓA LUẬN BPSD Bộ phận sử dụng ĐDSH Đa dạng sinh học DSKHHGD Dân số kế hoạch hóa gia đình LSNG Lâm sản ngoài gỗ MTS Môi trường sống TCN Trước công nguyên TN Tự nhiên UBND Ủy ban nhân dân VN Vườn nhà WHO Tổ chức y tế thế giới WWF Quỹ thiên nhiên thế giới YHCT Y học cổ truyền YHHĐ Y học hiện đại v MỤC LỤC PHẦN 1: MỞ ĐẦU.......................................................................................... 1 1.1 Đặt vấn đề.................................................................................................... 1 1.2.Mục tiêu nghiên cứu.................................................................................... 3 1.2.1.Mục tiêu chung ......................................................................................... 3 1.2.2.Mục tiêu cụ thể ......................................................................................... 3 1.3. Ý nghĩa của đề tài. ...................................................................................... 3 1.3.1. Ý nghĩa trong học tập và nghiên cứu ...................................................... 3 1.3.2. Ý nghĩa trong thực tiễn ........................................................................... 4 PHẦN 2: TỔNG QUAN CÁC VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU ............................ 5 2.1. Trên thế giới ............................................................................................... 5 2.1.1. Lịch sử sử dụng cây cỏ làm thuốc của các dân tộc trên thế giới ............ 5 2.1.2. Hiện trạng tài nguyên thuốc trên thế giới. .............................................. 7 2.2. Ở Việt Nam ................................................................................................ 7 2.2.1. Lược sử các nghiên cứu về cây thuốc Việt Nam .................................... 7 2.2.2. Hiện trạng tài nguyên cây thuốc ở Việt Nam.......................................... 9 2.3. Tổng quan khu vực nghiên cứu ................................................................ 11 2.3.1. Điều kiện tự nhiên ................................................................................. 11 2.3.2. Đặc điểm dân sinh, kinh tế - xã hội....................................................... 15 PHẦN 3: ĐỐI TƢỢNG, PHẠM VI, ĐỊA ĐIỂM, NỘI DUNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ................................................................ 21 3.1 Đối tương nghiên cứu................................................................................ 21 3.2 Địa điểm và thời gian tiến hành ................................................................ 21 3.3. Nội dung nghiên cứu ................................................................................ 21 3.3.1. Điều tra loài thành phần, loài cây sử dụng làm thuốc........................... 21 vi 3.3.2. Mô tả được đặc điểm, hình thái, sinh thái của một số loài cây LSNG được sử dụng làm thuốc .................................................................................. 21 3.3.3. Ứng dụng kiến thức bản địa trong việc sử dụng các loài LSNG làm thuốc. . 21 3.3.4. Những thuận lợi và khó khăn hiện tại của người Sán chí trong việc sử dụng các loài LSNG làm thuốc ....................................................................... 22 3.3.5. Đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao công tác bảo tồn các loài LSNG và các bài thuốc của đồng bào dân tộc Sán chí. .............................................. 22 3.4. Phương pháp nghiên cứu.......................................................................... 22 3.4.1. Phương pháp thu thập thông tin ............................................................ 22 3.4.2. Phương pháp xử lý thông tin ................................................................. 24 PHẦN 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ PHÂN TÍCH KẾT QUẢ ........ 25 4.1. Kết quả điều tra trong sử dụng loài cây Lâm sản ngoài gỗ làm thuốc..... 25 4.2. Đặc điểm hình thái và phân bố của một số cây tiêu biểu được người Sán chí sử dụng phổ biến để làm thuốc.................................................................. 36 4.2.1. Loài cây cỏ ............................................................................................ 36 4.2.2. Loài thân gỗ..................................................................................................... 39 4.2.3. Loài cây bụi, dây leo ............................................................................. 41 4.3. Những ứng dụng kiến thức bản địa trong việc sử dụng các loài LSNG làm thuốc ................................................................................................................ 42 4.3.1. Kiến thức bản địa trong việc khai thác và chế biến các loài LSNG để làm thuốc của đồng bào dân tộc Sán chí ......................................................... 42 4.3.2. Các loài LSNG có trong thành phần các bài thuốc chủ yếu ................. 44 4.4. Những thuận lợi và khó khăn hiện tại của người Sán chí trong việc sử dụng các loài LSNG làm thuốc ....................................................................... 50 4.4.1. Những thuận lợi..................................................................................... 50 4.4.2. Những khó khăn .................................................................................... 50 vii 4.4.3. Đề xuất một số giải pháp nhằm nâng cao công tác bảo tồn các loài LSNG và các bài thuốc của đồng bào dân tộc Sán chí. ................................ 51 4.5. Các giải pháp nhằm nâng cao công tác bảo tồn các loài LSNG và các bài thuốc của đồng bào người Sán chí. ................................................................. 52 4.5.1. Những cây thuốc cần được ưu tiên bảo tồn và giải pháp bảo tồn những loài cây thuốc đó ............................................................................................. 52 4.5.2. Các bài thuốc cần được lưu giữ và bảo tồn ........................................... 52 PHẦN 5: KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ..................................................... 53 5.1. Kết luận .................................................................................................... 53 5.2.Kiến nghị ................................................................................................... 54 TÀI LIỆU THAM KHẢO 1 Phần 1 Mở đầu 1.1 Đặt vấn đề Lịch sử hình thành và phát triển xã hội loài người gắn liền với tự nhiên nói chung và lâm sản ngoài gỗ ( LSNG) nói riêng. LSNG không những góp phần qua trọng về kinh tế xã hội mà còn có giá trị lớn đối với sự giàu có của hệ sinh thái và sự đa dạng sinh học của rừng. Đã từ rất lâu LSNG được sử dụng đa mục đích trong nhiều lĩnh vực của đời sống xã hội như làm dược liệu, đồ trang sức, đồ gia dụng, hàng thủ công mỹ nghệ, thực phẩm …, do vậy chúng đóng vai trò rất quan trọng trong đời sống của nhân dân. Cây thuốc dân gian từ lâu đã được nhiều người quan tâm đến. Đây là nguồn tài nguyên có giá trị thiết thực cho cộng đồng các địa phương trong việc phòng chữa bệnh, ngoài ra còn có giá trị trong việc bảo tồn nguồn gen cung cấp cho lĩnh vực dược học. Cho đến nay Việt Nam vẫn được đánh giá là nước có nguồn tài nguyên đa dạng và phong phú, trong đó có tài nguyên cây thuốc. Thêm đó nước ta có 54 dân tộc anh em trong đó có tới 53 dân tộc anh em sống ở những vùng sâu vùng xa từ hàng ngàn năm trước đây, trong quá trình đấu tranh sinh tồn mỗi dân tộc đã tích lũy được những kinh nghiệm trong việc sử dụng cây cỏ quanh nơi sinh sống để chăm sóc sức khỏe và làm thuốc cho cộng đồng, đó là một trong những ưu thế lớn trong việc sử dụng tài nguyên thực vật trong đó có nguồn tài nguyên cây thuốc góp phần nâng cao đời sống và sức khỏe con người. Việt nam được coi là một trong những trung tâm đa dạng sinh học của thế giới, có tiềm năng phát triển LSNG ở khu vực châu Á, hiện có 1,6 triệu ha rừng đặc sản; các nhà khoa học đã phát hiện ra hơn 7000 loài thực vật thì có 2 tới hơn 1/2 là LSNG, trong đó có 3830 loài cây thuốc, 500 loài có tinh dầu, 620 loài nấm, 820 loài tảo, 186 loài thục vật đặc hữu chỉ có ở Việt Nam, 823 loài thục vật đặc hữu chỉ có ở Đông Dương và với 3/4 diện tích đất tự nhiên là đồi núi nên nước ta có nhiều tiềm năng về rừng (Viện Dược Liệu, 2002)[12].. Trước đây, khi sống trong điều kiện giao thông đi lại khó khăn và cộng đồng dân tộc Sán Chí tại huyện Phú Lương sống phụ thuộc chủ yếu vào rừng, vì vậy họ đã có những kinh nghiệm, kiến thức quý báu trong việc sử dụng các loài cây rừng để tạo nên các bài thuốc nhằm chưa bệnh tật thường ngày mà họ gặp phải. Ngày nay, giao thông đi lại thuận tiện sự giao lưu với cộng đồng người bên ngoài thuận tiện hơn, đời sống người dân nơi đây dần được cải thiện, sức khỏe người dân được y tế xã huyện chăm sóc, họ chuyển dần sang sử dụng thuốc Tây từ trạm xá nên việc sử dụng cây thuốc ít đi, mặt khác kinh nghiệm sử dụng cây thuốc tập trung chủ yếu ở người già, người lớn tuổi vì vậy những bài thuốc này có thể bị lãng quên. Hiện nay, nguồn tài nguyên rừng đang bị suy giảm nghiêm trọng, kéo theo đa dạng sinh học cũng bị giảm nghiêm trọng trong đó có cả cây thuốc bản địa có giá trị chưa kịp nghiên cứu cũng đã mất dần, vì vậy việc nghiên cứu phát hiện và bảo tồn tiến đến sử dụng bền vũng tài nguyên cây thuốc bản địa là một vấn đề rất cần thiết trong giai đoạn hiện nay. Vấn đề đặt ra là làm thế nào để ghi nhận và gìn giữ vốn kiến thức quý báu trong việc sử dụng cây thuốc, bài thuốc của cộng đồng dân tộc Sán chí tại huyện Phú Lương, tỉnh Thái Nguyên. Xuất phát từ những vấn đề nêu trên, tôi tiến hành đề tài: “Tìm hiểu kiến thức bản địa trong sử dụng một số loài cây lâm sản ngoài gỗ để làm thuốc của dân tộc Sán chí tại xã Yên Lạc, huyện Phú Lương, tỉnh Thái Nguyên”. 3 1.2.Mục tiêu nghiên cứu 1.2.1.Mục tiêu chung Nghiên cứu kiến thức bản địa trong việc sử dụng một số cây LSNG để làm thuốc của dân tộc Sán chí tại xã Yên Lạc, huyện Phú Lương, tỉnh Thái Nguyên. 1.2.2.Mục tiêu cụ thể - Đánh giá điều kiện tự nhiên, kinh tế, xã hội. - Điều tra thành phần loài cây sử dụng làm thuốc. - Mức độ khai thác và sử dụng các loài cây để làm thuốc. - Kiến thức bản địa trong việc sử dụng các loài LSNG làm thuốc - Đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao công tác bảo tồn các loài LSNG và các bài thuốc của đồng bào dân tộc Sán Chí trong địa bàn nghiên cứu. 1.3. Ý nghĩa của đề tài. 1.3.1. Ý nghĩa trong học tập và nghiên cứu Giúp cho sinh viên : - Biết cách vận dụng kiến thức đã học vào rèn luyện về kĩ năng điều tra, tổng hợp và phân tích số liệu, tiếp thu và học hỏi những kinh nghiệm từ thực tế. - Củng cố kiến thức cơ sở cũng như kiến thức chuyên nghành, tạo điều kiện tốt hơn để phục vụ công tác bảo vệ môi trường. - Sự thành công của đề tài là cơ sở để nâng cao được phương pháp làm việc có khoa học có cơ sở, giúp cho sinh viên nâng cao kỹ năng tổng hợp, bố tri thời gian hợp lý trong công việc. - Đề tài sau khi hoàn thành có thể làm tài liệu tham khảo cho nhưng nghiên cứu sau đó và là cơ sở cho việc sử dụng bền vững nguồn cây thuốc của cộng đồng. 4 1.3.2. Ý nghĩa trong thực tiễn - Kết quả của đề tài sẽ góp phần nâng cao được sự quan tâm của người dân đến các vấn đề liên quan đến các loài thực vật để làm thuốc nhằm bảo tồn nguồn kiến thức bản địa. 5 PHẦN 2 TỔNG QUAN CÁC VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 2.1. Trên thế giới 2.1.1. Lịch sử sử dụng cây cỏ làm thuốc của các dân tộc trên thế giới Từ lâu các loài cây cỏ đã chiếm thành phần chính trong các loại thuốc ở các nước đang phát triển và dần dần lan rộng khắp thế giới. Vì con người đã đấu tranh để bảo vệ sức khỏe trên các lĩnh vực ô nhiễm môi trường và giảm thiểu căng thẳng, chữa bệnh bằng các loại thuốc phối hợp với hệ thống phòng vệ của cơ thể. Một cuộc cách mạng đã diễn ra, hiện nay khoảng 10 triệu người đã sử dụng các loài dược thảo giúp duy trì sự khỏe mạnh cho tinh thần và thể lực. Số người đến tham khảo ý kiến các chuyên viên dược thảo và các nhà áp dụng liệu pháp thiên nhiên ngày càng gia tăng. Ngày càng nhiều các chứng minh khoa học cho thấy các loại thuốc dược thảo có thể dùng để chữa bệnh có hiệu quả tương đương với các loại thuốc chính thống, nhưng lại có ít tác dụng phụ hơn. Tính chất đa dạng và hoàn hảo của một số cây cỏ kết hợp với các liệu pháp chữa trị mang lại kết quả thật đáng ngạc nhiên. Khoảng 70.000 loài cây cỏ từ địa y đến các loài cây cao chót vót, từ thực vật bậc thấp đến bậc cao vào lúc này hay lúc khác đều được sd vào mục đích y học. Ngày nay, các loại thuốc dược thảo của phương tây vẫn còn sử dụng hàng trăm loài cây cỏ có nguồn gốc từ châu Âu và các châu lục khác trên thế giới. Trong y học Ayurveda (y học cổ truyền Ấn Độ) có khoảng 2.000 loài cây cỏ có công dụng làm thuốc, và trong danh mục dược phẩm của người Trung Quốc có hơn 5.700 loại thuốc cổ truyền, hầu hết đều có nguồn gốc từ cây cỏ. Có khoảng 500 loài dược thảo được dùng trong y học chính thống, tuy nhiên chúng rất ít khi được sử dụng. Nói chung, cây cỏ thường là những vật 6 liệu khởi đầu của quá trình tách chiết hoặc tổng hợp các loại thuốc của y học chính thống. Ví dụ: Digoxin, thuốc dùng chữa bệnh tim được tách chiết từ loại cây Mao địa hoàng thường và loại thuốc viên ngừa thai được tổng hợp từ các phần tử có trong cây khoai mỡ dại. Trong một số trường hợp khi nghiên cứu về dược thảo, lĩnh vực khoa học đã dễ dàng bỏ quên khá nhiều về các phần tử hoạt tính của chúng, tác dụng và các ứng dụng tiềm năng mới của chúng, vì hiện tại chúng ta chỉ biết về công dụng đặc hiệu của một loại cây thông qua cách sử dụng cổ truyền. Hơn thế nữa, ngay cả khi một loại cây đã được nghiên cứu kĩ, các phương thuốc thảo dược cũng quá phức tạp và đa dạng đến nỗi hiện nay hầu như ko xác định được đó là loại thuốc chữa bệnh gì để có thể đưa ra lời khuyên cũng như cách sử dụng chúng. Đôi khi trong lĩnh vực cổ truyền, mặc dù chỉ dựa vào kinh nghiệm của các chuyên viên nhưng đã đưa ra những kiến thức sâu sắc về cách sử dụng tốt nhất cho các loài dược thảo, những điều mà các nhà khoa học đã bỏ quên. Tóm lại, dược thảo là một lĩnh vực khoa học và nghệ thuật. Từ thời xa xưa, các loại thảo mộc đã được đánh giá cao do chúng có khả năng làm giảm đau các vết thương và chữa bệnh, ngày nay chúng ta vẫn còn dựa vào những đặc tính chữa bênh của các loài thảo mộc để bào chế khoảng 75% các loại thuốc. Trải qua hàng thế kỉ, các cộng đồng người trên khắp thế giới đã phát triển những phương thuốc cổ truyền của họ làm cho các cây thuốc và công dụng của chúng trở nên có ý nghĩa. Một số phương thuốc và cách chữa bệnh có vẻ lạ lung và thần bí, một số phong tục khác có vẻ duy lí và có thể hiểu được. nhưng tất cả những phong tục này đều thể hiện sự nỗ lực để vượt qua bệnh tật, khổ đau và nâng cao chất lượng cuộc sống. Hàng ngàn loại cây sinh trưởng trên khắp thế giới đều có nhiều công dụng y học, chúng chứa những thành phần hoạt chất có tác động trực tiếp lên 7 cơ thể, được dùng trong việc bào chế cả dược thảo lẫn các loại thuốc thông thường. Chúng có những lợi ích mà Tây y thường ko có, giúp con người chống lại bệnh tật và hỗ trợ cho cơ thể phục hồi sức khỏe. 2.1.2. Hiện trạng tài nguyên thuốc trên thế giới. V.V.Arsimovich… đã nghiên cứu thành công công trình “ phương pháp nghiên cứu hóa inh – sinh lý cây thuốc”. Công trình này là cơ sở cho việc sử dụng và chế biến cây thuốc đạt hiệu quả tối ưu nhất, tận dụng tói da công dụng của các loại cây thuốc. Các tác giả A.F.Hammemen, M.D.Choupinxkaia và A.A. Yátsenko đã đưa ra giá trị của từng cây thuốc trong tập sách “ giá trị cây thuốc”. 2.2. Ở Việt Nam 2.2.1. Lược sử các nghiên cứu về cây thuốc Việt Nam Sau Cách mạng tháng Tám năm 1945, nhất là sau khi miền bắc được giải phóng năm 1954, các nhà khoa học Việt Nam có nhiều thuận lợi trong việc sưu tầm, nghiên cứu các cây cỏ được sử dụng làm thuốc trên cả nước. Trong thời kì kháng chiến các nhà khoa học Việt Nam đã bước đầu thống kê, hệ thống lại, tìm hiểu số lượng, khu phân bố các loại cây thuốc. Công việc này được tiến hành trong suốt một thời gian dài với sự tham gia của nhiều nhà khoa học đầu ngành : Đỗ Tất Lợi, Vũ Văn Chuyên, Võ Văn Chi… Trong các nghiên cứu về cây thuốc Việt Nam có một công trình nghiên cứu điển hình như: Cuốn sách (Cây thuốc và vị thuốc Việt Nam” của Đỗ Tất Lợi gồm 6 tập được in từ năm 1962 - 1965. Tác giả đã trình bày khoảng 430 loài cây thuốc thuộc 116 họ, đã thống kê các cây thuốc, ông đã ghi chép mộtcách tỉ mỉ các thông tin: Đặc điểm nhận biết, đặc tính sinh học và sinh tháihọc, phân bố địa lí, công dụng. cách dùng của các dân tộc có sử dụng vị thuốcnày, các công trình khoa học trên thế giới đã công bố có liên quan đến cây thuốc. theo I.I. Brekhman, A.S. Hammerman, I.V. Gruxvitxki, A.A. Taxenko - Khmelepxki 8 (1967) nhận xét bộ sách “Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam” của Đỗ Tất Lợi có thể sánh ngang với bất kì một công trình nào khác về dược liệu nhiệt đới (Đỗ Tất Lợi, 2006) [4]. “Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam” có một ý nghĩa quan trọng trong nền y dược học Việt Nam. Cuốn sách được các nhà khoa học và nhân dân đón nhận rất lớn. Từ khi xuất bản đầu tiện năm 1962 - 1965 đến năm 2006 cuốn sách đã được tái bản 14 lần, trong quá trình tái bản cuốn sách có chỉnh sửa bổ sung ngày càng hoàn thiện các thông tin cập nhật và hình ảnh minh họa về cây thuốc. Cuốn “Tóm tắt đặc điểm các họ cây thuốc” của Vũ Văn Chuyên, xuất bản năm 1966. cuốn sách đã tóm tắt được hầu hết các đặc điểm của các họ cócây thuốc ở Việt Nam. Tác giả đã mô tả đầy đủ các thông tin về: Tên khoa học, tên phổ thông, đặc điểm nhận biết chung, khu vực phân bố của từng họ cây thuốc. Đây là việc có ý nghĩa quan trọng trong giai đoạn đầu của công tác nghiên cứu về hệ thực vật cây thuốc Việt Nam. Cuốn sách “Từ điển cây thuốc Việt Nam” của Võ Văn Chi, xuất bản năm 1997. tác giả đã thống kê, mô tả chi tiết về tên khoa học, tên phổ thông, tên địa phương, các đặc điểm nhận biết, đặc tính sinh học và sinh thái học, phân bố địa lý, công dụng cách dùng của các dân tộc có sử dụng vị thuốc này, các công trình khoa học trên thế giới đã công bố có liên quan đến cây thuốc… của 3.200 loài cây thuốc mọc tự nhiên ở Việt Nam và các cây thuốc được du nhập gây trồng ở Việt Nam. Cuốn sách mô tả sinh động hình ảnh các cây thuốc bằng các hình vẽ và ảnh mầu. Các công trình khoa học: “Cây thuốc và vị thuốc Việt Nam”, “Tóm tắt đặc điểm các họ cây thuốc” và “Từ điển cây thuốc Việt Nam” là những tài liệu cẩm nang tra cứu cần thiết cho cán bộ giảng dạy và nghiên cứu về cây thuốc cho các nhà khoa học, cán bộ, sinh viên, học sinh và những ai quan tâm đến việc tìm hiểu tài nguyên cây thuốc Việt Nam. 9 Ngoài ra có rất nhiều các công trình khoa học được công bố có liên quan tới nguồn tài nguyên cây thuốc Việt Nam: “Cây cỏ có ích Việt Nam” gồm 4 tập của Võ Văn Chi, Trần Hợp xuất bản năm 1999; “Từ điển thực vật thông dụng” tập I tập II của Võ Văn Chi xuất bản năm 2003… 2.2.2. Hiện trạng tài nguyên cây thuốc ở Việt Nam Việt Nam nằm trong khu vực nhiệt đới gió mùa nóng và ẩm diện tích hẹp nhưng kéo dài do đó đã tạo nên những khí hậu khác nhau theo vĩ tuyến và độ cao, là nơi hội tụ và phát triển một quần thể thực vật hết sức phong phú. Cây thuốc là một thực vật được hình thành trong môi trường đó nên cây thuốc Việt Nam rất phong phú và đa dạng về số lượng và chủng loại. Công tác điều tra nghiên cứu của Viện Dược liệu - Bộ Y tế ở tất các địa phương trên toàn quốc kết quả điều tra từ năm 1961 đến cuối năm 2004, đã ghi nhận ở nước ta có 3.948 loài cây thuốc, thuộc 307 họ của 9 ngành thực vật kể cả nấm có công dụng làm thuốc. trong đó có trên 90% tổng số loài cây thuốc mọc tự nhiên (Nguyễn Tập, 2007) [5]. Hiện nay đã thống kê được gần 300 loài cây thuốc mọc tự nhiên ở rừng thường xuyên được khai thác với khối lượng từ 10.000 - 20.000 tấn mỗi năm, cung cấp thị trường trong nước và xuất khẩu. các cây thuốc đang được khai thác với khối lượng lớn như : Vằng đắng (Coscinium fenestratum), Thiên niên kiện (Homalomena spp.), Cẩu tích (Cibotium barometz), Hoàng đằng (Fibraurea recisa Pierre), Chè dây (Ampelopsis cantoniensis)… phần lớn các cây thuốc trên được đưa vào sử dụng trực tiếp trong nền YHCT. Một số loài được đưa vào chiết xuất hoạt chất để dùng làm thuốc như: Thanh hao (Artemisia annua) chiết artemisinin làm thuốc chữ sốt rét, Bình vôi (Stephania spp.) chiết xuất L. tetrahydro palmatin làm thuốc an thần, giảm đau; Kim tiền thảo (Desmodium styracifolium) chiết saponin làm thuốc chữa sỏi thận…( Nguyễn Tập, 2007) [5]. 10 Với 3.948 loài cây thuốc đã biết hiện nay vẫn còn có nguồn tài nguyên cây thuốc của các dân tộc thiểu số sinh sống trên lãnh thổ Việt Nam vẫn chưa thống kê được đầy đủ có bao nhiêu loài cây thuốc (ngoài 3.948 loài cây thuốc đã thống kê), sự phân bố và sử dụng của chúng. Nước ta cũng chưa thể thông kê được chính xác có bao nhiêu loài đã bị mất và đang bị đe dọa tuyệt chủng. Trong bài báo “Sử dụng tài nguyên cây thuốc - sự chia sẻ công bằng vàư hợp lý ” (2004) tác giả Trần Công Khánh đã làm rõ nét đặc trưng của cây thuốc dân gian. Cùng một cây thuốc với dân tộc này thì rất quý nhưng với dân tộc khác thì nó không có giá trị, cũng cùng một loại cây thuốc đó mỗi dân tộc lại có một cách dùng chữa trị các bệnh khác nhau như vậy có thể nói giá trị và cách sử dụng cây thuốc của mỗi dân tộc rất đặc trưng và khác nhau. Hiện nay ở nước ta đã có một số công trình nghiên cứu về các kinh nghiệm truyền thống y học dân gian của các dân tộc ít người nhưng còn mang tính thăm dò sưu tầm là chính : “Nghiên cứu về kinh nghiệm phòng chữa bệnh của dân tộc Mường Thanh Hóa, Nghệ An” (Phó Đức Thành, 1930), “Kinh nghiệm của người Dao Ba Vì” (Phó Đức Thuần, Đỗ Thị Phương, 1996), “Kinh nghiệm của người Dao Đà Bắc - Hòa Bình” (Trần Hồng Hạnh, 1997)… (Phó Đức Thuần, 2005) [1]. Tư liệu hóa tài nguyên cây thuốc của tất cả các cộng đồng dân tộc Việt Nam là vấn đề cấp thiết hiện nay để bảo tồn tính đa dạng sinh học cây thuốc và tri thức sử dụng cây thuốc của các cộng đồng. Tri thức sử dụng cây thuốc của các cộng đồng dân tộc thì có nhiều nhưng cho đến nay chưa có một người nào, một dân tộc miền núi nào của nước ta tự đến cơ quan nhà nước đăng kí bản quyền sở hữu trí tuệ về tri thức đó. Đây thực sự là nguồn tài sản có giá trị nếu biết cách quản lý thì nguồn tài nguyên tri thức này sẽ mang lại cuộc sống sung túc cho các dân tộc có hoạt động làm thuốc và việc khai thác, sử dụng rừng bền vững. 11 2.3. Tổng quan khu vực nghiên cứu 2.3.1. Điều kiện tự nhiên 2.3.1.1. Vị trí địa lý Yên lạc Là một xã vùng cao nằm phía Đông huyện Phú Lương cách trung tâm huyện 5 km, vị trí địa lý của xã như sau: - Phía Bắc giáp xã Quảng Chu, huyện Chợ Mới, tỉnh Bắc Kạn - Phía Nam giáp xã Tức Tranh, xã Phấn Mễ - Phía Đông giáp xã Phú Đô và xã Văn Lăng, huyện Đồng Hỷ - Phía Tây giáp xã Yên đổ, Xã Động Đạt Yên Lạc có tổng diện tích tự nhiên là 4.288,02 ha, dân số có 4282 nhân khẩu, 1134 hộ và được chia thành 23 xóm, địa bàn dân cư sống tập trung, là xã có diện tích khá rộng so với các xã trong vùng. 2.3.1.2. Địa hình Là xã có địa hình tương đối phức tạp phần lớn là đồi núi, xen kẽ là những cánh đồng lòng chảo tạo nên địa hình nhấp nhô lượn sóng, đồi bát úp, ruộng bậc thang có hướng dốc từ phía Tây Bắc về phía Đông Nam, độ dốc lớn và có nhiều sông suối. Do địa hình khá phức tạp như vậy nên còn những hạn chế cho sản xuất nông nghiệp của nhân dân trong xã, nhưng lại có nhiều tiềm năng để phát triển lâm nghiệp, kinh tế vườn đồi. Là xã gần trung tâm huyện và có đường liên xã đi qua thuận lợi cho việc phát triển kinh tế xã hội của địa Phương. 2.3.1.3. Khí hậu thủy văn * Khí hậu Do nằm trong vành đai Bắc bán cầu nên khí hậu của xã Yên Lạc cũng có những đặc trưng của khí hậu miền núi phía Bắc đó là khí hậu nhiệt đới gió mùa. Mùa mưa từ tháng 4 đến tháng 10, mùa khô từ tháng 11 năm trước đến tháng 3 năm sau. 12 * Thủy văn Mạng lưới thủy văn của xã Yên Lạc đa dạng, bao gồm hệ thống ao hồ, đập giữ nước . - Nhiệt độ:Theo số liệu của trạm quan trắc trong một số năm gần đây (từ năm 2006 trở về trước) cho thấy nhiệt độ trung bình hàng năm vào khoảng từ 220C – 230C các tháng nóng nhất là: 5,6,7,8, nhiệt độ lên khoảng 360C – 370C, nhưng trong những năm gần đây do ảnh hưởng của “Biến đổi khí hậu”, sự nóng lên của trái đất làm nhiệt độ thay đổi khá phức tạp, mùa đông nhiệt độ giảm xuống tới 70C - 90C tháng lạnh nhất vào tháng 12 và tháng 1,2 gây rét đậm rét hại; mùa hè nhiệt độ lên tới 390C – 400C. - Lượng mưa: Được chia thành hai mùa rõ rệt, từ tháng 10 đến tháng 3 năm sau là mùa ít mưa, từ tháng 5 đến tháng 10 hàng năm là mùa mưa nhiều. Lượng mưa trung bình hàng năm từ 1.600mm đến 1.900mm/năm. - Độ ẩm không khí: Độ ẩm bình quân từ 80 - 85%, độ ẩm cao nhất tập trung vào các tháng 5,6,7. Độ ẩm thấp nhất tập trung vào các tháng 10,11,12. Sương mù xuất hiện ít thường thấy vào các tháng 11,12. Ngoài ra một số năm có hiện tượng sương muối kèm theo giá rét. - Gió : Hướng gió chủ đạo: gió Đông Nam về mùa hè, gió Đông Bắc về mùa đông. Vận tốc gió trung bình 2m/s. - Bức xạ nhiêt: Tổng số giờ nắng trong năm khoảng 1600 giờ - 1800 giờ/năm. Nhìn chung khí hậu thời tiết của xã Đồng Thịnh mang đặc trưng của miền núi phía Bắc thích hợp cho sự phát triển đa dạng về sinh học, phù hợp cho phát triển nhiều loại cây trồng khác nhau: cây ăn quả, cây chè, cây lâm nghiệp, cây lương thực,