Tài liệu Tìm hiểu giá trị thơ vịnh sử của nguyễn khuyến (kl07335)

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2 KHOA NGỮ VĂN NGUYỄN THỊ HỒNG TÌM HIỂU GIÁ TRỊ THƠ VỊNH SỬ CỦA NGUYỄN KHUYẾN KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Người hướng dẫn khoa học TS. Nguyễn Thị Nhàn Hà Nội, 2015 LỜI CẢM ƠN Lời đầu tiên, cho em xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc tới TS. Nguyễn Thị Nhàn, người đã tận tình giúp đỡ em trong quá trình làm khóa luận này. Đồng thời, em xin gửi lời cảm ơn chân thành tới các thầy cô trong tổ Văn học Việt Nam, khoa Ngữ Văn trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2 và các bạn đã tận tình động viên và giúp đỡ em trong quá trình làm khóa luận. Trong quá trình thực hiện, do nhiều yếu tố khách quan và chủ quan, nên bài viết của em còn nhiều thiếu sót. Bởi vậy, kính mong quý thầy cô và các bạn góp ý, sửa chữa để bài viết của em được hoàn thiện hơn. Em xin chân thành cảm ơn ! Hà Nội, tháng 5 năm 2015 Sinh viên Nguyễn Thị Hồng LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình của riêng tôi, không trùng lặp với kết quả của bất kì tác giả nào đã được công bố. Nếu sai, tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm. Hà Nội, tháng 5 năm 2015 Sinh viên Nguyễn Thị Hồng MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................ 1 2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................ 2 3. Mục đích nghiên cứu.................................................................................. 4 4. Nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................................. 4 5. Đối tượng và phạm vị nghiên cứu ............................................................. 4 6. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................... 4 7. Đóng góp của đề tài ................................................................................... 5 8. Bố cục của đề tài ........................................................................................ 5 PHẦN NỘI DUNG Chương 1. TÁC GIẢ NGUYỄN KHUYẾN VÀ THƠ VỊNH SỬ 1.1 Tác giả Nguyễn Khuyến .......................................................................... 6 1.2. Khái lược về thơ vịnh sử ......................................................................... 9 1.3.Thơ vịnh sử của Nguyễn Khuyến .......................................................... 11 Chương 2. THƠ VỊNH SỬ CỦA NGUYỄN KHUYẾN NHÌN TỪ PHƯƠNG DIỆN NỘI DUNG 2.1. Vịnh về nhân vật anh hùng ................................................................... 15 2.2 Vịnh về nhân vật nho sĩ ......................................................................... 24 2.3 Vịnh về nhân vật liệt nữ ......................................................................... 32 2.4 Vịnh về nhân vật đế vương .................................................................... 34 2.5 Vịnh về nhân vật tăng lữ ........................................................................ 35 2.6 Vịnh về nhân vật khác…………………………………………………36 Chương 3. THƠ VỊNH SỬ CỦA NGUYỄN KHUYẾN NHÌN TỪ PHƯƠNG DIỆN NGHỆ THUẬT 3.1 Thể thơ và cấu trúc bài thơ .................................................................... 40 3.2 Giọng điệu .............................................................................................. 42 3.3 Hình ảnh ................................................................................................. 44 3.4 Điển tích, điển cố ................................................................................... 46 PHẦN KẾT LUẬN ......................................................................................... 49 TÀI LIỆU THAM KHẢO MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1 Nguyễn Khuyến là một trong những tác giả lớn, có nhiều đóng góp cho văn học dân tộc nói chung và văn học cổ điển nói riêng. Thơ văn Nguyễn Khuyến là điểm sáng của Văn học Việt Nam giai đoạn nửa cuối thế kỷ XIX – những năm đầu thế kỷ XX. Cùng với sự xuất hiện của nhiều tác gia tên tuổi khác, Nguyễn Khuyến đã để lại cho đời di sản văn chương quý giá, là người có đóng góp lớn cho sự phát triển của văn học dân tộc. Nói đến thơ Nguyễn Khuyến là nói đến một hồn thơ bình dị với những cảm thức bình dị sâu lắng. Ông là người từng chứng kiến những bước thăng trầm bi thương của dân tộc, tận mắt chứng kiến sự thất bại của triều đình nhà Nguyễn và các phong trào yêu nước, là người nhận thấy một cách đau xót nhất sự sụp đổ của một hệ tư tưởng lỗi thời. Nguyễn Khuyến không phải là anh hùng dân tộc như Nguyễn Trãi, nỗi niềm của ông gần với Nguyễn Du: có những nỗi dằn vặt có lẽ không thể nói ra và đều mong hậu thế hiểu cho mình, cho nỗi khó xử của mình. 1.2 Nguyễn Khuyến là đại diện tiêu biểu cho lớp người được đào tạo dưới nhà trường phong kiến. Sinh ra trong bối cảnh đất nước dưới chế độ nửa thực dân nửa phong kiến, ông luôn mặc cảm về sự bất lực trước thời cuộc, khắc khoải suốt năm tháng cuối đời. Nguyễn Khuyến làm quan khoảng hơn mười năm, thì có năm đến sáu năm ông soạn sử. Chính vì vậy, hơn ai hết ông là người có vốn hiểu biết sâu rộng về lịch sử, ông có cái nhìn thấu đáo về con người qua các triều đại. Từ đó Nguyễn Khuyến mang đến cho người đọc nhiều cách nhìn mới mẻ về con người qua các bài thơ vịnh sử. Thông qua các bài thơ vịnh sử này sẽ giúp chúng ta có một cái nhìn sâu sắc về con người Nguyễn Khuyến. 1 - 1.3 Xưa nay giới nghiên cứu thường quan tâm nhiều tới những sáng tác về nông thôn trong thơ Nguyễn Khuyến; bi kịch, tâm hồn nhà thơ; những vấn đề thế sự đương thời… Mảng thơ vịnh sử trong sự nghiệp văn chuơng của Nguyễn Khuyến dường như ít đuợc nhìn nhận thỏa đáng. Điều này, khuyến khích chúng tôi, theo đuổi ý tuởng khoa học cho khóa luận của mình. Với những lý do trên, chúng tôi đã chọn đề tài Tìm hiểu giá trị thơ vịnh sử của Nguyễn Khuyến cho bài luận văn của mình. Qua đề tài này, chúng tôi mong muốn khảo sát một cách có hệ thống, sâu sắc hơn những giá trị về nội dung và nghệ thuật trong thơ vịnh sử của Nguyễn Khuyến. Đồng thời cũng giúp cho người viết tự trau dồi thêm vốn kiến thức của mình để hiểu sâu hơn về thơ văn, tư tưởng, tình cảm, thái độ và tài năng của thi hào Nguyễn Khuyến. Đó là một việc làm hữu ích, có ý nghĩa với một giáo viên dạy văn trong tuơng lai. 2. Lịch sử vấn đề Nguyễn Khuyến là một trong những cây đại thụ của nền Văn học Việt Nam. Những sáng tác của ông đã ăn sâu vào đất Việt, góp phần tạo nên sự phong phú cho di sản văn hóa cha ông. Vì vậy, việc tìm hiểu về thơ văn của ông đã có từ lâu. Trong phần lịch sử vấn đề này, chúng tôi xin trình bày một số bài viết, những ý kiến liên quan trực tiếp đến đề tài luận văn. Là một trong những cây đại thụ của nền văn học dân tộc, cuộc đời cũng như sự nghiệp thơ văn Nguyễn Khuyến từ trước tới nay đã có nhiều công trình nghiên cứu có giá trị. Thơ văn Nguyễn Khuyến được đăng tải đầu tiên là trên tạp chí Nam Phong vào trước những năm 20 của thế kỷ (đăng trong mục Thơ ca Yên Đổ trên Nam Phong, nhưng cũng phải đợi đến gần hai chục năm sau thì công tác văn học sử trên đường hình thành mới tìm đến Nguyễn Khuyến. Với công trình Việt Nam văn học sử yếu của Dương Quảng Hàm (Nha học chính Đông Pháp xuất bản, Hà Nội, 1943), ngành nghiên cứu văn 2 - học, mà trước hết là lịch sử văn học bắt đầu chú ý đến Nguyễn Khuyến. Cuối 1998, công trình Nguyễn Khuyến, về tác gia và tác phẩm do Vũ Thanh tuyển chọn và giới thiệu (Nhà xuất bản Giáo dục Hà Nội, 1998, tập hợp một cách rộng rãi các bài viết và công trình khoa học tiêu biểu về cuộc đời và sự nghiệp của Nguyễn Khuyến từ xưa đến nay [14]. Đặc biệt, tìm hiểu về thơ vịnh sử của Nguyễn Khuyến, tác giả Nguyễn Văn Huyền “Lời giới thiệu” cuốn Nguyễn Khuyến tác phẩm, (Nhà xuất bản Tp HCM, 2002), có viết : “Ta cũng không thể không điểm ở đây một số bài trong số trên tám chục bài thơ vịnh sử (cả sử ta và sử Tàu) mới được phát hiện, dễ làm cho ai quen thưởng thức thơ Nguyễn Khuyến đã công bố trước đây không khỏi ngỡ ngàng, vì sự khác lạ về đề tài, về cảm xúc thẩm mỹ, cũng như ngôn ngữ thơ ca” [8;tr.36]. Tác giả đã chỉ ra đối tượng, nhân vật được Nguyễn Khuyến đề vịnh. Ông cũng chỉ rõ nội dung thơ vịnh sử của Nguyễn Khuyến tập trung khắc họa các nhân vật anh hùng, nho sĩ với cảm hứng ngợi ca, thể hiện niềm tự hào dân tộc. Bài viết của Nguyễn Văn Huyền khái quát nội dung trong thơ vịnh sử của Nguyễn Khuyến mà chưa có phần nghệ thuật. Trần Thị Băng Thanh (1999) trong công trình Những suy nghĩ từ văn học trung đại [16;229], (NXB KHXH), cũng chỉ ra nội dung thơ vịnh sử của Nguyễn Khuyến là những vần thơ hào sảng ca ngợi anh hùng cứu nước, là sự trân trọng và mong mỏi với những bậc trung thần, là sự ngậm ngùi trước những gian thần và hôn quân. Tác giả chỉ rõ: “Qua thơ vịnh sử thấy được tình yêu đất nước của Nguyễn Khuyến” [16;229]. Ở đây, chúng ta thấy, cũng giống như Nguyễn Văn Huyền, Trần Thị Băng Thanh cũng nhận xét khái quát về nội dung, chưa chú ý đến phần nghệ thuật trong thơ vịnh sử của Nguyễn Khuyến. Tiếp thu thành tựu của các nhà nghiên cứu đi trước, coi đó là khám phá có tính chất định hướng, chúng tôi đi vào tìm hiểu “Giá trị thơ vịnh sử của Nguyễn Khuyến” với mong muốn đưa ra những kiến giải có tính hệ thống, chi 3 - tiết hơn về những đóng góp của ông trong mảng sáng tác này. 3. Mục đích nghiên cứu Với đề tài này, chúng tôi hướng tới hai mục đích chính như sau: - Khẳng định giá trị nội dung, nghệ thuật trong thơ vịnh sử của Nguyễn Khuyến. - Qua đó, có cái nhìn sâu sắc về con người, tư tưởng, tình cảm, thái độ và tài năng của nhà thơ. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu - Tìm hiểu đặc điểm thực tiễn lịch sử, hoàn cảnh cuộc đời nhà thơ. Đó là cơ sở để phục vụ cho việc tìm hiểu Giá trị thơ vịnh sử của Nguyễn Khuyến - Tìm hiểu đặc điểm thơ vịnh sử, khảo sát giá trị nội dung, giá trị nghệ thuật thơ vinh sử của Nguyễn Khuyến. 5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 5.1 Về tài liệu khảo sát Với đề tài này, chúng tôi khảo sát 18 bài thơ vịnh sử của Nguyễn Khuyến (được in trong cuốn Nguyễn Khuyến tác phẩm – NXB TPHCM, 2002). 5.2 Phạm vi khoa học Khóa luận tìm hiểu giá trị nội dung và nghệ thuật thơ vịnh sử Nguyễn Khuyến 6. Phương pháp nghiên cứu Thực hiện đề tài Tìm hiểu giá trị thơ vịnh sử của Nguyễn Khuyến chúng tôi sử dụng các phương pháp sau: - Phuơng pháp nghiên cứu thể loại - Phương pháp thống kê - Phương pháp so sánh, đối chiếu. 4 - Ngoài ra, luận văn còn kết hợp các thao tác, phuơng pháp nghiên cứu khác như bình giảng, phương pháp thi pháp học. 7. Đóng góp của đề tài Khóa luận là công trình khoa học tìm hiểu một cách hệ thống giá trị nội dung và nghệ thuật trong thơ vịnh sử của Nguyễn Khuyến. Luận văn phục vụ hữu ích cho việc học tập và giảng dạy thơ văn Nguyễn Khuyến trong nhà trường được tốt hơn. 8. Bố cục của khóa luận Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, Nội dung chính của khóa luận chia làm ba chương Chương 1. Tác giả Nguyễn Khuyến và thơ vịnh sử Chương 2. Thơ vịnh sử của Nguyễn Khuyến nhìn từ phương diện nội dung Chương 3. Thơ vịnh sử của Nguyễn Khuyến nhìn từ phương diện nghệ thuật 5 - NỘI DUNG Chương 1. TÁC GIẢ NGUYỄN KHUYẾN VÀ THƠ VỊNH SỬ 1.1. Tác giả Nguyễn Khuyến 1.1.1. Cuộc đời Do đề tài và khuôn khổ của khóa luận, phần này chúng tôi trình bày hết sức ngắn gọn và khái quát về tác giả Nguyễn Khuyến. Nguyễn Khuyến sinh ngày 18 tháng giêng năm Ất Mùi, Minh Mệnh thứ 16 (tức 15/2/1835) ở quê mẹ làng Hoàng Xá, huyện Ý Yên, Nam Định, nhưng ông lớn lên chủ yếu tại quê cha tại làng Yên Đổ, huyện Bình Lục, tỉnh Hà Nam. Tên ông lúc đầu là Thắng, mãi đến 1864, thi Hội không đỗ mới đổi là Khuyến (Khuyến ở đây là cố gắng). Người địa phương quen gọi Nguyễn Khuyến lúc về già là cụ Tam (ba lần đậu đầu), cụ Hoàng Và (Và là tên Nôm của xóm Vị Hà) hay cụ Hoàng Thắng (Hoàng là học vị Giáp Hoàng). Hiệu là Quế Sơn. Nguyễn Khuyến xuất thân trong một gia đình nhà nho nghèo, hai bên nội ngoại đều có truyền thống khoa bảng. Cha là Nguyễn Liễn, đỗ ba khoa tú tài, chuyên nghề dạy học. Cuộc sống thanh bạch, giản dị, trọng đạo lý. Tính tình hào phóng của cụ đã ảnh hưởng sâu sắc đến nhà thơ sau này. Mẹ là Trần Thị Thoan (con gái ông Trần Công Trạc đã đỗ sinh đồ thời Lê Mạc). Theo nhà thơ kể lại trong gia phả thì mẹ ông là một bậc nữ lưu mẫu mực trong xã hội cũ“tính tình đoan trang, trầm tĩnh, thuận hòa”, lại rất mực thương người, mọi việc nữ công gia chánh đều thông thạo. Cả một đời bà chịu thương, chịu khó phụng dưỡng bố mẹ chồng, chăm chỉ làm lụng, có lúc phải bán cả tư trang, may thuê vá mướn kiếm sống để khuyến khích nuôi chồng con ăn học. Thừa hưởng truyền thống gia đình, từ bé Nguyễn Khuyến đã nổi tiếng là 6 - người thông minh, hiếu học. Năm 17 tuổi, ông thi Hương với cha nhưng không đỗ. Sau đó cha mất, cảnh nhà lại nghèo nên ông phải tự kiếm sống. Bấy giờ có ông nghè Vũ Văn Lý, trước là học trò cũ của bác Nguyễn Khuyến đem về nuôi và cho ăn học. Năm 1864, Nguyễn Khuyến đỗ đầu Cử nhân trường Hà Nội, đến các khoa thi tiếp theo 1865, 1868, 1869 đều thi trượt. Năm 1871, ông thi Hội lần thứ 2, đỗ Hội Nguyên, sau đó đỗ Đình nguyên. Cả ba lần thi Hương, thi Hội, thi Đình ông đều đỗ đầu nên người đời thường gọi ông là Tam Nguyên Yên Đổ. Ông được vua Tự Đức ban cờ biển và viết vào hai chữ “Tam Nguyên”. Sau khi thi đỗ, Nguyễn Khuyến được cử ra làm quan ở Sứ quán trong triều. Năm 1873, ông được cử ra làm Đốc học tỉnh Thanh Hóa, rồi Án sát tỉnh Thanh Hóa. Năm 1874, mẹ mất, ông xin về quê để tang mẹ. Mãn tang, ông vào kinh làm Biện lý Bộ hộ. Năm 1877, đổi làm bố chánh tỉnh Quảng Ngãi, trong năm này, ông và các quan đầu tỉnh Quảng Ngãi bị phạt vì tội không kịp thời “đảo vũ” và không dẹp nổi loạn lạc. Năm 1879, Nguyễn Khuyến bị điều về kinh sung chức Trực học sĩ và làm Toản tu ở Quốc Sử quán. Năm 1883, triều đình Huế cử ông làm phó sứ cùng với Lã Xuân Oai làm chánh sứ đi công cán nhà Thanh, nhưng tình hình biến đổi: tháng 8 năm 1883 Thuận An (Huế) thất thủ, việc đi sứ bị đình, ông lại về chức cũ. Tháng 12/1883, thực dân Pháp đem quân đánh chiếm Sơn Tây. Nguyễn Hữu Độ cử Nguyễn Khuyễn làm Tổng đốc, nhưng ông dứt khoát từ chối. Mùa thu 1884, ông lấy cớ đau mắt nặng xin cáo quan trở về Yên Đổ, khi mới 50 tuổi. Chính hành động trở về của Nguyến Khuyến là bước ngoặt quan trọng trong cuộc đời ông. Đó là cái mốc có ý nghĩa quyết định việc hình thành tinh thần yêu nước, bộc lộ nhân phẩm của Nguyễn Khuyến. Khi ông kiên quyết không màng đến danh lợi. Bởi vì làm quan lúc đó thực chất là làm tay sai cho giặc. Về hưu quan cũng là thời gian ông có điều kiện chan hòa với cuộc sống 7 - cơ khổ và thân phận mất nước, của bà con làng xóm quê hương. Ông mất ngày 15 tháng giêng năm Kỷ Dậu (tức ngày 5/2/1909), thọ 75 tuổi. 1.1.2. Sự nghiệp Thơ văn Nguyễn Khuyến cho tới nay vẫn chưa được sưu tầm và công bố một cách đầy đủ. Nhưng với những gì hiện có cũng đủ để khẳng định sự đóng góp lớn lao của ông cho lịch sử văn học dân tộc. Người ta biết đến thơ văn của ông chủ yếu qua hai tập thơ Quế Sơn thi tập (thơ chữ Hán) và Tam Nguyên Yên Đổ thi ca (thơ văn Nôm); Những sáng tác thơ của Nguyễn Khuyến đuợc viết với nhiều thể loại: Thất ngôn bát cú, thất ngôn tứ tuyệt, ngũ ngôn, lục bát, song thất lục bát, hát nói, ca trù. Ngoài ra Nguyễn Khuyến còn biết câu đối. Ông được coi là người làm câu đối cự phách nhất trong làng văn học Việt Nam từ xưa đến nay. Riêng về thơ chữ Hán, chúng tôi khảo sát trong cuốn Tuyển tập thơ chữ Hán Nguyễn Khuyến do Trần Văn Nhĩ tuyển chọn và dịch thơ, NXB Văn nghệ, Thành phố Hồ Chí Minh, 2005; gồm các tập sau: - Yên Đổ tiến sĩ thi tập (72 bài) - Quế Sơn thi tập (135 bài) - Quế Sơn Tam Nguyên thi tập (73 bài) - Quế Sơn thi tập tục biên ( 33 bài) - Hải Vân Am thi tập ( 22 bài) - Yên Đổ Tam Nguyên thi tập (13 bài) - Quế Sơn cựu lục (4 bài) Nguyễn Khuyến là một nhà thơ yêu nước. Thơ văn ông vừa bộc lộ tâm sự cao quý của một tri thức yêu nước tha thiết, sâu sắc, nhưng bất lực, vừa có giá trị phê phán hiện thực xã hội xấu xa đương thời. Thơ văn ông rất giàu tình cảm, lại đậm đà màu sắc dân tộc. 8 - 1.2. Khái lược về thơ vịnh sử 1.2.1. Khái niệm Theo Từ điển thuật ngữ văn học (Lê Bá Hán - Trần Đình Sử - Nguyễn Khắc Phi, NXB GD, 2004, tr.320): “Thơ vịnh sử là thơ ca vịnh sự kiện và nhân vật lịch sử. Bài thơ vịnh sử nổi tiếng đầu tiên trong lịch sử văn học Trung Quốc là của Ban Cố đời Hán, viết về sự tích nàng Đề Oanh xin chịu tội thay cha, lấy “Vịnh sử” làm tên bài thơ. Nhưng thơ vịnh sử có thể bắt đầu sớm hơn từ trong Kinh thi, Ly tao”. Theo giáo trình Văn học Việt Nam thế kỷ X đến nửa đầu thế kỷ XVIII, tập II, Nxb. Đại học và Trung học chuyên nghiệp, 1979, tr.204; đưa ra khái niệm như sau: “Thơ vịnh sử là loại thơ vịnh truyện cũ, người xưa “Làm thơ vịnh sử chủ yếu gửi gắm ý chê khen”(trích lời tự tập thơ Việt giám vịnh sử của Đặng Minh Khiêm). Cũng như các thể tài khác, thơ vịnh sử được sáng tác theo những quan niệm truyền thống, trong đó nổi bật là tính chất sùng cổ và tính giáo huấn theo quan điểm chính thống”. 1.2.2. Đặc điểm Như vậy, khái niệm về thơ vịnh sử đã chỉ cho thấy hai yếu tố căn bản: Thứ nhất là thể loại thơ ca; Thứ hai là đề tài viết về lịch sử (sự kiện hoặc nhân vật). Vì là thơ vịnh nên có những đặc điểm khác thơ ca bình thường. Thơ vịnh luôn biểu lộ thái độ, tình cảm của nguời làm thơ trước đối tượng được đem ra làm khách thể. Có thể nói, thơ vịnh sử là những áng văn chương nhằm xác định giá trị của nhân vật, hoặc sự kiện lịch sử, dưới góc độ của một lý tuởng nào đó. Nguời làm thơ vịnh sử có thể bộc lộ thái độ khen chê, tán thưởng hay phê phán, tự hào, khâm phục… trước sự kiện lịch sử, trước nhân vật được 9 - nhắc tới tùy theo góc nhìn nhận. Có thể từ góc nhìn đạo đức, góc nhìn dân tộc. Chẳng hạn, khi vịnh về Lý Ông Trọng, Nguyễn Khuyến bày tỏ sự khâm phục nhân vật sâu sắc. Nhà thơ cho rằng, ông là người trời, là bậc thần minh. Thân hình to lớn của Lý Ông Trọng và oai vũ của ông khiến nguời phương Bắc nể phục, ông còn sống mãi trong đời sống tâm linh của người Việt: Thiên túng nam giao trác bất quần, Khôi nhiên nhất trượng thập vi thân. Uy thôn ủy giới kình vô lãng, Dũng bách hồ nhi tái tuyệt phân. (Ông là người trời giáng xuống cõi Nam, vĩ đại không ai bì kịp, Tấm thân to lớn, cao tới một trượng, to tới mười vi. Oai vũ vang khắp sông nước, cá kình không gây nổi sóng Sức mạnh làm kinh sợ giặc Hồ, ngoài bờ cõi hết mây mù.) Như thế, thơ vịnh sử vừa cho thấy “chân dung” đối tượng đuợc vịnh lại cho hiểu rõ hơn tâm tư, thái độ người làm thơ vịnh. Tuy vậy, nét nổi bật trong thơ vịnh sử của cha ông ta là niềm tự hào về lịch sử vinh quang và phẩm chất cao quí của dân tộc. Tác giả thơ vịnh sử thường ca tụng những nhân vật có công tích với dân tộc, với nhân dân. Có khi thì vịnh về những anh hùng dân tộc, những người có công đuổi giặc, giữ nước, khi vịnh về những danh nhân văn hóa… Thơ vịnh sử thời Nguyễn Khuyến chính là một trong những tiếng nói thể hiện được mức độ nhất định tinh thần dân tộc, ý thức độc lập tự chủ bền vững và mạnh mẽ. Sự phát triển của nó chứng tỏ yêu nước vẫn là một chủ đề quan trọng trong những tác phẩm của trí thức có tinh thần dân tộc, trong khi giai cấp phong kiến dần dần trở thành kẻ phản bội Tổ quốc, chia cắt đất nước, khiếp nhược trước sự đe dọa của giặc ngoài. Mỗi bài thơ vịnh sử thường có hai phần xen kẽ: Tự sự và bình luận. Phần 10 - tự sự thường kể về lai lịch, hành trạng, công tích của nhân vật, ở phần này, vấn đề then chốt là lựa chọn sự việc tiêu biểu và có ý nghĩa khái quát. Phần bình luận là để khen, chê nhân vật. 1.3.Thơ vịnh sử của Nguyễn Khuyến 1.3.1. Thống kê Thơ vịnh sử của văn học Việt Nam thường có những bài vịnh Bắc sử, vịnh Nam sử tức đề vịnh nhân vật, sự kiện, di tích lịch sử. Ở Việt Nam, thơ vịnh sử hầu hết được viết bằng chứ Hán, song cũng có một số ít bài viết bằng chữ Nôm. Bài viết của chúng tôi chỉ khảo sát mảng thơ chữ Hán vịnh sử của Nguyễn Khuyến trên tổng số hơn tám chục bài thơ vịnh sử cả bằng chữ Hán và chữ Nôm của ông. Làm thơ vịnh sử đối với ông chỉ như viết bút kí lịch sử bằng thơ về các nhân vật, những sự kiện lịch sử mà mình tâm đắc. Dưới đây, chúng tôi liệt kê 18 bài thơ vịnh sử viết bằng chữ Hán tiêu biểu của Nguyễn Khuyến và thống kê các kiểu loại nhân vật được đề vịnh qua những sáng tác đó: STT 1 Tên bài thơ Nhận vật được đề vịnh Vịnh Đổng Phù Đổng Thiên Vương Thiên Vương Loại nhân Nhân Nhân vật vật Việt Trung Nam Hoa vật đuợc đề vịnh Anh hùng x truyền thuyết ( Thánh Gióng) 2 Vịnh Lý Thiên Lý Thiên Vương Vương (Lý Anh hùng x truyền thuyết Ông Trọng) 11 - 3 Vịnh Trưng Nữ Trưng Trắc Vương 4 Đề Tống Trân Anh hùng x truyền thuyết Tống Trân Nho sĩ x Vịnh Tô Hiến Tô Hiến Nho sĩ x Thành Thành Vịnh Trần Hưng Trần Hưng Đạo Đạo lịch sử Vịnh Trương Trương Hán Nho sĩ Hán Siêu Siêu Mộ (Đề mộ Tống Trân) 5 6 7 8 9 Vịnh Huyền Anh hùng x Huyền Quang Tăng lữ Quang (Lý Đạo Tái) Vịnh Chu Văn Chu Văn An x Nho sĩ x Mạc Đĩnh Chi Nho sĩ x An 10 Vịnh Mạc Trạng Nguyên 11 Điếu Đặng Tất Đặng Tất (Viếng Đặng Anh hùng x lịch sử Tất) 12 Vịnh Nguyễn Nguyễn Trãi Nho sĩ x Lương Thế Nho sĩ x Hành Khiển (Vịnh quan Hành Khiển họ Nguyễn) 13 Đề Lương Trạng 12 - Nguyên từ ( Đề Vinh đền thờ Trạng nguyên họ Lương) 14 Đề Vũ Thị từ Vũ Thị Thiết Liệt nữ x (Đề đền thờ Vũ Thị) 15 Phạm Lãi du ngũ Phạm Lãi Kẻ sĩ x Lý Bạch Nhà thơ x Nhạc Phi Anh hùng x Trần Hậu Chủ Đế vương x hổ (Phạm Lãi chơi ngũ hổ) 16 Lý Bạch điếu ngao (Lý Bạch câu rùa biển) 17 Vịnh Nhạc Vũ Mục 18 Vịnh Trần Hậu Chủ 1.3.2. Nhận xét khái quát Nhìn vào bảng thống kê, ta thấy Nguyễn Khuyến quan tâm nhiều đến nhân vật lịch sử của dân tộc, 14/18 (chiếm 77,7%) bài vịnh về các nhân vật lịch sử của người Việt, chỉ có 4/18 (chiếm 22,3%) bài vịnh về nhân vật Trung Hoa. Điều này cho thấy, nhà thơ hướng về quá khứ dân tộc mình hơn là quá khứ người phương Bắc. Trong 18 bài thơ vịnh sử của mình, Nguyễn Khuyến chủ yếu nhắc đến những nhân vật anh hùng, trung thần nghĩa sĩ cả trong truyền thuyết như Đổng Thiên Vương, Lý Thiên Vương; đến những nhân vật anh hùng trong 13 - lịch sử như Trần Hưng Đạo, Nhạc Phi, Đặng Tất. Những bậc hiền triết, nho sĩ như Chu Văn An, Lý Bạch, Mạc Trạng Nguyên, Lương Thế Vinh… Những người phụ nữ danh tiếng như Trưng Trắc, thủy chung son sắt như Vũ Thị Thiết. Nhân vật phản diện là đế vương Trần Hậu Chủ xa xỉ, ham chơi để mất nước, cũng thuộc đối tượng phê phán của nhà thơ. Như vậy, nội dung cũng như đối tượng phản ánh trong thơ vịnh sử của Nguyễn Khuyến khá phong phú, đó là những nhân vật đã được định hình trọn vẹn trong lịch sử. Những đối tượng này đã được “Nhà thơ tái hiện nó trong tác phẩm không thêm thắt đã đành, mà còn đảm bảo tính chính xác đến từng chi tiết. Xúc cảm thẩm mỹ, lý tưởng thẩm mỹ của tác giả chỉ có thể được biểu lộ gián tiếp qua sự lựa chọn đề tài, khai thác chi tiết, và trực tiếp là thái độ biểu cảm của tác giả. Và tuy là tái hiện quá khứ, song bằng những thủ thuật trên, tác phẩm có ý ẩn dụ, hoặc ám dụ, tạo nên sự liên tưởng tới thực tại đương thời. Thơ vịnh sử của Nguyễn Khuyến là như thế” [8,tr.36]. Tiểu kết chương 1 Nguyễn Khuyến sống vào thời đại bi thương của dân tộc. Có triều chính mà vua quan không có thực quyền, chỉ là “phường chèo trên sân khấu”. Về hưu quan, Nguyễn Khuyến đã “dũng thoái” để tránh phải làm kẻ bán nước cầu vinh. Ông gửi nỗi niềm vào sáng tác thơ văn. Thơ vịnh sử là một phần làm nên sự nghiệp văn chương của nhà thơ Yên Đổ. Dựa vào những đặc điểm của thơ vịnh sử, Nguyễn Khuyến đã chọn lựa những nhân vật lịch sử theo cách riêng của mình để được tỏ bày thái độ, tình cảm và thể hiện nhân cách. 14 - Chương 2. THƠ VỊNH SỬ CỦA NGUYỄN KHUYẾN NHÌN TỪ PHƯƠNG DIỆN NỘI DUNG Trong chương này, khóa luận sẽ trình bày giá trị nội dung thơ vịnh sử Nguyễn Khuyến. Căn cứ vào tiêu chí phân loại các kiểu nhân vật đuợc vịnh ở chương 1, hệ thống triển khai của luận văn sẽ theo cách phân chia như vậy. 2.1. Vịnh về nhân vật anh hùng Trong mỗi bài thơ vịnh sử, người nghệ sĩ thường khái quát các nét chính về cuộc đời nhân vật và bày tỏ thái độ, tình cảm của mình đối với các nhân vật ấy. Các bài thơ vịnh “về nhân vật anh hùng” chiếm số lượng khá lớn 6/18 bài thơ (chiếm 33,3%). Ở đây, Nguyễn Khuyến nhắc đến những nhân vật từ trong lời kể dân gian xa xưa đến những nhân vật thời Pháp thuộc. Theo trục thời gian ấy, có sáu nhân vật anh hùng cả trong truyền thuyết và lịch sử đã được đề vịnh khá rõ nét. Đó là Thánh Gióng, Lý Ông Trọng, Trưng Trắc, Trần Hưng Đạo, Đặng Tất và Nhạc Phi. 2.1.1. V nh về nhân vật anh hùng trong truyền thuyết Nhìn vào các tên tuổi được Nguyễn Khuyến đề vịnh, ta thấy có ba nhân vật anh hùng trong truyền thuyết. Đó là Thánh Gióng, Lý Ông Trọng và Trưng Trắc. Ở những nhân vật này, tùy theo lời kể dân gian trong dã sử, truyền thuyết, Nguyễn Khuyến có cách thể hiện khác nhau. Duờng như ông lưu tâm tới yếu tố huyền kỳ ở họ nhiều hơn. Chẳng hạn, trong bài Vịnh Đổng Thiên Vương, Nguyễn Khuyến vịnh về Thánh Gióng - một trong bốn vị Thánh bất tử trong tín nguỡng dân gian Việt Nam. Tác giả không nhắc đến lai lịch của nhân vật. Ông bắt đầu từ sự kiện khác thường: Ba năm đứa trẻ không biết nói, không cười rồi: “Một sớm vươn dậy lập nên sự nghiệp phi thường”: 15 -