Tài liệu Thực trạng và phương hướng hoàn thiện pháp luật bảo vệ không khí

TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ KHOA LUẬT BỘ MÔN LUẬT THƯƠNG MẠI    LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP CỬ NHÂN LUẬT KHOÁ 31: 2005 – 2009 ĐỀ TÀI THỰC TRẠNG VÀ PHƯƠNG HƯỚNG HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT BẢO VỆ KHÔNG KHÍ Giáo viên hướng dẫn: Sinh viên thực hiện: Ths. Kim Oanh Na Ngô Ngọc Lợi MSSV: 5054819 Lớp Luật thương mại- K31 Cần Thơ, 4/2009 NHẬN XÉT CỦA HỘI ĐỒNG BẢO VỆ LUẬN VĂN ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... MỤC LỤC Trang LỜI MỞ ĐẦU .........................................................................................................1 CHƯƠNG 1 ............................................................................................................3 KHÁI QUÁT MỘT SỐ VẤN ĐỀ VỀ KHÔNG KHÍ VÀ CÁC QUY ĐỊNH VỀ BẢO VỆ KHÔNG KHÍ .......................................................................................3 1.1 KHÁI NIỆM KHÔNG KHÍ VÀ ĐẶC TRƯNG KHÔNG KHÍ...................3 1.1.1 Khái niệm không khí............................................................................3 1.1.2. Đặc trưng không khí ..........................................................................3 1.2. Ô NHIỄM KHÔNG KHÍ VÀ CÁC NGUỒN GÂY Ô NHIỄM KHÔNG KHÍ..4 1.2.1. Khái niệm ô nhiễm không khí.............................................................4 1.2.2. Các nguồn gây ô nhiễm không khí. .....................................................7 1.3. NHỮNG ẢNH HƯỞNG PHỔ BIẾN CỦA KHÔNG KHÍ ĐỐI VỚI CON NGƯỜI .........................................................................................................................8 1.4. NHẬN THỨC CỦA CON NGƯỜI VỀ VAI TRÒ CỦA KHÔNG KHÍ...10 1.5. KHÁI QUÁT CÁC QUY ĐỊNH PHÁP LUẬT VỀ BẢO VỆ KHÔNG KHÍ .......................................................................................................................11 1.5.1 Pháp luật quốc tế điều chỉnh về không khí .........................................12 1.5.1.1 Công ước Geneva 1979 về ô nhiễm không khí xuyên biên giới có tầm xa ............................................................................................................12 1.5.1.2 Hiệp ước Vienna 1985 về bảo vệ lớp ozone............................... 14 1.5.1.3 Hiến chương năng lượng Châu Âu ............................................15 1.5.1.4 Công ước khung NewYork 1992 về thay đổi khí hậu của Liên Hiệp Quốc. .....................................................................................................15 1.5.2. Pháp luật Việt Nam điều chỉnh về không khí ....................................16 CHƯƠNG 2 ..........................................................................................................19 THỰC TRẠNG VÀ PHƯƠNG HƯỚNG HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ BẢO VỆ KHÔNG KHÍ .............................................................................................. 19 2.1. TRÁCH NHIỆM CỦA NHÀ NƯỚC TRONG VIỆC BẢO VỆ KHÔNG KHÍ .......................................................................................................................19 2.1.1. Quản lý nhà nước theo thẩm quyền chung .......................................22 2.1.2. Quản lý nhà nước theo thẩm quyền chuyên môn.............................. 23 2.2. TRÁCH NHIỆM CỦA CÁC CƠ QUAN TỔ CHỨC, CÁ NHÂN TRONG VẤN ĐỀ BẢO VỆ KHÔNG KHÍ ..................................................................24 2.3. PHÁP LUẬT KIỂM SOÁT Ô NHIỄM KHÔNG KHÍ............................. 27 2.3.1. Pháp luật về kiểm soát ô nhiễm không khí .......................................29 2.3.1.1. Tiêu chuẩn chất lượng không khí xung quanh .........................30 2.3.1.2.Tiêu chuẩn khí thải...................................................................31 2.4. XỬ LÝ VI PHẠM PHÁP LUẬT TRONG Ô NHIỄM KHÔNG KHÍ ......32 2.4.1. Xử lý các hành vi vi phạm hành chính về kiểm soát ô nhiễm không khí .33 2.4.2. Xử lý các hành vi phạm tội trong lĩnh vực kiểm soát ô nhiễm không khí..................................................................................................................37 2.4.3. Xử lý dân sự trong lĩnh vực kiễm soát ô nhiễm không khí................41 2.5. THỰC TIỄN Ô NHIỄM KHÔNG KHÍ Ở MỘT SỐ ĐỊA PHƯƠNG.......42 2.5.1. Thực tiễn ô nhiễm không khí ở thành phố Hồ Chí Minh ..................42 2.5.2. Thực tiễn ô nhiễm không khí tại thành phố Cần thơ .........................43 2.6. NHỮNG TỒN TẠI VÀ PHƯƠNG HƯỚNG ĐỀ XUẤT BẢO VỆ KHÔNG KHÍ ................................................................................................................43 2.6.1. Những bất cập của pháp luật về bảo vệ không khí và môi trường....43 2.6.2. Các chính sách và giải pháp bảo vệ môi trường không khí...............46 KẾT LUẬN...........................................................................................................48 TÀI LIỆU THAM KHẢO .....................................................................................50 Thực trạng và phương hướng hoàn thiện pháp luật về bảo vệ không khí LỜI MỞ ĐẦU 1.Tính cấp thiết của đề tài. Sự tồn tại của con người phụ thuộc vào nhiều yếu tố như: thức ăn, nước uống, hoạt động, lao động…Nhưng yếu tố quan trọng nhất, trực tiếp nhất, thiết yếu nhất đối với con người và sinh vật trên trái đất đó là không khí. Con người không thể sống và làm việc nếu không hít thở không khí, lá cây không thể sinh trưởng nếu không trao đổi khí với môi trường, động vật lớn nhỏ thậm chí vi sinh vật nhỏ bé nhất không thể tồn tại nếu thiếu không khí. Có thể khẳng định rằng nếu không có không khí thì cũng không có bất cứ sự tồn tại nào trên trái đất, cho thấy vai trò của không khí rất quan trong cho sự sống của con người và sinh vật. Do vậy, bảo vệ không khí là bảo vệ chính nguồn sống quý giá nhất của con người nhưng làm sao để bảo vệ không khí luôn trong lành sạch sẽ đó là câu hỏi khó cho tất cả các quốc gia trên thế giới và kể cả Việt Nam. Thời đại ngày nay là thời đại công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Tốc độ phát triển của khoa học kỹ thuật ngày càng cao, xã hội ngày càng phát triển, cuộc sống con người ngày càng tiến bộ nhu cầu của con người trong hoạt động đời sống hằng ngày tăng cao. Bên cạnh đó là những vấn đề phát sinh đáng lo ngạy như khói, bụi, hóa chất độc hại được sản sinh ra và thải vào môi trường trong quá trình hoạt động sản xuất của con người ngày càng tăng, mọi thứ độc hại chưa được xử lý đều được con người đẩy vào môi trường sống, môi trường không khí làm cho không khí ngày càng bị ô nhiễm. Chính con người đã làm cho không khí ô nhiễm thì con người phải gánh chịu hậu quả đó. Ô nhiễm không khí ảnh hưởng xấu đến con người và sinh vật, đến lúc nào đó không khí bị ô nhiễm nặng thì con người và sinh vật không thể tồn tại được nữa, con người đã tự hủy hoại nguồn sống duy nhất của mình. Đối với nước ta trong vấn đề bảo vệ không khí, bảo vệ môi trường sống cũng rất đáng lo ngại. Trong những năm qua các phương tiện xe cơ giới tham gia giao thông tăng nhanh và có xu hướng ngày càng tăng thì đồng nghĩa với việc lượng khí thải, khói, bụi ngày càng nhiều được thải vào môi trường một cách vô tội vạ. Bên cạnh đó, sự xuất hiện của nhiều khu công nghiệp trong thời gian vừa qua cũng là nguyên nhân dẫn đến tình trạng ô nhiễm không khí do sự không tuân thủ pháp luật và thiếu ý thức của các cá nhân, tổ chức chỉ biết sống quyền lợi trước mắt của mình mà quên đi trách nhiệm nên cần phải có sự tham gia quản lý của nhà nước, theo đó các tổ chức, cá nhân khi có quyền lợi thì phải gắn với trách nhiệm, nghĩa vụ nhất định của mình. Trong lĩnh vực bảo vệ không khí thì GVHD: Th.s Kim Oanh Na 1 SVTH: Ngô Ngọc Lợi Thực trạng và phương hướng hoàn thiện pháp luật về bảo vệ không khí nhà nước phải có những chính sách, kế hoạch, các quy định pháp luật cụ thể. Tuy nhiên, các quy định điều chỉnh vấn đề bảo vệ không khí ở nước ta còn rất hạn chế, chưa có một bộ luật riêng hoàn chỉnh chỉ nằm rải rác trong các văn bản giá trị pháp lý chưa cao chỉ mang tính chất chung chung, hình thức xử phạt còn nhẹ chưa kiên quyết. Từ những lý do trên mà người viết đã quyết định chọn đề tài: “Thực trạng và phương hướng hoàn thiện pháp luật về bảo vệ không khí”. 2. Phạm vi nghiên cứu. Qua nghiên cứu đề tài này người nghiên cứu muốn làm rõ hơn tình trạng ô nhiễm không khí hiện nay. Đem lại cách nhìn tổng quát hơn về vấn đề ô nhiễm không khí nhằm đề ra phương hướng biện pháp khắc phục để hạn chế tối đa ô nhiễm không khí. 3. Mục tiêu nghiên cứu. Việc nghiên cứu đề tài này với mục tiêu tìm hiểu và phân tích các văn bản pháp lý liên quan đến vấn đề bảo vệ không khí ở nước ta hiện nay. Thông qua việc nghiên cứu đề tài, từ đó đưa ra những hạn chế trong quá trình áp dụng các văn bản pháp luật về bảo vệ không khí. Đồng thời, rút ra kết luận đánh giá những kiến thức có được để đưa ra phương hướng hoàn thiện phù hợp. 4. Phương pháp ngiên cứu. Phương pháp chủ yếu được áp dụng trong luận văn này là phương pháp phân tích luật viết, phương pháp thu thập tài liệu, phương pháp so sánh. 5. Kết cấu luận văn. Luận văn bao gồm: - Mục lục. - Lời nói đầu. - Chương 1. Khái quát một số vấn đề về không khí và các quy định về bảo vệ không khí. - Chương 2. Thực trạng và phương hướng hoàn thiện pháp luật về bảo vệ không khí. - Kết luận. - Tài liệu tham khảo. GVHD: Th.s Kim Oanh Na 2 SVTH: Ngô Ngọc Lợi Thực trạng và phương hướng hoàn thiện pháp luật về bảo vệ không khí CHƯƠNG 1 KHÁI QUÁT MỘT SỐ VẤN ĐỀ VỀ KHÔNG KHÍ VÀ CÁC QUY ĐỊNH VỀ BẢO VỆ KHÔNG KHÍ 1.1 KHÁI NIỆM KHÔNG KHÍ VÀ ĐẶC TRƯNG KHÔNG KHÍ 1.1.1 Khái niệm không khí. Không khí là hỗn hợp khí gồm có nitơ chiếm 78,9%, ôxy chiếm 0,95%, acgong chiếm 0,13%, dioxitcacbon chiếm 0,32% và một số hiếm khí khác như nêon, hêli, mêtan, trong điều kiện bình thường của độ ẩm tuyệt đối hơi nước chiếm gần 13% thể tích không khí1. Phần không khí mà con người ta hít thở đó là ôxy chỉ chiểm một thể tích khá nhỏ so với nitơ và có trọng lượng riêng nặng hơn nitơ nên ôxy lúc nào cũng ở tầm thấp so với nitơ, đó là nguyên nhân vì sao càng lên cao thì ôxy càng giảm. Nhưng dưới góc độ của luật học thì không khí phải được hiểu như thế nào là không khí không bị ô nhiễm hay còn gọi là không khí sạch phù hợp với tiêu chuẩn. Không khí sạch là không khí không có chứa các loại thải khí, bụi các phần tử lạ hoặc của sự chứa đựng trong đó một lượng quá lớn các thành phần bình thường chẳng hạn CO2 và các phần tử rắn lơ lững do đốt các lọai nhiên liệu vượt quá tiêu chuẩn tối đa cho phép hoặc chứa các thành phần trên nhưng với một tỉ lệ thấp không ảnh hưởng đến sức khỏe con người và các sinh vật khác. 1.1.2. Đặc trưng không khí Không khí là phần không gian bao quanh trái đất bao gồm nhiều tầng khác nhau tùy theo sự thay đổi chiều cao và chênh lệch nhiệt độ, nó cực kỳ quan trọng trong sự phát triển và sinh tồn của nhân loại và rất nhạy cảm, rất dễ biến đổi, lan truyền, sự lan truyền này không ở trong phạm vi một vài quốc gia có thể lan rộng khắp cả châu lục và đóng vai trò vô cùng quan trọng đối với sự sinh tồn trên trái đất, nó có các đặc trưng cơ bản sau: - Rất nhạy cảm với sự thay đổi nhỏ của môi trường sự thay đổi đó là vì trong hỗn hợp không khí thì nitơ chiếm tới 78,9% về diện tích nó cũng góp phần nhỏ duy trì sự cháy và sự thở, hỗn hợp khí nitơ và ôxy là một chất rất dễ gây cháy ở nồng độ cao. Nếu ôxy có nồng độ trên 25% thì ngay cả các chất hữu cơ ẩm ước cũng bốc cháy một cách tự do. Còn nếu ôxy ở nồng độ thấp hơn 15% thì ngay cả vật liệu khô nhất cũng không có khả năng bốc hoả2. 1 Giáo trình Luật Môi Trường- Đại học Luật Hà Nội- Nhà xuất bản Công An Nhân Dân, Hà Nội 2006 - Trang 161 Tài Nguyên Môi Trường và Phát Triển Bền Vững- Lê Huy Bá- Vũ Chí Hiếu- Võ Đình Long- Nhà xuất bản khoa học và kỹ thuật- Trang 156-157 2 GVHD: Th.s Kim Oanh Na 3 SVTH: Ngô Ngọc Lợi Thực trạng và phương hướng hoàn thiện pháp luật về bảo vệ không khí - Không khí là một thành phần môi trường, không xác định thuộc thẩm quyền khai thác hay sử dụng của một chủ thể nào. Nó thuộc quyền sử dụng chung cho mọi tổ chức, cá nhân. Vì thế môi trường không khí thường ít được quan tâm do nó không gắn với lợi ít cụ thể, rõ ràng của một tổ chức, cá nhân nào3. - Quyền sở hữu về ranh giới bầu trời của quốc gia đã được phân định rõ. Độ cao của vùng trời của quốc gia theo thông lệ quốc tế là 11km. Tuy đã phân định rõ vùng bầu trời của một quốc gia nhưng xưa nay chưa có ai mua bán không khí một cách tự nhiên cả. - Từ trước đến nay không khí được xem là tài sản chung của nhân loại, không biên giới, không riêng ai cho nên càng bị tổn thương nhất, vì nó là cái chung nên ý thức gìn giữ của con người trở nên lạc lỏng hơn. - Không khí rất dễ lan truyền, khó kiểm soát và cũng rất khó khắc phục. Người ta không thể thu gom số không khí bị ô nhiễm lại để xử lý hay khoanh vùng được. Với đặc điểm tiêu biểu này, việc để xảy ra tình trạng ô nhiễm không khí dù nhỏ cũng nguy hại. Không khí và cả bầu khí quyển phải được xem như là một nguồn tài nguyên quý giá cần phải bảo vệ4. 1.2. Ô NHIỄM KHÔNG KHÍ VÀ CÁC NGUỒN GÂY Ô NHIỄM KHÔNG KHÍ. 1.2.1. Khái niệm ô nhiễm không khí Ô nhiễm không khí theo cách nhìn tổng quan nhất là sự biến đổi không khí theo hướng bất lợi với cuộc sống của con người, của động thực vật mà sự thay đổi đó chủ yếu lại chính do hoạt động của con người gây ra với quy mô phương thức và mức độ khác nhau trực tiếp hoặc gián tiếp làm thay đổi mô hình thành phần hóa học, tính chất vật lý và sinh học của không khí. Dưới góc độ pháp lý, ô nhiễm không khí được hiểu là sự thay đổi tính chất không khí, vi phạm tiêu chuẩn không khí mà pháp luật đã quy định. Nói cách khác, ô nhiễm không khí là tình trạng không khí có xuất hiện một, một số chất lạ hoặc một sự biến đổi quan trọng trong thành phần không khí làm thay đổi tính chất lý, hóa vốn có của nó và sự thay đổi này phải vi phạm tiêu chuẩn môi trường do cơ quan nhà nước có thẩm quyền ban hành, gây tác động có hại cho con người và thiên nhiên. Từ các hoạt động của con người trong sản xuất, sinh hoạt, giao thông vận tải… Các chất gây ô nhiễm xâm nhập vào bầu khí quyển, được hòa quyện, chuyển hóa và cuối cùng tác động tới nguồn tiếp nhận là con người và các động thực vật khác5. 3 Tài Nguyên Môi Trường và Phát Triển Bền Vững- Lê Huy Bá- Vũ Chí Hiếu- Võ Đình Long- Nhà xuất bản khoa học và kỹ thuật- Trang 156-157 4 Giáo trình Luật Môi Trường- Đại học Luật Hà Nội- Nhà xuất bản Công An Nhân Dân, Hà Nội 2002 trang 235 5 Giáo trình Luật Môi Trường- Đại học Luật Hà Nội- Nhà xuất bản Công An Nhân Dân, Hà Nội 2006 - Trang 161-162 GVHD: Th.s Kim Oanh Na 4 SVTH: Ngô Ngọc Lợi Thực trạng và phương hướng hoàn thiện pháp luật về bảo vệ không khí Ô nhiễm không khí không phải là vấn đề mới được phát hiện. Nó đã được đề cập cách đây hàng thế kỷ, song mãi đến thế kỷ 20, đặc biệt là một số thập kỷ gần đây, khí xảy ra các thảm họa khủng khiếp do ô nhiễm không khí gây ra, con người mới bắt đầu quan tâm hơn đến nó và đưa ra các biện pháp để phòng ngừa. Trong quá trình công nghiệp hoá và hiện đại hoá đất nước, càng ngày càng có nhiều nhà máy, khu công nghiệp tập trung được xây dựng và đưa vào hoạt động tạo ra một khối lượng sản phẩm công nghiệp chiếm một tỷ trọng cao trong toàn bộ sản phẩm của nền kinh tế quốc dân. Bên cạnh đó, sản xuất công nghiệp đã gây nên nhiều ảnh hưởng xấu đến môi trường trong đó có môi trường không khí. Nếu không có biện pháp thích đáng thì môi trường nói chung và môi trường không khí nói riêng xung quanh các nhà máy, các khu công nghiệp tập trung sẽ đúng trước nguy cơ bị xấu đi trầm trọng, ảnh hưởng trực tiếp đến sức khoẻ của mọi người trong khu vực đó. Ô nhiễm không khí do hoạt động công nghiệp vẫn đang và sẽ là một trong những nguồn gây ô nhiễm môi trường khá nghiêm trọng. Từ năm 1990 các đô thị Việt Nam bắt đầu phát triển, lúc đó cả nước mới có khoảng 500 đô thị (tỷ lệ đô thị hoá vào khoảng 17-18%), đến năm 2000 con số này lên 649 và năm 2003 là 656 đô thị. Tính đến nay, cả nước có khoảng 700 đô thị, trong đó có 5 thành phố trực thuộc trung ương, 44 thành phố trực thuộc tỉnh, 45 thị xã và trên 500 thị trấn. Các khu công nghiệp cùng tập trung từ các đô thị và các trung tâm đô thị của cả nước, hoạt động công nghiệp gây ô nhiễm không khí còn từ các khu, cụm công nghiệp cũ và ô nhiễm không khí cục bộ ở xung quanh các xí nghiệp, nhà máy xi măng, các lò nung gạch ngói, xí nghiệp sản xuất đồ gốm, các nhà máy nhiệt điện, luyện thép, các nhà máy sản xuất phân hoá học... Các chất ô nhiễm không khí chính do công nghiệp thải ra là bụi, khí SO2, NO2, CO, HF và một số hoá chất khác. Cùng với quá trình công nghiệp hoá và đô thị hoá, phương tiện giao thông cơ giới ở nước ta tăng lên rất nhanh, đặc biệt là ở các đô thị. Trước năm 1980 khoảng 80 - 90% dân đô thị đi lại bằng xe đạp, ngày nay, khoảng 80% dân đô thị đi lại bằng xe máy, xe ôtô con. Nguồn thải từ giao thông vận tải đã trở thành một nguồn gây ô nhiễm chính đối với môi trường không khí ở đô thị, nhất là ở các đô thị lớn như Hà Nội, thành phố Hồ Chí Minh, Hải Phòng, Đà Nẵng. Theo đánh giá của chuyên gia môi trường, ô nhiễm không khí ở đô thị do giao thông vận tải gây ra chiếm tỷ lệ khoảng 70%. Do số lượng xe máy tăng lên rất nhanh, không những làm tăng nhanh nguồn thải gây ô nhiễm không khí, mà còn gây ra tắc nghẽn giao thông ở nhiều đô thị lớn. Khi tắc nghẽn giao thông, mức độ ô nhiễm hơi xăng dầu có thể tăng lên 4 - 5 lần so6 6 http://www.nea.gov.vn/Sukien_Noibat/Chatluong_KK/Tintuc-hoatdong/nghiencuu-congnghe.htm GVHD: Th.s Kim Oanh Na 5 SVTH: Ngô Ngọc Lợi Thực trạng và phương hướng hoàn thiện pháp luật về bảo vệ không khí với lúc bình thường. Ở Việt Nam, khoảng 75% số lượng ôtô chạy bằng nhiên liệu xăng, 25% số lượng ôtô chạy bằng dầu DO, 100% xe máy chạy bằng xăng. Ở nước ta hiện nay, hoạt động xây dựng nhà cửa, đường sá, cầu cống,... rất mạnh và diễn ra ở khắp nơi, đặc biệt là ở các đô thị. Các hoạt động xây dựng như đào lấp đất, đập phá công trình cũ, vật liệu xây dựng bị rơi vãi trong quá trình vận chuyển, thường gây ô nhiễm bụi rất trầm trọng đối với môi trường không khí xung quanh, đặc biệt là ô nhiễm bụi, nồng độ bụi trong không khí ở các nơi có hoạt động xây dựng vượt trị số tiêu chuẩn cho phép tới 10 - 20 lần. Ở hầu hết các đô thị nước ta đều bị ô nhiễm bụi, nhiều nơi bị ô nhiễm bụi trầm trọng, tới mức báo động. Các khu dân cư ở cạnh đường giao thông lớn và ở gần các nhà máy, xí nghiệp cũng bị ô nhiễm bụi rất lớn. Nồng độ bụi trong các khu dân cư ở xa đường giao thông, xa các cơ sở sản xuất hay trong các khu công viên cũng đạt tới xấp xỉ trị số tiêu chuẩn cho phép. Nồng độ bụi trong không khí ở các thành phố lớn như Hà Nội, thành phố Hồ Chí Minh, Hải Phòng, Đà Nẵng trung bình lớn hơn trị số tiêu chuẩn cho phép từ 2 đến 3 lần, ở các nút giao thông thuộc các đô thị này nồng độ bụi lớn hơn tiêu chuẩn cho phép từ 2 đến 5 lần, ở các khu đô thị mới đang diễn ra quá trình thi công xây dựng nhà cửa, đường sá và hạ tầng kỹ thuật thì nồng độ bụi thường vượt tiêu chuẩn cho phép từ 10 - 20 lần. Ở các thành phố, thị xã thuộc Đồng bằng Nam Bộ có mức ô nhiễm bụi trung bình cao hơn tiêu chuẩn cho phép từ 1,2 đến 1,5 lần, như ở thành phố Cần Thơ, thị xã Rạch Giá, thị xã Hà Tiên, thị xã Bến Tre. Nói chung, ô nhiễm bụi ở các tỉnh, thành miền Nam trong mùa khô thường lớn hơn trong mùa mưa. Ngoài ô nhiễm bụi thì ô nhiễm khí SO2 cũng là nguyên nhân dân đến ô nhiễm không khí nó không chỉ tác hại đến môi trường mà còn tác hại đến sức khỏe con người, nồng độ khí SO2 trung bình ở các đô thị và khu công nghiệp nước ta còn thấp hơn trị số tiêu chuẩn cho phép.7 Tình trạng ô nhiễm mùi cũng đáng báo động. Ô nhiễm mùi hôi thường xảy ra ở hai bên bờ kinh gạch thoát nước trong đô thị do sự thoái rữa các chất hũu cơ, vi sinh vật và rác thải tạo ra các khí ô nhiễm như: hydrosunfur (H2S), ammoniac (NH3), khí metan (CH4)…Ô nhiễm mùi hôi tanh ở một số đô thị ven biển có cảng cá và cơ sở chế biến hải sản, ô nhiễm mùi hôi hóa chất ở gần các xí nghiệp chế biến mủ cao su, nhà máy chế biến phân hóa học…Hiện nay, nước ta chưa có tiêu chuẩn giới hạn tối đa cho phép về ô nhiễm mùi. Các biện pháp khống chế ô nhiễm mùi chưa được chú ý nên thực trạng này đã trở thành vấn đề khá nan giải trong kiểm soát ô nhiễm không khí8. 7 8 http://www.vacne.org.vn/CD_ROM/root/data/HTML/ChuongV-4.html Giáo trình Luật Môi Trường- Đại học Luật Hà Nội- Nhà xuất bản Công An Nhân Dân, Hà Nội 2006 – Trang 163 GVHD: Th.s Kim Oanh Na 6 SVTH: Ngô Ngọc Lợi Thực trạng và phương hướng hoàn thiện pháp luật về bảo vệ không khí 1.2.2. Các nguồn gây ô nhiễm không khí. Trong quá trình tiến hành các hoạt động của mình, con người đã gây ra rất nhiều những tác động tiêu cực cho môi trường nói chung và không khí nói riêng. Có thể kể ra đây một số hoạt động cơ bản của con người trong quá trình phát triển được xác định là nguồn gây ô nhiễm chủ yếu ở Việt Nam. Hoạt động công nghiệp có thể coi là nguồn gây ô nhiễm tương đối lớn ở nước ta mà chủ yếu là do công nghệ lạc hậu. Các cơ sở công nghiệp được xây dựng trước đây đều có quy mô vừa và nhỏ, công nghệ sản xuất lạc hậu. Một số cơ sở sản xuất có thiết bị lọc bụi, song lại hầu như chưa có thiết bị xử lý khí thải độc hại. Nói cách khác là chúng không bảo đảm được tiêu chuẩn về chất lượng môi trường. Bên cạnh đó, hầu hết các cơ sở công nghiệp cũ lại được bố trí rất phân tán. Khi quá trình đô thị hóa diễn ra, phạm vi các thành phố ngày càng được mở rộng nên hiện nay phần lớn các khu công nghiệp cũ đều nằm trong nội thành của nhiều thành phố làm cho mức độ ô nhiễm không khí ngày càng gia tăng như ở thành phố Hồ Chí Minh, Hà Nội. Các khí thải ô nhiễm phát sinh từ các nhà máy, xí nghiệp chủ yếu do quá trình đốt các nhiên liệu hoá thạch (than và dầu khí các loại). Đặc biệt khi chất lượng nhiên liệu của nước ta chưa tốt so với các nước trong khu vực, cụ thể là hàm lượng benzen trong xăng quá cao (5% so với 1%), hàm lượng lưu huỳnh trong diesel cao (0,25% so với 0,05%). Các hoạt động này đã thải ra một lượng lớn bụi, khí SO2, CO và NO2 gây tác động xấu đến chất lượng không khí đô thị. Các nghành công nghiệp gây ô nhiễm chủ yếu hiện nay ở Việt Nam là: Công nghệ nhiệt điện, công nghệ sản xuất xi măng và vật liệu xây dựng, công nghệ luyện kim, công nghệ hóa chất và một số ngành công nghệ khác như công nghệ giấy, công nghệ thực phẩm, công nghệ dệt9… Trong số các ngành sản xuất, luyện kim lại tạo ra lượng khí CO rất lớn. Còn các nhà máy nhiệt điện lại đóng góp chính các khí thải NO2 và SO2. Ngoài ra, ở nước ta hiện nay hoạt động xây dựng nhà cửa, đường xá cầu cống… diễn ra mạnh mẻ khắp nơi, đặc biệt là ở các đô thị. Các hoạt động xây dựng như đào lắp đất, đạp phá công trình cũ, vật liệu xây dựng bị rơi vãi trong quá trình vận chuyển thường gây ô nhiễm bụi rất trầm trọng với môi trường không khí xung quanh. Kết quả đo lường thực tế chứng tỏ khoản 60-70% lượng bụi trong không khí đô thị là lượng bụi sinh ra từ hoạt động xây dựng10. 9 Giáo trình Luật Môi Trường- Đại học Luật Hà Nội- Nhà xuất bản Công An Nhân Dân, Hà Nội 2006 – Trang 163- 164 Giáo trình Quản Lý Môi Trường- PGS.Ts Nguyễn Đức Khiển- NXB Lao Động và Xã Hội- Hà Nội 2002Trang 16-17 10 GVHD: Th.s Kim Oanh Na 7 SVTH: Ngô Ngọc Lợi Thực trạng và phương hướng hoàn thiện pháp luật về bảo vệ không khí Ví dụ: Ở Hà Nội, ước tính khoản 70% nguồn thải bụi lơ lửng là do hoạt động xây dựng gây ra như: xây dựng, sửa chữa nhà cửa, đường xá, cống rãnh, vận chuyển vật liệu, phế thải xây dựng. Đặc biệt do việc quản lý sửa chữa hệ thống đường xá, hệ thống cấp thoát nước, hệ thống thông tin, cáp điện không tốt, luôn xảy ra hiện tượng đào và lấp đường, gây mất vệ sinh, ô nhiễm bụi nghiêm trọng tại khu vực. Cùng với quá trình công nghiệp hóa và đô thị hóa, phương tiện giao thông cơ giới ở Việt Nam tăng lên rất nhanh, đặc biệt là ở các đô thị. Ô nhiễm do giao thông sản sinh ra từ ống khối, ống xả của xe cộ trong đó chứa nhiều CO (gây nên bệnh tim) sau đó là NO2, NO2, chứa hạt bụi chì, các hợp chất benzene gây nên bệnh ung thư. Ví dụ: ở thành phố có 3,6 triệu mô tô, xe gắn máy, 360.000 ô tô và mỗi ngày có 700.000 lượt xe gắn máy, 600.000 lượt ô tô từ các nơi lưu thông qua thành phố tiêu thụ khoản hàng ngàn tấn xăng và dầu đồng thời thải ra hàng ngàn tấn CO, CO2, NO2 ra môi trường không khí ảnh hưởng sức khỏe con người. Nạn tắc ngẽn giao thông làm cho tình trạng ô nhiễm không khí ngày càng trở nên trầm trọng hơn11. Chính vì lẽ đó mà nguồn thải từ giao thông vận tải trở thành nguồn gây ô nhiễm chính đối với không khí ở đô thị, nhất là các thành phố lớn như: Thành phố Hồ Chí Minh, Hà Nội. Khi số lượng xe máy ngày càng gia tăng trên cả nước và là nguyên nhân gây tắc nghẽn giao thông mà còn tăng nguồn thải ô nhiễm không khí ở nhiều đô thị lớn. Các phương tiện này thải nhiều khói, bụi, hơi xăng dầu khí CO, NO2, SO2 rất độc hại cho không khí. Hoạt động của các hộ gia đình như đun nấu bằng than, dầu, củi cũng góp phần gây ô nhiễm không khí đô thị, mặc dù không lớn so với các nguồn khác. Hiện nay, mức thu nhập của người dân đô thị tăng, nhiều gia đình đã sử dụng điện hoặc gas cho việc nấu ăn hơn là than, dầu. Tuy nhiên, nếu không có những biện pháp tốt thì thực tế lượng chất ô nhiễm do hoạt động đun nấu từ các khu vực dân cư vẫn thải vào môi trường không khí đáng kể. Đặc biệt là khu dân cư nghèo, các khu phố cũ, phố cổ có mật độ nguồn phát thải khí ô nhiễm cao hơn hẳn những khu khác, ước tính có thể gấp tới 10 lần so với các khu dân cư có mức sống cao.12 1.3. NHỮNG ẢNH HƯỞNG PHỔ BIẾN CỦA KHÔNG KHÍ ĐỐI VỚI CON NGƯỜI Ô nhiễm không khí tác động đối với cơ thể con người trước hết là qua đường hô hấp cũng như tác động trực tiếp lên mắt và da của cơ thể. Chúng gây ra các bệnh như ngạt thở, một số chất ô nhiễm gây kích thích đối với các bệnh ho, hen suyễn, lao phổi, ung thư phổi, gây cay chảy nước mắt…Bụi đá gây ra bệnh phổi. Nguy 11 12 Giáo trình Môi Trường- Ts. Lê Bá Huy- NXB Đại Học Quốc Gia Thành Phố Hồ Chí Minh- 2000- Trang 167 http://www.nea.gov.vn/ONKK/Nguyennhan1.html GVHD: Th.s Kim Oanh Na 8 SVTH: Ngô Ngọc Lợi Thực trạng và phương hướng hoàn thiện pháp luật về bảo vệ không khí hiểm nhất là một số chất gây ô nhiễm không khí gây bệnh ung thư. Tác động của các chất ô nhiễm vào đường hô hấp mạnh hay yếu, một phần còn phụ thuộc vào sự hòa tan của chúng trong nước. Nếu các chất ô nhiễm có tính hòa tan trong nước thì khi ta hít thở không khí, chúng sẽ hòa tan với dung dịch lỏng trên đường hô hấp và gây tác động lên cơ quan này. Tính chất xâm nhập vào phổi của nhiều loại chất ô nhiễm còn liên quan đến sự có mặt của các khí trong không khí. Bình thường các chất ô nhiễm này không thâm nhập vào sau trong khí quản và phế quản, nhưng nhờ có các khí hấp thụ mà có khả năng thâm nhập vào sâu hơn trong phổi cho đến tận các phế nang. Ô nhiễm không khí có những ảnh hưởng ảnh sức khoẻ của phụ nữ đang mang thai, thúc đẩy quá trình lão hoá trong cơ thể sống, bệnh tim mạch và làm giảm tuổi thọ con người. Các nhóm cộng đồng nhạy cảm nhất với sự ô nhiễm không khí là những người cao tuổi, phụ nữ mang thai, trẻ em dưới 14 tuổi, người đang mang bệnh, người thường xuyên phải làm việc ngoài trời… Mức độ ảnh hưởng của từng người tùy thuộc vào tình trạng sức khoẻ, nồng độ, loại chất và thời gian tiếp xúc với môi trường ô nhiễm. Ảnh hưởng của ô nhiễm không khí tới sức khỏe con người phụ thuộc vào nhiều yếu tố như loại chất ô nhiễm, nồng độ chất ô nhiễm, thời gian tiếp xúc và tình trạng sức khỏe của người tiếp xúc... Con người có thể bị ảnh hưởng cấp tính như ngộ độc (benzen), ngạt (CO) dẫn đến tử vong khi tiếp xúc với môi trường bị ô nhiễm không khí ở nồng độ cao và bị ảnh hưởng mãn tính từ rối loạn chức năng các cơ quan trong cơ thể, suy giảm sức khỏe, tăng bệnh tật, giảm tuổi thọ… Khi tiếp xúc ở nồng độ trong khoản thời gian dài13. Các chất ô nhiễm ảnh hưởng đến sức khỏe của con người. - Cacbon oxit (CO): được hình thành do sự đốt cháy không hoàn toàn các chất hữu cơ như xăng, dầu khí, than củi... Khi hít phải, CO sẽ lan tỏa nhanh chóng qua phế nang, mao mạch. Làm kiềm chế khả năng hấp thụ ôxy của hồng cầu. Các tế bào máu này sẽ bị vô hiệu hóa, không mang được ôxy tới các mô của cơ thể. Nhiễm CO sẽ ảnh hưởng đến nhiều hệ thống, cơ quan như thần kinh, tiêu hóa, hô hấp, đặc biệt là các cơ quan tổ chức tiêu thụ ôxy cao như não, tim và ảnh hưởng đến sự phát triển của thai nhi... Gây nhức đầu, suy nhược cơ thể, chóng mặt, ăn không ngon, khó thở, rối loạn cảm giác. - Sulphur dioxit (SO2): là chất khí được hình thành do sự ôxy hóa chất sulphur (lưu huỳnh) khi đốt cháy nhiên liệu có chứa lưu huỳnh14 (đốt than, dầu và các sản phẩm của dầu...). Độc tính chung của SO2 thể hiện sự rối loạn chuyển hóa prôtêin và 13 14 Môi Trường Không Khí- Phạm Ngọc Đăng- Nhà xuất bản khoa học kỹ thuật- trang 8 http://www.nea.gov.vn/tapchi/toanvan/08-2k7-22.htm GVHD: Th.s Kim Oanh Na 9 SVTH: Ngô Ngọc Lợi Thực trạng và phương hướng hoàn thiện pháp luật về bảo vệ không khí đường, thiếu vitamin D và C. Sự hấp thu một lượng SO2 lớn có khả năng gây bệnh cho hệ thống tạo huyết. SO2 là chất khí gây kích thích mạnh đường hô hấp, khi hít thở phải khí SO2 thậm chí ở cả nồng độ thấp có thể gây co thắt các loại sợi cơ thẳng của phế quản. Nồng độ SO2 lớn có thể gây tăng tiết nhầy ở niêm mạc đường hô hấp trên và ở các nhánh khí phế quản. SO2 ảnh hưởng tới chức năng của phổi, gây viêm phổi, viêm phế quản mãn tính, gây bệnh tim mạch, tăng mẫn cảm ở những người mắc bệnh hen. - Nitrogen dioxide (NO2): là chất khí màu nâu, được tạo ra bởi sự ôxy hóa nitơ ở nhiệt độ cháy cao. NO2 là chất ô nhiễm nguy hiểm, tác hại mạnh đến cơ quan hô hấp đặc biệt ở các nhóm mẫn cảm như trẻ em, người già, người bị bệnh hen. Tiếp xúc với NO2 sẽ làm tổn thương niêm mạc phổi, tăng nguy cơ nhiễm trùng và mắc các bệnh đường hô hấp, tổn thương chức năng phổi, mắt, mũi, họng... - Bụi: Dựa vào kích thước hạt bụi mà có thể xâm nhập sâu đến tận các phế nang là vùng trao đổi khí của hệ thống hô hấp. Ảnh hưởng của bụi đến sức khỏe phụ thuộc vào tính chất, nồng độ và kích thước hạt. Bụi có thể gây các bệnh ở đường hô hấp, tim mạch, tiêu hóa, mắt, da, ung thư... - Benzen có thể gây nhiễm độc cấp tính nếu tiếp xúc ở liều cao hoặc mạn tính biểu hiện rối loạn tiêu hóa, rối loạn thần kinh, rối loạn huyết học, kích thích da. Benzen cũng có thể là tác nhân gây ung thư máu.15 Tác hại của không khí đối với con người là như vậy nhưng con người vẫn sống và làm việc nhờ vào không khí nhưng nhiều người trong chúng ta chưa hề nghỉ đến tầm quan trọng của không khí và có ý thức bảo vệ nó. Không khí có vai trò như sau: 1.4. NHẬN THỨC CỦA CON NGƯỜI VỀ VAI TRÒ CỦA KHÔNG KHÍ Từ xa xưa cho đến tận đầu thế kỷ XX, thiên nhiên đã ban tặng cho con người một món quà mà không cần phải thực hiện nghĩa vụ nào đó là không khí. Con người cho rằng các nguồn tài nguyên sinh vật trong không khí là vô hạn có thể hấp thụ và chuyển hóa mọi chất thải do con người đưa đến. Vấn đề bảo vệ ô nhiễm không khí hoàn toàn không được đặt ra. Nhận thức của con người đối với không khí dần dần thay đổi cùng với phát triển khoa học kỹ thuật. Con người cũng dần dần hiểu rằng tài nguyên không khí không phải là vô hạn và không phải là bãi rác. Việc phát triển các đô thị mới, các khu công nghiệp và sự gia tăng đột biến của các phương tiện giao thông vận tải… đã đưa lại hậu quả ô nhiễm không khí. Bảo vệ không khí đang trở thành một nhiệm vụ bức thiết. Con người đã nhận thức được tầm quan trọng của các thảm họa môi trường, nhiều điều ước quốc tế về 15 http://www.nea.gov.vn/tapchi/toanvan/08-2k7-22.htm GVHD: Th.s Kim Oanh Na 10 SVTH: Ngô Ngọc Lợi Thực trạng và phương hướng hoàn thiện pháp luật về bảo vệ không khí bảo vệ môi trường không khí đã được ký kết giữa các quốc gia phát triển về công nghiệp năng lượng nhằm cam kết hạn chế thải khí công nghiệp ra môi trường không khí và chính sách bảo vệ không khí trong lành, bền vững trong tương lai cũng được các quốc gia đưa ra. Mặc dù, Việt Nam chỉ tham gia một số điều ước quốc tế về bảo vệ không khí và trong nước chưa có bộ luật hoàn chỉnh về bảo vệ môi trường không khí nhưng trong tương lai Việt Nam sẽ cố gắng trong việc tham gia, phê chuẩn các điều ước quốc tế về môi trường và có bộ luật về không khí cho riêng quốc gia mình. Ở đây chúng ta đã biết, không khí là một phần của môi trường sống bởi bản chất của không khí là nhằm duy trì sự sống để tồn tại con người có thể nhịn ăn trong vòng 14 ngày, nhịn uống trong 2 ngày nhưng không thể nhịn thở trong vài phút. Thiếu không khí trong vài phút dù là con người hay động vật cũng không thể sống được. Nhu cầu sống của con người mỗi ngày là khoảng 1,4 kg thực phẩm, 1,8 lít nước nhưng cơ thể lại cần 14 kg (tương đương 12m3) không khí để thở, chứng tỏ không khí cần thiết và quan trọng cho sự sống của con người16. Trong một số hoạt động sản xuất, không khí còn được coi là thành phần không thiếu được. Những di tích danh thắng thu hút được nhiều du khách thập phương đến nghỉ ngơi, giải trí cũng chính một phần bởi bầu không khí trong lành, thoáng đãng. Một khi các tài nguyên khác bị ô nhiễm, bị suy thoái thì hướng khắc phục tương đối dễ dàng hơn là khi không khí có vấn đề thì hướng khắc phục sẽ rất khó khăn. Do đó bảo vệ không khí trong lành là việc hết sức quan trọng và mang tính toàn cầu, bởi vì một khi bầu không khí ô nhiễm sẽ gây tác động tiêu cực đến sức khỏe con người. Như vậy, bảo vệ môi trường không khí là hoạt động giữ cho môi trường không khí trong lành, mang đặc tính của không khí nguyên sinh. Có thể nói không khí sạch có tầm quan trọng to lớn đối với loài người và đối với sinh vật. Ô nhiễm không khí đã và sẽ gây ra những tác hại khôn lường cho toàn nhân loại. Việc phòng chống, giữ cho bầu không khí trong lành cần phải được thực hiện bằng nhiều biện pháp khác nhau. 1.5. KHÁI QUÁT CÁC QUY ĐỊNH PHÁP LUẬT VỀ BẢO VỆ KHÔNG KHÍ Có thể nói bầu khí quyển đã được đề cập trong luật quốc tế, mỗi quốc gia đều có chủ quyền riêng cho vùng trời của quốc gia mình. Tuy nhiên, không khí thì không thuộc bất cứ một chủ thể nào bởi nó là khối động không thể khoanh lại cho riêng một quốc gia nào. Khí quyển chứa ôzôn hình thành một tầng bảo vệ xung quanh trái đất. Tầng ôzôn bảo vệ trái đất khỏi các ảnh hưởng có hại của các tia bức 16 Môi Trường Không Khí- Phạm Ngọc Đăng- Nhà xuất bản khoa học kỹ thuật- Trang 7 GVHD: Th.s Kim Oanh Na 11 SVTH: Ngô Ngọc Lợi Thực trạng và phương hướng hoàn thiện pháp luật về bảo vệ không khí xạ mặt trời, giữ vai trò quan trọng đối với khí hậu và sinh thái. Tầng ôzôn của chúng ta ngày càng bị suy yếu trong những năm vừa qua, rõ rệt nhất là các đô thị lớn. Chất làm suy giảm ôzôn chính là CFC (cacbon- flo- clo), không tự phát sinh mà chủ yếu được tạo bởi các hoạt động của con người. Khi tầng ôzôn bị suy yếu, tỷ lệ bệnh tật của con người tăng lên rõ rệt và ảnh hưởng tiềm tàng tới việc thay đổi của các điều kiện khí hậu. Vì vậy, các quốc gia đã cùng nhau ký kết nhiều văn bản thỏa thuận về trách nhiệm của các nước nhằm bảo vệ sự trong lành của không khí17. 1.5.1 Pháp luật quốc tế điều chỉnh về không khí 1.5.1.1 Công ước Geneva 1979 về ô nhiễm không khí xuyên biên giới có tầm xa Tiến trình phát triển của những quy định pháp luật quốc tế về bảo vệ không khí cũng như sự điều khiển việc ô nhiễm không khí là thành tựu của khu vực mà đầu tiên nhất là ở Châu Âu vào ngày 13/11/1979 các quốc gia thuộc cộng đồng Châu Âu, cùng với hai nước Mỹ và Canada đã thông qua công ước Geneva và ô nhiễm không khí xuyên biên giới có tầm xa18. Công ước này được coi như là thỏa thuận khu vực duy nhất quy định việc kiểm soát ô nhiễm không khí tầm xa, trong đó bầu khí quyển châu Âu được coi như là một nguồn tài nguyên dùng chung và do đó bắt buộc các quốc gia phải có sự hợp tác xây dựng và thực hiện các biện pháp kiểm soát ô nhiễm cũng như những tiêu chuẩn phát thải chung. Vì vậy, mục tiêu của Công ước là ngăn ngừa, giảm thiểu và kiểm soát ô nhiễm không khí tầm xa, từ bất kể nguồn gây ô nhiễm nào, nhưng không quy định trách nhiệm đối với tổn hại do ô nhiễm không khí. Công ước có hiệu lực năm 1983, và hiện nay hơn 30 quốc gia ở Tây và Đông Âu tham gia, kể cả Liên bang Nga và tất cả các quốc gia là nguồn gây ô nhiễm chủ yếu. Canada và Mỹ cũng đã phê chuẩn.. Ô nhiễm không khí tầm xa là loại ô nhiễm ảnh hưởng đến một khoảng cách mà khó có thể phân biệt được những nguồn phát thải riêng biệt hay những nhóm nguồn gây ô nhiễm (Điều 1, b) Công ước cũng không chỉ giới hạn ở những ảnh hưởng có hại đến sức khỏe hoặc tài sản mà được quy định rộng hơn, thậm chí hơn cả những quy định trong các thỏa ước về ô nhiễm môi trường biển, bao gồm tổn hại đến nguồn sinh vật, hệ sinh thái, cơ sở hạ tầng và việc sử dụng hợp lý các nguồn19 tài nguyên môi trường (Điều 1, a). Tóm lại, mục đích của Công ước là giảm đến 17 Giáo trình Luật Môi Trường- Đại học Luật Hà Nội- Nhà xuất bản Công An Nhân Dân, Hà Nội 2006- Trang 432 Giáo trình luật môi trường- ths. Kim Oanh Na- Võ Hoàng Yến- Tủ sách Đại Học Cần Thơ 2007 trang 34 19 http://www.hcmulaw.edu.vn/hcmulaw/index.php?option=com_content&view=article&id=111:tc2001s4nvk sonkk&catid=64:tc2001s4&Itemid=63 18 GVHD: Th.s Kim Oanh Na 12 SVTH: Ngô Ngọc Lợi Thực trạng và phương hướng hoàn thiện pháp luật về bảo vệ không khí mức thấp nhất các tổn hại tiềm tàng đến môi trường. Công ước không quy định bất kỳ một nghĩa vụ cụ thể nào về việc cắt giảm các nguồn ô nhiễm không khí, mà các bên chỉ cam kết xây dựng một chính sách kiểm soát ô nhiễm, trên cơ sở những nguyên tắc và mục tiêu chung. Với những từ ngữ không mang tính cưỡng chế, ví dụ nghĩa vụ “nỗ lực hạn chế” và “dần dần cắt giảm và ngăn ngừa” ô nhiễm không khí (Điều 2), Công ước bị xem chẳng hơn một “chiến thắng biểu trưng” nhằm làm yên tâm cả người gây ô nhiễm và nạn nhân, nghĩa là các quốc gia cam kết xây dựng chính sách, chiến lược và những biện pháp kiểm soát, nhưng phải cân đối với sự phát triển và tính khả thi kinh tế của các công nghệ hữu hiệu nhất sẵn có (Điều 6). Vì vậy, các quốc gia có toàn quyền quyết định mức độ nỗ lực kiểm soát ô nhiễm của họ, cũng như chi phí họ sẵn lòng bỏ ra cho toàn bộ quá trình phát triển kinh tế. Đối với một số quốc gia gây ô nhiễm chủ yếu. Công ước Geneva cũng quy định về nghĩa vụ thông báo và thảo luận trong trường hợp có những rủi ro nghiêm trọng có thể dẫn đến ô nhiễm tầm xa. Những quy định này khá lỏng lẻo so với những quy tắc tập quán liên quan đến quá trình thảo luận về những rủi ro đối với các nguồn tài nguyên dùng chung. Quy định này chỉ được áp dụng đối với những thay đổi chủ yếu trong chính sách hoặc sự phát triển công nghiệp có khả năng gây ra những thay đổi đáng kể về ô nhiễm không khí tầm xa, và do đó các quốc gia mới có nghĩa vụ thông báo cho các quốc gia khác. Nếu không, việc thảo luận chỉ được tổ chức do yêu cầu của các bên “thực sự bị ảnh hưởng hoặc có khả năng bị một rủi ro đáng kể về ô nhiễm không khí tầm xa” (Điều 5), có nghĩa là cơ chế thảo luận không hiệu quả bằng những Công ước liên quan đến đánh giá tác động môi trường (nghĩa vụ tổ chức thảo luận ngay từ khi đề xuất dự án sau khi đã thông báo cho tất cả các bên có khả năng chịu tổn hại từ hoạt động phát triển để họ có thể tham gia). Ngoại trừ những khiếm khuyết đã nêu, Công ước Geneva đã xây dựng được một khung pháp lý cho sự hợp tác và tạo tiền đề cho việc phát triển những biện pháp kiểm soát ô nhiễm. Các điều 3, 4, 5 và 8 xác định nghĩa vụ các quốc gia trao đổi thông tin, nghiên cứu và thảo luận về chính sách, chiến lược và các biện pháp nhằm cắt, giảm ô nhiễm không khí. Công ước là cơ sở để tiếp tục nghiên cứu về vấn đề này nhằm tìm những giải pháp để cùng hợp tác giải quyết. Các bên đều nhất trí về ảnh hưởng tích cực của Công ước đối với việc kiểm soát ô nhiễm không khí và quản lý chất lượng không khí trong khu vực, thể hiện ở những hành động của các quốc gia để cải thiện môi trường, giảm tỷ lệ phát thải ô nhiễm, và phát triển20 20 http://www.hcmulaw.edu.vn/hcmulaw/index.php?option=com_content&view=article&id=111:tc2001s4nvk sonkk&catid=64:tc2001s4&Itemid=63 GVHD: Th.s Kim Oanh Na 13 SVTH: Ngô Ngọc Lợi Thực trạng và phương hướng hoàn thiện pháp luật về bảo vệ không khí công nghệ. Ở một mức độ nào đó, Công ước được xem là một thành công đáng khích lệ, đặc biệt đối với việc làm thay đổi chính sách trong Cộng đồng châu Âu và thúc đẩy mối quan tâm của công chúng đối với vấn đề này. Tuy nhiên, Công ước Geneva chỉ có giá trị ràng buộc với một số quốc gia châu Âu và Bắc Mỹ, trong khi đó vấn đề ô nhiễm không khí xuyên biên giới đang đe dọa sự tồn tại của cả nhân loại. Do đó, ở mức độ toàn cầu, cơ sở để xác định trách nhiệm đối với hành vi gây ô nhiễm không khí tầm xa vẫn là nghĩa vụ tập quán quốc tế21. 1.5.1.2 Hiệp ước Vienna 1985 về bảo vệ lớp ozone Vào ngày 22/03/1985 các quốc gia đã cùng nhau ký kết một văn bản thỏa thuận về trách nhiệm của các nước trong việc giảm phát thải các chất có hại đến sự bình ổn của tầng ôzôn. Công ước Vienna hay công ước viên ra đời trong bối cảnh khí hậu thay đổi tầng ôzôn bị suy yếu và với tư cách là một công ước khung. Với mục đích hạn chế sự phát thải của các chất khí có hại tới tầng ôzôn , công ước viên thiết lập sự kiểm soát không đặc thù về các chất làm suy giảm tầng ôzôn thay vì xác lập một cam kết chung cho các thành viên để bảo vệ tầng ôzôn. Việt Nam cũng đã tham gia và ký kết vào ngày 26/4/1994 với tư cách là thành viên của công ước thì Việt Nam có quyền và nghĩa vụ cơ bản phải thực hiện như sau : - Việt Nam cần có biện pháp thích hợp để bảo vệ sức khỏe con người và môi trường đó là các biện pháp được nhấn mạnh là ngăn ngừa để kiểm soát cũng như hạn chế việc sử dụng một số hóa chất hay chất khí có thể làm suy giảm tầng ôzôn. - Việt Nam phải bảo đảm hợp tác với các quốc gia khác trong việc nghiên cứu khoa học, quan trắc có hệ thống liên quan tới tầng ôzôn, sự biến đổi tầng ôzôn, những chất làm ảnh hưởng tới tầng ôzôn cũng như những chất thay thế. Hai năm sau nghị định thư Montreal 1987 về các chất làm suy giảm tầng ôzôn đã được ban hành. Nghị định đã đưa ra một kế hoạch đặc biệt cho việc giảm sản xuất và tiêu thụ các chất làm suy yếu tầng ôzôn trong 10 năm tới. Nghị định đã đặt ra ba giai đoạn giảm khí nhà kín với mục tiêu giảm 50% khí thải vào năm 1999 và giảm đến zero vào năm 2000 và các bên cần duy trì mức độ phát thải của mình như đã cam kết. Công ước Viên về bảo vệ tầng ôzôn 1985 và nghị định thư Montreal về các chất làm suy giảm tầng ôzôn 1987 đã và đang được ghi nhận là một thành công của cộng đồng quốc tế trong việc chống lại một thảm họa môi trường toàn cầu tạo ra do sự biến đổi khí hậu do tầng ôzôn bị phá hủy gây nên. Đến nay, đã có hơn 170 quốc22 21 http://www.hcmulaw.edu.vn/hcmulaw/index.php?option=com_content&view=article&id=111:tc2001s4nvk sonkk&catid=64:tc2001s4&Itemid=63 22 Giáo trình Luật Môi Trường- Đại học Luật Hà Nội- Nhà xuất bản Công An Nhân Dân, Hà Nội 2006- Trang 433-434 GVHD: Th.s Kim Oanh Na 14 SVTH: Ngô Ngọc Lợi Thực trạng và phương hướng hoàn thiện pháp luật về bảo vệ không khí gia phê chuẩn công ước Viên nhằm bảo vệ tầng ôzôn. Việt Nam đã trở thành thành viên chính thức phê chuẩn và tham gia công ước Viên về bảo vệ tầng ôzôn và nghị định thư Montreal từ tháng 01 năm 1994. 1.5.1.3 Hiến chương năng lượng Châu Âu. Ngày 16 và 17/12/1991, văn bản của hiệp ước” Hiến chương năng lượng Châu Âu” được 46 quốc gia ký tại The Hague (Hà Lan), thành viên ký kết gồm các nước Tây và Đông Âu, Mỹ, Nhật, Canada, Úc…mục đích của hiến chương là tạo nền tảng vững chắt cho sự hợp tác khắng khít hơn nữa giữa các nước liên quan về công nghiệp năng lượng, về sản xuất, phấn phối và tiêu thụ năng lượng, cũng như việc hạn chế ô nhiễm không khí vào môi trường. 1.5.1.4 Công ước khung NewYork 1992 về thay đổi khí hậu của Liên Hiệp Quốc. Hiện tượng biến đổi khí hậu có nguồn gốc từ việc phát thải quá mức khí nhà kín do các hoạt động kinh tế, xã hội của con người vào khí quyển. Nguyên nhân của việc tăng các chất khí gây hiệu ứng nhà kín chủ yếu là do quá trình đô thị hóa và công nghiệp hóa, do việc đốt than và dầu cho các mục đích dân dụng, công nghiệp và cũng do lượng ôtô cũng như xe gắn máy tăng lên cùng với nạn tăng dân số, đặc biệt ở các vùng đô thị. Nhằm ngăn chặn những hiểm họa do biến đổi khí hậu gây ra, tại hội nghị thượng đỉnh của liên hiệp quốc về môi trường và phát triển họp tại Rio De Janeiro, Brazin tháng 6 năm 1992, 162 quốc gia trong đó có Việt Nam đã ký công ước khung của liên hiệp quốc về biến đổi khí hậu. Công ước này là cam kết của các quốc gia nhằm vạch ra khung khổ cho các hoạt động kiểm soát và cắt giảm phát thải khí nhà kín nhằm ổn định nồng độ khí nhà kín trong khí quyển để ngăn chặng các tác động nguy hiểm của nó tới hệ thống khí hậu. Các nước đã tham gia ký kết công ước và nôi dung chủ yếu của công ước nhằm: - Hình thành các chính sách quốc gia về các biện pháp tương ứng nhằm làm giảm việc khí hậu thay đổi bất lợi bằng các hạn chế các chất khí có thể gây ra hiệu ứng nhà kín; thiết lập thi hành những chương trình quốc gia chứa đựng những biện pháp làm giảm nhẹ sự thay đổi khí hậu bằng cách đối phó với những phát thải do con người gây ra. - Trong vòng 6 tháng khi công ước có hiệu lực, các quốc gia phải thông báo cho hội nghị các bên một kế hoạch hành động chi tiết về các chính sách và biện pháp nhằm quay lại mức thay đổi khí dioxin- cacbon của năm 1990 và các khí khác gây ra hiệu ứng nhà kín23. 23 Giáo trình luật môi trường- ths. Kim Oanh Na- Võ Hoàng Yến- Tủ sách Đại Học Cần Thơ 2007- Trang 35 GVHD: Th.s Kim Oanh Na 15 SVTH: Ngô Ngọc Lợi Thực trạng và phương hướng hoàn thiện pháp luật về bảo vệ không khí - Hợp tác giữa các quốc gia nhằm ứng phó với sự thay đổi của khí hậu trao đổi thông tin nghiên cứu khoa học, chuyển giao công nghệ, giáo dục đào tạo và truyền bá đại chúng. - Các nước phát triển sẽ cung cấp nguồn tài chính mới và bổ sung để đáp ứng toàn bộ chi phí cho các nước đang phát triển khi các nước này thực hiện nghĩa vụ nghiên cứu khoa học, chuyển giao công nghệ, giáo dục đào tạo và truyền bá đại chúng. - Các nước cam kết phải thực hiện nghĩa vụ giáo dục, đào tạo về nhận thức của công chúng, trao đổi thông tin về nhận thức của công chúng về thay đổi khí hậu và ảnh hưởng của nó24. Cho đến nay điều ước quốc tế này Việt Nam cũng đã tham gia và ký kết vào ngày 16/11/1994. 1.5.2. Pháp luật Việt Nam điều chỉnh về không khí Luật bảo vệ môi trường 2005 được Quốc Hội nước ta thông qua ngày 29/11/2005 thay thế luật bảo vệ môi trường 1993 thì lĩnh vực không khí cũng chưa được quan tâm cao, chưa có một bộ luật hoàn chỉnh điều chỉnh về không khí mà chỉ nằm rải rác và tính đến thời điểm này chưa có hệ thống văn bản pháp luật quy định đầy đủ. Tuy nhiên, rải rác ở các văn bản liên quan đến bảo vệ môi trường có một số quy định đã trực tiếp hoặc gián tiếp điều chỉnh lĩnh vực này một trong những văn bản quan trọng liên quan bảo vệ không khí là bộ luật hình sự 1999 tại điều 182 tội gây ô nhiêm không khí Điều 10 luật bảo vệ sức khỏe nhân dân 1989 thông qua ngày 30 tháng 6 năm 1989 tại khoản 1 quy định các xí nghiệp, các cơ sở sản xuất của Nhà nước, tập thể, tư nhân phải thực hiện những biện pháp xử lý chất thải trong công nghiệp để phòng, chống ô nhiễm không khí theo quy định của Hội đồng bộ trưởng25. Điều 5 và điều 18 quy chế về bảo vệ môi trường trong việc tìm liếm, thăm do phát triển mỏ, khai thác tàn trữ vân chuyển chế biến dầu khí và các dịch vụ liên quan ban hành kèm theo quyết định số 395/1998/QĐ- BKHCNMT ngày 10/4/1998 của bộ trưởng bộ khoa học công nghệ và môi trường Tất cả các cá nhân, tổ chức trong quá trình khai thác và chế biến dầu khí không thải ra môi trường các chất thải khí, lỏng, rắn vượt quá Tiêu chuẩn Việt Nam hiện hành, đặc biệt là các chất thải nguy hại. Cấm thải trực tiếp khí hydrocacbon (HC)vào môi trường xung quanh khi chưa được phép của cơ quan quản lý Nhà26 24 Giáo trình luật môi trường- ths. Kim Oanh Na- Võ Hoàng Yến- Tủ sách Đại Học Cần Thơ 2007- Trang 35 Luật bảo vệ sức khỏe nhân dân 1989- điều 10 26 Quyết định số 395/1998/QĐ- BKHCNMT ngày 10/4/1998 của bộ trưởng bộ khoa học công nghệ và môi trường- điều 5 và điều 18 25 GVHD: Th.s Kim Oanh Na 16 SVTH: Ngô Ngọc Lợi