ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
-----------------------------------------NGUYỄN THÚY HIỀN
THỰC TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP NÂNG CAO
CHẤT LƯỢNG PHÊ BÌNH SÂN KHẤU TRÊN
BÁO IN
Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành: Báo chí học
Mã số: 60 32 01
Người hướng dẫn khoa ho ̣c: PGS, TS. Nguyễn Thị Minh Thái
Xác nhận đã chỉnh sửa theo yêu cầu của Hội đồng
Hà Nội – 2013
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
1
-----------------------------------------NGUYỄN THÚY HIỀN
THỰC TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP NÂNG CAO
CHẤT LƯỢNG PHÊ BÌNH SÂN KHẤU TRÊN
BÁO IN
Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành: Báo chí học
Mã số: 60 32 01
Người hướng dẫn khoa ho ̣c: PGS, TS. Nguyễn Thị Minh Thái
Xác nhận đã chỉnh sửa theo yêu cầu của Hội đồng
Hà Nội - 2013
2
MỤC LỤC
LỜI CẢM ƠN
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT………………………………………………..3
DANH MỤC CÁC BẢNG, BIỂU………………………………………………....3
MỞ ĐẦU.................................................................................................................. .4
1. Lý do chọn đề tài...................................................................................................4
2. Tổng quan tình hình nghiên cứu………………………………………………..6
3. Mục tiêu nghiên cứu..............................................................................................8
4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu........................................................................8
5 Phƣơng pháp nghiên cứu.......................................................................................9
6. Kết cấu của Luận vặn............................................................................................9
Chƣơng 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ PHÊ BÌNH SÂN KHẤU VÀ SÂN KHẤU
VIỆT NAM HIỆN ĐẠI…………………………………………...............................9
1.1. Mối quan hệ thẩm mỹ giữa sân khấu, nhà phê bình và công
chúng...........................................................................................................................9
1.2. Tác phẩm báo chí là văn bản phê bình sân khấu trên báo in.......................10
1.2.1. Giải thích thuật ngữ phê bình sân khấu.................................................12
1.2.2. Phê bình sân khấu là văn bản đặc thù trên báo in................................ 14
1.3. Phê bình sân khấu Việt Nam hiện đại trên báo in.........................................17
1.3.1. Phê bình VH-NT trong giai đoạn mới................................................... 17
1.3.2.Những chủ trương đường lối chính sách về phê bình sân khấu ……23
Kết luận Chƣơng 1...................................................................................................26
Chƣơng 2: THỰC TRẠNG PHÊ BÌNH SÂN KHẤU VIỆT NAM HIỆN
ĐẠI TRONG THẬP NIÊN ĐẦU THẾ KỶ 21 ....................................................27
2.1. Tiêu chí lựa chọn bài phê bình sân khấu trên báo in.....................................28
2.2. Những xu hƣớng của phê bình sân khấu trên báo in....................................33
2.2.1. Phê bình sân khấu đồng hành với những khó khăn
5
của sân khấu................................................................................................. 33
2.2.2. Phê bình sân khấu cảnh báo kịp thời với các hiện tượng xuống
cấp.......... .................................................................................................................50
2.2.3. Động viên những mặt tích cực của hoạt động sân khấu...................57
2.3. Phong cách ngôn ngữ trong văn bản truyền thông đặc thù là phê bình sân
khấu trên báo in........................................................................................................63
2.3.1. Những ngôn ngữ đặc thù trong phê bình sân khấu
trên báo in...................................................................................................................69
2.3.2. Thông tin cốt lõi trong bài phê bình sân khấu....................................72
2.4. Tổ chức hệ thống chuyên mục bài phê bình sân khấu...................................71
2.5. Tác động qua lại trong quan hệ giữa sân khấu, nhà phê bình
và ngƣời xem.............................................................................................................75
2.5.1. Báo chí là cầu nối phản hồi và tác động giữa sân khấu
và người xem..............................................................................................................75
2.5.2. Những đánh giá về hoạt động phê bình sân khấu trên báo in…..…. ..84
Kết luận chƣơng 2......................................................................................................85
Chƣơng 3: KINH NGHIỆM, GIẢI PHÁP NÂNG CAO CHẤT LƢỢNG BÀI PHÊ
BÌNH SÂN KHẤU......................................................................................................86
3.1. Kinh nghiệm và những vấn đề đặt ra từ hoạt động phê bình sân
khấu hiện nay..............................................................................................................86
3.1.1. Kinh nghiệm tích cực từ cách tổ chức chuyên mục bài phê
bình sân khấu........................................................................................................86
3.1.1.1. Kinh nghiệm tổ chức chuyên mục hay trên báo in về phê
bình sân khấu..........................................................................................................88
3.1.1.2. Tổ chức bài phê bình - văn bản truyền thông đặc thù.....................88
3.1.2. Những bất cập của phê bình sân khấu...................................... ………….95
3.1.2.1. Chưa có chuẩn thẩm mỹ cho một bài phê bình sân khấu..................95
3.1.2.2. Phê bình sân khấu chưa được coi trọng...........................................97
3.1.2.3. Sân khấu né tránh phê bình.............................................................101
3.1.2.4. Lực lượng phê bình sân khấu: Thiếu và yếu...................................105
3.2. Một số giải pháp nâng cao chất lƣợng phê bình sân khấu trên báo in
3.2.1. Tăng cường chỉ đạo đối với báo in và Hội Nghệ sĩ sân
khấu Việt Nam..........................................................................................................107
3.2.2. Nâng cao nghiệp vụ chuyên môn của nhà lý luận phê
bình sân khấu............................................................................................................107
3.2.3.Các cơ quan báo in cần đổi mới công tác phê bình sân khấu …………114
3.2.3.1. Nâng cao nghiệp vụ chuyên môn của phóng viên .......... ………..115
3.2.3.2. Đổi mới hệ thống chuyên mục và nâng cao chất lượng bài
phê bình sân khấu trên báo in.....................................................................................115
3.2.4. Tiếp tục nâng cao nhận thức về sân khấu trên báo in
6
cho công chúng.........................................................................................................119
3.2.5. Về công tác đào tạo..................................................................................121
3.3. Mô hình cho một bài phê bình sân khấu có chất lƣợng................................124
Kết luận chƣơng 3.....................................................................................................127
KẾT LUẬN ………………………………………………………………………...128
7
PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Lý do chọn đề tài Thực trạng và giải pháp nâng cao chất lượng phê bình
sân khấu được đặt trong bối cảnh thực tế hiện nay nghệ thuật sân khấu đang ngày
xuống cấp, mối quan hệ giữa sân khấu và người xem bị khủng hoảng, người xem
quay lưng, ngoảnh mặt với sân khấu. Vai trò của lý luận phê bình sân khấu
không còn có tác động nhiều tới mối quan hệ giữa sân khấu và người xem. Lý
luận phê bình sân khấu trên báo in những năm trước đây đã từng đóng vai trò vô
cùng quan trọng, góp phần có hiệu quả cho sự phát triển của sân khấu, kịp thời
cổ vũ những tác phẩm hay, hướng dẫn người xem rộng rãi biết thưởng thức đâu
là cái hay, cái đẹp và đâu là cái ngược lại phải loại trừ trong hoạt động sáng tạo
nghệ thuật sân khấu. Trong thập niên đầu thế kỷ 21 và đặc biệt trong vài năm gần
đây tình hình phê bình sân khấu trở nên trầm lắng. Mặc dù cũng có những tờ báo
chú trọng tới công tác phê bình sân khấu trên các chuyên mục, chuyên trang tuy
nhiên nhìn chung thì phê bình sân khấu hiện hoạt động trong tình trạng thiếu
một hệ thống lý luận phê bình sân khấu chuẩn mực; Thiếu một hệ giá trị tin cậy,
một hệ thống tiêu chí làm thước đo thẩm định sân khấu. Tình trạng "khủng hoảng
về lý luận phê bình sân khấu" đang là nguyên nhân trực tiếp dẫn đến không chỉ là
sự rối loạn trong phê bình mà còn dẫn đến tình trạng mất phương hướng trong
sáng tác. Đó là nguyên nhân dẫn đến bức tranh ảm đạm của phê bình, đặc biệt là
tình trạng thiếu chuẩn, lệch chuẩn, loạn chuẩn trong phê bình sân khấu, nhất là
những năm cuối thập niên đầu thế kỷ 21. Một nền sân khấu hiện đại không thể
phát triển đúng hướng khi mà lý luận phê bình sân khấu trở nên “đồng sàng dị
mộng” không có tiếng nói tác động đối với sân khấu. Công tác phê bình còn lạc
hậu trên một số mặt, chưa thực sự đáp ứng vai trò định hướng dư luận. Một số cơ
quan báo chí, kể cả Tạp chí Sân khấu chuyên ngành cũng có biểu hiện xa rời
nhiệm vụ của lý luận phê bình sân khấu. Nghị quyết Trung ương 5 về “Công tác
8
tư tưởng, lý luận, báo chí trước yêu cầu mới” đã chỉ ra rằng một số cơ quan chủ
lực lực của Đảng, Nhà nước chậm đổi mới, nội dung và hình thức thiếu hấp dẫn,
chất lượng tuyên truyền không cao, chưa chi phối, làm chủ thông tin và và định
hướng được dư luận xã hội… Lý luận phê bình sân khấu trên báo in đã gần như
đánh mất đi vai trò và tác dụng của mình đối với mối quan hệ giữa sân khấu và
công chúng, nảy sinh nhiều bất cập về năng lực, trình độ nhận thức, sự am hiểu
sân khấu của đội ngũ phóng viên hiện nay quá kém. Việc khen chê tùy tiện của
nhà báo theo dõi mảng sân khấu rất mâu thuẫn khiến độc giả khó nhận biết giá trị
thực tác phẩm.
Vấn đề tìm hiểu thực trạng và đưa ra giải pháp nâng cao chất lượng phê
bình sân khấu trên báo in được đặt ra một cách cấp thiết. Thực trạng công tác
nghiên cứu, phê bình sân khấu trên báo in thời gian qua thế nào ? Những vấn đề
gì được đưa ra trong việc nghiên cứu, phê bình sân khấu trên báo in? Những vấn
đề đó có tác động như thế nào đối với giới sân khấu và và công chúng?
Từ yêu cầu thực tiễn đặt ra rất cần đúc kết một cách hệ thống cả về lý luận
và thực tiễn thực trạng và giải pháp về phê bình sân khấu trên báo chí và tìm ra
những giải pháp thúc đẩy nâng cao hoạt động phê bình sân khấu. Đề tài sẽ nghiên
cứu xu hướng phê bình sân khấu từ góc độ báo chí học trên các bình diện: Phát
huy một cách hiệu quả hơn vai trò của báo chí thực sự cần phải có sức lan tỏa
khắ p các thành phầ n xã hô ̣i , đến được với mo ̣i thành viên trong xã hô ̣i; Thông
qua kênh truyền thông của báo in, huy động được mọi tiềm năng trí tuệ và vật
chất của toàn xã hội đầu tư vào hoạt động sân khấu; Xây dựng một hệ thống lý
luận cơ bản về vai trò của lý luận sân khấu đối với hoạt động sân khấu nói chung;
Nâng cao vai trò lý luận phê bình của báo in Việt Nam trong thời kỳ đổi mới. Vì
những lý do trình bày ở trên, tôi nhận thấy việc chọn đề tài “Thực trạng và giải
pháp nâng cao chất lượng phê bình sân khấu trên báo in” là thiết thực, không chỉ
với chuyên môn của tôi, mà còn mang lại lợi ích lớn hơn cho độc giả khi họ được
9
cung cấp những bài viết phê bình sân khấu có chất lượng cũng như việc nâng cao
chất lượng và ảnh hưởng của tờ báo đối với bạn đọc.
Do điều kiện thời gian và khuôn khổ nghiên cứu cũng như vai trò của báo
in vẫn là trục chính của truyền thông , luận án chỉ tâ ̣p trung nghiên cứu các bài lý
luận phê bình sân khấu trên lĩnh vực báo in với một số tờ báo, tạp chí chuyên
ngành.
2. Tổng quan tình hình nghiên cứu
Cho đến nay, chưa có một công trình khoa học nào (ở cấp tương đương
với đề tài) triển khai đồng bộ, liên thông, kết hợp các phương pháp nghiên cứu
như đề tài dự kiến thực hiện. Có nhiều bài báo đăng trên các báo, tạp chí bàn về
lý luận phê bình văn học nghệ thuật nói chung nhưng chưa đề cập riêng về lý
luận phê bình sân khấu. Vấn đề phê bình sân khấu chỉ được đề cập trên báo chí
mới chỉ là bài viết nhỏ lẻ của các nhà báo, các nhà phê bình, nghiên cứu sân khấu
đăng trên các báo và tạp chí. Vấn đề nghiên cứu lý luận phê bình sân khấu trên
báo chưa được quan tâm đúng mức, chưa có một công trình nghiên cứu chuyên
sâu nào về lĩnh vực này.
Về phương diện sân khấu có một số sách: 100 kiệt tác Sân khấu thế giới
(2006) NXB Sân khấu; 50 năm sân khấu Việt Nam sáng tạo phát triển (1996)
NXB Sân khấu; 20 năm sân khấu Việt Nam 1975 – 1995 (1995), NXB Sân khấu,
Bản sắc dân tộc trong sân khấu (1998) Viện Sân khấu, 1998, Vì một nền sân
khấu lành mạnh (1996), Viện Sân khấu, 50 năm Hội Nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam
(2007) NXB Sân khấu; Tất Thắng (2010), Lý luận kịch NXB Sân khấu; Phan
Trọng Thưởng (1996), Giao lưu văn học và sân khấu, NXB Văn học; Nguyễn
Thị Minh Thái (2009), Phê bình tác phẩm văn học nghệ thuật trên báo chí, NXB
Đại học Quốc gia Hà Nội; Nguyễn Thị Minh Thái (2005), Sân khấu và tôi, NXB
Sân khấu; Từ Lương (2001, 2007), Tiểu luận và phê bình sân khấu (tập 1, 2),
NXB Sân khấu; GS Hoàng Chương(2009), Nghệ thuật Tuồng với cuộc sống hôm
10
nay, NXB Sân khấu; Đỗ Hương (2006), Về nghệ thuật diễn xuất kịch hát truyền
thống và kịch nói Việt Nam, NXB Sân khấu.... Một số luận văn sân khấu với báo
chí đã có đề cập về thực trạng và lý luận phê bình sân khấu tuy nhiên mới chỉ
dừng ở sự đánh giá trong một giai đoạn nhất định và không chuyên sâu về lĩnh
vực phê bình sân khấu trong giai đoạn hiện nay. Đó là: Báo chí với vấn đề bảo
tồn và phát triển sân khấu truyền thống (Thúy Hiền thực hiện đã in trong sách
Tiểu luận và phê bình sân khấu do NXB Sân khấu phát hành năm 2001), Luận
văn tốt nghiệp của tác giả Thục Hạnh với tên gọi : Những đóng góp của báo chí
vào sự phát triển của nền nghệ thuật sân khấu Việt Nam (chủ yếu nghiên cứu các
bài viết trong những năm 1988 – 1994), Khóa luận "Phê bình sân khấu kịch trên
báo chí đầu thế kỷ XX" của Mai Thị Lan Anh. Do đó kết quả nghiên cứu của đề
tài sẽ đóng góp một cách hữu ích đối với lý luận và thực tiễn báo chí truyền
thông ở Việt Nam.
Bên cạnh những bài viết phê bình sân khấu trên những tờ báo in đã chọn,
tác giả còn nghiên cứu một số tài liệu như sách, bài báo trên tạp chí, báo chí của
nước ngoài về các lĩnh vực liên quan tới nghệ thuật sân khấu hiện đại, PR nghệ
thuật biểu diễn trên báo chí, các mô hình doanh nghiệp nghệ thuật quốc tế…
Đồng thời nghiên cứu những bài tham luận có liên quan tới vấn đề các vấn đề
của hoạt động sân khấu tại các cuộc Hội thảo khoa học trong lĩnh vực sân khấu
của Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch, Hội Nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam, Viện Sân
khấu, Cục Nghệ thuật Biểu diễn, Hội nghị Báo chí văn nghệ toàn quốc 2012.
Cơ sở dữ liệu chính là căn cứ vào các bài viết trên 3 tờ tạp chí ngành và 3
tờ báo in có đề cập chuyên sâu về hoạt động sân khấu.
Trong khi nghiên cứu lý luận về báo chí truyền thông vẫn còn để ngỏ lĩnh
vực này. Tuy số tư liệu nghiên cứu chưa phong phú đa dạng và quá ít ỏi, tùy theo
tính chất và mục đích của từng cuốn sách hoặc bài viết của từng tác giả đều đã
đạt được những kết quả rất đáng trân trọng. Đây là những tài liệu quý, có giá trị
11
và ý nghĩa thiết thục, góp phần gợi mở và cung cấp cho tác giả viết luận án này
một số dẫn chứng xác đáng trong quá trình thực hiện luận án.
3. Mục tiêu nghiên cứu
- Đề tài sẽ nghiên cứu nhằm làm rõ mối quan hệ biện chứng giữa phê bình
sân khấu, sân khấu và công chúng. Khẳng định vai trò của báo in, đồng thời phân
tích, chức năng, nhiệm vụ, đánh giá kết quả và đề xuất biện pháp nhằm giải quyết
mối quan hệ trục trặc „đồng sàng dị mộng” giữa phê bình sân khấu với sự phát
triển của sân khấu.
- Tìm hiểu phân tích đánh giá chất lượng nội dung và hiệu quả của báo in
– một kênh thông tin quan trọng có tác động mạnh mẽ đối với sân khấu qua 366
bài phê bình sân khấu trên các tờ tạp chí và báo in.
- Đề xuất những giải pháp nâng cao chất lượng phê bình sân khấu trên
báo in, cấu trúc và nội dung một tác phẩm phê bình sân khấu.
4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
- Đối tượng nghiên cứu của đề tài là gần 366 bài phê bình sân khấu trên
3 tờ tạp chí: Tạp chí Sân khấu (TCSK), Tạp chí Sân khấu TPHCM (SKTPHCM),
Tạp chí Văn hóa nghệ thuật (Tạp chí VHNT), Báo Văn Hóa, Báo Nhân dân cuối
tuần (NDCT), Báo Tuổi Trẻ TPHCM (Tuổi Trẻ). Nội dung và hình thức, xu
hướng phê bình sân khấu, cách thức xây dựng tác phẩm phê bình sân khấu, sau
đó đề cập đến nhận xét, đánh giá của công chúng về chất lượng của phê bình sân
khấu.
Ngoài ra, để có cái nhìn tổng quan hơn, trục lý luận của đề tài dựa trên
loại hình báo in, với ngôn ngữ viết - văn bản, có sử dụng phương pháp đối chiếu,
so sánh với các lĩnh vực truyền thông khác như: Truyền hình, phát thanh, báo
điện tử...
- Luận văn tập trung khảo sát các bài phê bình sân khấu trong thời gian 3
năm từ 2010 đến tháng 12/2012.
12
5. Phƣơng pháp nghiên cứu
Đề tài nghiên cứu dựa trên cơ sở lý luận báo chí truyền thông, quan điểm
đường lối, chính sách của Đảng, Nhà nước về văn hóa nghệ thuật, các tài liệu,
giáo trình, sách tham khảo, báo và tạp chí… có liên quan đến nội dung nghiên
cứu.
Đề tài nghiên cứu sử dụng những phương pháp sau:
- Phương pháp phân tích văn bản
- Phương pháp điều tra xã hội học (phỏng vấn sâu,phỏng vấn chuyên gia)
- Phương pháp thống kê tổng hợp tư liệu
6. Kết cấu luận văn: Ngoài phần mở đầu, kết luận, phụ lục và tài liệu tham
khảo, luận văn được kết cấu thành 3 chương như sau:
- Chương 1: Cơ sở lý luận về quan hệ giữa phê bình sân khấu và sân khấu
Việt Nam hiện đại trên báo in
- Chương 2: Thực trạng phê bình sân khấu Việt Nam hiện đại trong thập niên
đầu thế kỷ 21
- Chương 3: Kinh nghiệm, giải pháp nâng cao chất lượng bài phê bình sân
khấu
CHƢƠNG 1
CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ PHÊ BÌNH SÂN KHẤU VÀ
SÂN KHẤU VIỆT NAM HIỆN ĐẠI
1.1. Mối quan hệ thẩm mỹ giữa sân khấu, nhà phê bình và công chúng
13
Trong Giáo trình "Phê bình tác phẩm văn học nghệ thuật trên báo chí",
PGS, TS Nguyễn Thị Minh Thái đã chỉ ra rằng tác phẩm sân khấu là kết quả của
cả một cộng đồng sáng tạo bao gồm số đông, và mang tính liên hoàn giữa các
công đoạn mà không thể lược bớt đi bất cứ một công đoạn nào. Trong lĩnh vực
sáng tạo sân khấu thì việc viết xong kịch bản, mới chỉ được coi là hoàn thành
đoạn khởi đầu. Phải đương nhiên có một quá trình làm việc tiếp nối, với sự tham
gia của nhiều người khác, cùng những nghề nghiệp khác hẳn với nhà viết kịch,
mà trong đó nổi bật nhất đó là nghề đạo diễn và nghề diễn viên. Đó là chưa kể
đến những nghề khác cũng đương nhiên phải xuất hiện trong quá trình dàn dựng
mang tính cộng đồng đối với một vở diễn với tư cách là những người yểm trợ:
trợ lý đạo diễn, trợ lý trường quay, nhạc sĩ, họa sĩ, người hóa trang, phục trạng,
ánh sáng, tiếng động, hậu đài, nhắc vở. Giáo trình nhấn mạnh vai trò của nhà phê
bình sân khấu : "Cần phải hiểu rõ cách thức sáng tạo vở diễn sân khấu và tác
phẩm điện ảnh và cần phải học cách thưởng thức từng loại tác phẩm nghệ thuật
này, thông qua việc nghe nhìn những vở diễn và bộ phim tiêu biểu của nền sân
khấu và điện ảnh Việt Nam hiện đại TK XX, và điện ảnh thế giới, nói chung, thì
mới có thể viết được những bài phê bình thực sự là phê bình sân khấu hoặc phê
bình điện ảnh. Và cố nhiên, cũng phải học cách viết một bài báo đặc thù, mang
đúng tính chất là những bài viết dành riêng cho những tác phẩm sân khấu và
điện ảnh đặc thù: Đó là vở diễn và bộ phim, những tác phẩm không dành cho cái
đọc mà dành riêng cho cái nghe nhìn của người thưởng thức. Vậy thì đương
nhiên, muốn viết bài phê bình vở diễn và bộ phim, người viết buộc phải đến rạp
chiếu phim và đến rạp để xem" (Nguyễn Thị Minh Thái (2009), tr 140 - tr 141,
Giáo trình Phê bình tác phẩm văn học nghệ thuật trên báo chí, NXB ĐH Quốc
gia Hà Nội).
Cho tới thời điểm này có thể nhận thấy rất rõ mối quan hệ thẩm mỹ giữa
sân khấu - công chúng và nhà phê bình hiện nay vô cùng lỏng lẻo, nói đúng hơn
14
là không song hành. Một tác phẩm nghệ thuật ra đời thì công chúng là người thụ
hưởng, chính vì vậy mà mọi sáng tạo nghệ thuật đều không nhằm mục đích phục
vụ đối tượng của mình, đó là công chúng. Những tác phẩm sân khấu được dàn
dựng tốn kém hàng trăm triệu, có vở lên tới tiền tỷ nhưng chỉ ra mắt có vài đêm
để biểu diễn cho hội đồng duyệt vở, báo chí rồi lặng lẽ bị xếp vào kho. Tác phẩm
sân khấu không có đời sống bằng những đêm diễn, rõ ràng tác phẩm đang đi
ngược lại với nhu cầu thưởng thức nghệ thuật của công chúng, khiến công chúng
không quan tâm để mua vé tới rạp xem biểu diễn. Nhà phê bình sân khấu đã
không giữ được vai trò là cầu nối giữa sân khấu với công chúng. Những bài phê
bình vở không có sức thuyết phục khiến công chúng phải quan tâm đi tìm xem.
Phê bình sân khấu cũng ngày càng đánh mất đi vai trò xung kích kịp thời động
viên những sáng tạo thành công cũng như lên tiếng phê phán kịp thời những sáng
tạo lệch chuẩn của sân khấu, đồng thời cũng đánh mất vai trò định hướng với dư
luận về các hoạt động của sân khấu.
Qua những giáo trình và kinh nghiệm của các nhà phê bình sân khấu, nhà
hoạt động sân khấu thì rõ ràng để có những tác phẩm phê bình sân khấu hay thì
người viết phải có một kiến thức rộng và am hiểu thật sâu sắc về các góc độ từ
học thuật cho tới thực tiễn của hoạt động sân khấu mới có thể tạo nên những bài
phê bình có chất lượng và khiến những đối tượng trực tiếp sáng tạo ra tác phẩm
sân khấu phải "tâm phục khẩu phục".
1.2. Tác phẩm báo chí là văn bản phê bình sân khấu trên báo in
1.2.1. Giải thích thuật ngữ phê bình sân khấu
Theo Các thể loại báo chí chính luận của Trần Quang thì "Thể loại phê bình và
giới thiệu tác phẩm xuất hiện tương đối muộn. Báo chí tiếng Việt ra đời từ cuối thế kỷ
XIX, nhưng thể loại phê bình và giới thiệu tác phẩm thì đến khoảng đầu thế kỷ XX mới
có", "Bài phê bình và giới thiệu tác phẩm có những phẩm chất và dấu hiệu riêng để
phân biệt vi các thể loại khác về nội dung tác phẩm, ý đồ tác giả, sự đánh giá ý nghĩa
15
xã hội của tác phẩm. Nó có chủ đề, phương pháp phân tích và lý giải riêng, bố cục về
hình thức và nội dung riêng, âm điệu và phong cách riêng. Trên báo chí hiện nay, bài
phê bình và giới thiệu tác phẩm không hình thành theo một công thức khuôn mẫu nào
cả. Nhưng như một nguyên tắc, nó nhất thiếu phải có sự đánh giá mang tính nghị luận
báo chí về các tác phẩm chính trị xã hội hoặc văn học nghệ thuật" (Trần Quang
(2007), Các thể loại báo chí chính luận, NXB ĐH Quốc gia Hà Nội, 2007, tr 248 - tr
249).
Tác giả Trần Quang đã chia phê bình có 2 dạng. Dạng thứ nhất mang tính
lý luận. Dạng này thường được sử dụng để giới thiệu về các công trình khoa học,
chính trị - xã hội. Dạng thứ hai của bài phê bình mang tính nghệ thuật, bao gồm
các tác phẩm viết về VH-NT (trong đó có phê bình sân khấu): "Để giúp công
chúng nhận thức sâu sắc về một tác phẩm văn nghệ, nhà báo không chỉ phải nắm
bắt được cái "thần" của tác phẩm mà còn cần có cảm xúc, sự rung động thật sự
trước tác phẩm đó; có như thế mới cảm hóa được người đọc. Sự kết hợp hai yếu
tố tư tưởng và thẩm mỹ là những tiêu chuẩn cơ bản của bài phê bình về các tác
phẩm văn học và nghệ thuật. Do đặc điểm của báo chí là phải chú ý đến tính thời
sự, mang hơi thở của đời sống văn hóa - tinh thần của xã hội, cho nên khi lựa
chọn tác phẩm để viết bài phê bình về nó, người viết cần xem xét đến ý nghĩa thời
sự của nó, xem nội dung và hình thức của tác phẩm đó có thích hợp với công tác
tuyên truyền của tờ báo trong thời điểm hiện tại hay không"(Trần Quang (2007),
Các thể loại báo chí chính luận, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội).
Thể loại phê bình nghệ thuật được độc giả quan tâm nhất và cũng là tiêu
chí nâng cao chất lượng của tờ báo bởi tính riêng biệt của thể loại. PGS, TS
Nguyễn Thị Minh Thái cho khi nền báo chí Việt Nam đã phát triển đến hết thế kỷ
XX và vắt sang thế kỷ XXI được mấy năm rõ ràng phê bình VH-NT đã trở thành
một thể loại tác phẩm báo chí độc lập, nó không bị tình trạng có vẻ nhập nhằng
chưa phân định ranh giới như ký báo chí và ký văn học như chúng ta vẫn thường
16
thấy trong tình hình nghiên cứu báo chí hiện tại. Cũng theo PGS, TS Nguyễn Thị
Minh Thái "loại thể báo viết ra đời đầu tiên, sau mới đến các loại thể : báo nói
(radio), báo điện tử (online)... Cùng sự ra đời của báo chí là sự hiện diện của
nghề báo, một nghề thông tin đặc thù, với chủ thể thông tin là nhà báo. Ngay từ
buổi bình minh của nghề thông tin, câu hỏi triết học về nghề nghiệp của nó dã
được xác lập: đó là câu hỏi : Cái gì mới?" ( tr.57), "nhà báo có nhiệm vụ triết
học là phải đáp ứng tối đa nhu cầu thiết yếu đó của độc giả, thính giả, và khán
thính giả v.v... Vì thế, ngay trong khi học nghề báo ở trường đại học, hoặc khi
hành nghề báo chí, nhà báo phải thấm nhuần tinh thần triết học này, để hiểu
rằng cái mới là cái đương nhiên phải xảy ra trong mọi lĩnh vực sinh hoạt của đời
sống con người. Tất yếu, về mặt triết học, cái mới bao giờ cũng bị phủ định bởi
một cái mới hơn nó, và đến lượt cái mới hơn này lại bị một cái mới hơn nữa phủ
định. Đó là qui luật. Nhà báo là người nằm trong dòng chảy thông tin về các lĩnh
vực đời sống, nên cần phải định hướng thông tin, phải lựa chọn thông tin, xem
cái gì đáng mặt thông tin, để thông tin cho đích đáng..." (tr.58) (Nguyễn Thị
Minh Thái (2009), Phê bình tác phẩm văn học nghệ thuật trên báo chí, Nxb Đại
học Quốc gia Hà Nội).
Phê bình sân khấu là một trong 7 loại phê bình về nghệ thuật: Văn học,
Hội họa, Điêu khắc, Âm nhạc, Khiêu vũ và Sân khấu, Kiến trúc và Điện ảnh.
Hoạt động phê bình sân khấu trên báo in hiện nay có thể chia thành 3 dạng:
Đánh giá hoạt động sáng tạo sân khấu, Định hướng thẩm mỹ cho công chúng; Dự
báo xu hướng vận động của hoạt động sáng tạo sân khấu. Bản chất vừa là khoa
học, vừa là nghệ thuật của phê bình. Là khoa học, nó đòi hỏi phải khách quan,
phải dựa trên nhận thức lý tính. Là nghệ thuật, nó tôn trọng chủ quan, chấp nhận
cảm tính; và mục tiêu cuối cùng với vai trò vừa là khoa học, vừa là nghệ thuật,
phê bình phải làm tốt chức năng thẩm định, phán đoán, dự báo, định hướng công
chúng, thật sự đồng hành và làm chỗ dựa cho sáng tác phát triển. Tác phẩm phê
17
bình sân khấu thực thụ thường kết hợp trong đó cả yếu tố chủ quan lẫn yếu tố
khách quan, cả chủ thể lẫn khách thể. Chỉ như vậy mới làm tốt chức năng cao
quý của phê bình. Sự lưu ý này là hết sức cần thiết vì nó là cơ sở để nhận diện, để
định tính cho hoạt động phê bình; đồng thời đó cũng là tiêu chuẩn để trau dồi
phẩm chất chuyên nghiệp cho người làm phê bình. Phê bình sân khấu không chỉ
là tiếng nói của cá nhân nhà báo, nhà phê bình mà còn phải phản ánh thái độ ý
thức của công chúng, của xã hội đối với các giá trị và các khuynh hướng sân
khấu, nêu lên những đòi hỏi chính đáng của công chúng, của xã hội đối với một
tác phẩm, một công trình sân khấu.
Trong phê bình sân khấu hiện đại, những thể tài thường dùng là: Bài tổng
quan sân khấu, tiểu luận, phê bình sân khấu, chân dung nghệ sĩ, đối thoại phê
bình sân khấu, bút chiến... PGS, TS Nguyễn Thị Minh Thái lại cho rằng "một bài
viết về vở diễn kịch chính là một loại tác phẩm báo chí, cần được tổ chức một
cách đặc biệt, nghĩa là cần một ứng xử đặc biệt của người viết, với tư cách là
chủ thể viết của loại bài viết đặc biệt này. Khi sáng tạo một bài viết như vậy,
chúng ta có được kết quả: bài phê bình sân khấu, theo đúng nghĩa đích thực của
từ này" (tr 213, Giáo trình Phê bình tác phẩm văn học nghệ thuật trên báo chí).
Trên thực tế, người viết phê bình sân khấu phải đi lại con đường mà tất cả những
người sáng tạo nên vở diễn đã đi qua. Do đó, có thể nói rằng, công việc đầu tiên
phải làm của người viết phê bình sân khấu là biết cách đọc một kịch bản văn học,
theo cách đọc một tác phẩm văn chương, nghĩa là chỉ có chữ và chữ được viết
theo lối đặc thù của văn bản kịch: chỉ viết bằng đối thoại và chỉ đối thoại mà thôi.
Người phê bình phải có một kiến thức sâu rộng để có thể bình luận chuẩn xác
những vấn đề mà mình đặt bút phê bình.
Hiện nay chưa có một giáo trình xây dựng một tiêu chí cụ thể cho một bài
phê bình sân khấu, công tác giảng dạy lý luận phê bình sân khấu chỉ được một
vài nhà phê bình và nhà hoạt động sân khấu giảng dạy theo kinh nghiệm của mỗi
18
người. Việc giảng dạy chủ yếu trên tinh thần truyền nghề và phân tích theo từng
bài viết cụ thể về những vấn đề và vở diễn hay một chân dung nghệ sĩ cụ thể. Mà
con đường ngắn nhất để xây dựng, tổ chức những bài phê bình sân khấu hay "là
muốn viết hay chỉ có thể học bằng cách đọc nhiều, càng nhiều càng tốt, những
bài phê bình sân khấu hay mà thôi. Vì theo quan niệm của nhiều nhà sư phạm
nghệ thuật, thì những nghề nghiệp thuộc về văn chương nghệ thuật là những
nghề mà người muốn học nghề "có thể học được", mà người muốn "dạy thì
không". Bài phê bình cũng vậy, có thể học viết phê bình từ những bài phê bình
sân khấu hay, chứ không thể học từ lý thuyết, do những người thầy chỉ dạy lí
thuyết suông, nhưng oái oăm thay, việc tự học này, nếu có được, lại phải gắn chặt
với việc giỏi các lí thuyết sân khấu, lí thuyết về phương pháp sân khấu B.Brech,
phương pháp sân khấu, Stanislavski, về khoa học đạo diễn, về "sự ra đời của vở
diễn. Người phê bình sân khấu, muốn phê bình một vở diễn, trước tiên phải có
kiên thức và kĩ năng phân tích mọi phương diện sáng tạo sân khấu, nhất là hoạt
động sáng tạo của đạo diễn và diễn viên sân khấu.
1.2.2. Phê bình sân khấu là văn bản đặc thù trên báo in
Người ta tiếp xúc với bài phê bình sân khấu bằng ngôn ngữ là chữ trên
báo in. Điều này khác với việc tiếp xúc với truyền hình bằng hình ảnh, tiếng
động hay tiếp xúc với phát thanh bằng âm thanh. Muốn tiếp cận bài phê bình sân
khấu, người đọc chỉ có cách duy nhất là tiếp cận bằng cách đọc văn bản. Chính vì
vậy nhận định phê bình sân khấu là văn bản truyền thông đặc thù trên báo in là
hoàn toàn chính xác. Chính vì vậy cơ sở dữ liệu chính của luận văn là căn cứ vào
các bài phê bình sân khấu trên các tờ tạp chí và báo in.
Theo báo cáo Tình hình hoạt động của báo chí văn nghệ và một số nhiệm
vụ trong thời gian tới tại Hội nghị báo chí văn nghệ toàn quốc 2012 cho biết,
hiện nay cả nước có 80 cơ quan báo chí có đề cập tới văn nghệ thuộc Liên hiệp
các Hội văn học, nghệ thuật Việt Nam, các hội văn học, nghệ thuật của tỉnh,
19
thành phố trực thuộc trung ương và báo chí văn nghệ của một số bộ, ngành. Hiện
nay, 63 hội VH-NT các tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương đã có 61 tạp chí
văn nghệ. Hội VH-NT Điện Biên và Hội VH-NT Kon Tum chưa có cơ quan báo
chí, nhưng hằng năm vẫn đều đặn xuất bản đặc san Văn nghệ. Có 3 Bộ có báo,
tạp chí văn nghệ và tạp chí nghệ thuật chuyên ngành, là Bộ Quốc phòng, Bộ
Công an, Bộ VHTTDL. Bên cạnh đó, một số báo của các tổ chức chính trị - xã
hội, báo của một số bộ, ngành duy trì thường xuyên trang văn nghệ. Dù ít hay
nhiều thì các tờ báo, tạp chí văn nghệ cũng đã giành những chuyên trang, chuyên
mục và bài báo viết về phê bình sân khấu ở những mức độ khác nhau.
Riêng về lĩnh vực sân khấu hiện nay có 2 tờ báo chuyên biệt đó là: Tạp
chí Sân khấu (cơ quan ngôn luận của Hội Nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam) và Sân
khấu TPHCM (Cơ quan ngôn luận của Hội Sân khấu TPHCM). Tuy mới có số ít
các báo, tạp chí văn nghệ in làm báo và trang tin điện tử, nhưng hầu hết các báo
điện tử đều có các chuyên trang, chuyên mục sân khấu hoặc tin bài phản ánh về
đời sống hoạt động sân khấu trong nước và ngoài nước.
Trên các kênh chương trình phát thanh, truyền hình được phát sóng quảng
bá cũng có rất nhiều các chương trình, chuyên mục sân khấu, đáp ứng yêu cầu
giải trí ngày càng cao của người nghe, người xem. Thời lượng các chương trình
sân khấu trên các đài hiện nay cũng chiếm tỷ lệ khá lớn. Đài THVN giành những
chuyên mục riêng bàn về cac vấn đề của sân khấu như chương trình Tác phẩm và
dư luận trên VTV1, chương trình sân khấu của Đài Tiếng nói Việt Nam giành
các chuyên mục trao đổi với mọi đối tượng của sân khấu từ nhà lý luận phê bình
cho tới lực lượng sáng tạo vở diễn như tác giả, đạo diễn, diễn viên... để bàn về
các vấn đề lớn của sân khấu cho tới những tác phẩm, những hiện tượng mới của
sân khấu hiện nay.
Xét về tổng thể, số lượng cơ quan báo chí chuyên ngành cũng như có các
chuyên trang, chuyên mục, chuyên đề về sân khấu với số lượng và thời lượng
20
đáng kể đã giúp cho độc giả, công chúng có thêm nhiều lựa chọn trong việc tìm
hiểu, khám phá và cảm thụ về sân khấu, đồng thời cũng khẳng định vai trò, vị thế
của báo chí đối với sân khấu trong đời sống xã hội. Tuy nhiên báo in có một đặc
thù riêng. Lựa chọn báo in để phân tích Thực trạng và giải pháp nâng cao chất
lượng phê bình sân khấu bởi đây là một trong những loại hình báo chí xuất hiện
sớm nhất ở Việt Nam và có nhiều ưu điểm như mang tính phổ cập, có nội dung
sâu, người đọc có thể nghiên cứu và lưu trữ dễ dàng. Báo in giành nhiều dung
lượng để đăng tải các bài phê bình sân khấu cũng như đặt nặng tính chuyên sâu
về chuyên ngành này hơn nhiều loại hình báo chí khác. Những tờ báo chuyên
ngành về sân khấu cũng như các bài báo phê bình sân khấu thường có cách trình
bày đẹp, tạo được dấu ấn riêng cho bạn đọc và công chúng. Ra đời sớm nhất và
có văn bản được in ra. Những vấn đề phê bình sân khấu trên báo có cứ liệu nhiều
hơn, đó là văn bản truyền thông. Có thể gọi tác phẩm báo chí trên báo in là một
loại văn bản truyền thông đặc biệt.
Lý luận phê bình trên báo in đã bám sát, gắn chặt từng chặng đường, thúc
đẩy từng bước đi lên của sân khấu, có thể nói cũng đã “gồng lên” cùng chung sức
với đội ngũ sân khấu khai thông dòng chảy cho loại hình nghệ thuật này phát
triển. Kể từ có nền sân khấu cách mạng đến nay, lý luận phê bình trên báo in
luôn khẳng định vai trò của mình trong tuyên truyền các chủ trương, chính sách
của Đảng về các vấn đề của sân khấu, đặc biệt làm cầu nối giữa cơ quan nhà
nước, độc giả và nghệ sĩ; Báo in đã phân tích, lý giải những nguyên nhân khiến
hoạt động sân khấu xã hội hóa không thể phát triển trên lĩnh vực sân khấu; Tìm
ra và khuyến khích những nhân tố tích cực trong hoạt động sân khấu; Đặt ra
những giải pháp để phát triển hoạt động sân khấu; Thông tin trên báo chí là một
quá trình liên tục, xuyên suốt trong mối quan hệ chặt chẽ giữa các cơ quan quản
lý nhà nước – tác phẩm báo chí – sân khấu - công chúng…
1.3. Phê bình sân khấu Việt Nam hiện đại trên báo in
21
1.3.1. Phê bình VH-NT trong giai đoạn mới
Có rất nhiều quan niệm và nhận thức khác nhau qua các cuộc hội nghị,
hội thảo về phê bình VH-NT nói chung và sân khấu nói riêng nhưng có thể nói,
các nhà phê bình VH-NT đã lấy Nghị quyết 23 của Bộ Chính trị khóa X (năm
2008) "Về tiếp tục xây dựng và phát triển văn học, nghệ thuật trong thời kỳ mới"
là kim chỉ nan làm chủ trương và phương hướng trong mọi đường lối chính sách
về phê bình VH-NT. Nghị quyết của Bộ Chính trị " Về tiếp tục xây dựng và phát
triển văn học, nghệ thuật trong tình hình mới” có ý nghĩa rất quan trọng đối với
quá trình xây dựng nền tảng tinh thần của xã hội ta. Nghiên cứu, quán triệt và
thực hiện tốt Nghị quyết của Bộ Chính trị là trách nhiệm của các tổ chức đảng,
cán bộ, đảng viên, đặc biệt là các cơ quan lãnh đạo của Đảng, quản lý nhà nước,
Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể chính trị - xã hội, các tổ chức chính trị - xã hội
- nghề nghiệp liên quan trực tiếp đến lĩnh vực VH-NT và các văn nghệ sĩ - chiến
sĩ trên mặt trận tư tưởng, văn hóa của Đảng.
Về thành tựu lý luận phê bình VH-NT, Nghị quyết nêu rõ : "Công tác lý
luận văn học, nghệ thuật có bước đổi mới, lý giải khoa học hơn quan hệ giữa văn
học, nghệ thuật với chính trị, giữa hiện thực và nghệ thuật. Tư tưởng văn học,
nghệ thuật với chính trị, giữa hiện thực và nghệ thuật. Tư tưởng văn học, nghệ
thuật truyền thống của cha ông được quan tâm nghiên cứu. Các thành tựu văn
học, nghệ thuật thế kỷ XX được đánh giá lại thỏa đáng. Một số phương pháp
nghiên cứu văn học, nghệ thuật phi truyền thống được vận dụng, bước đầu đem
lại kết quả tốt. Phê bình văn học, nghệ thuật trong thời kỳ đổi mới có tác dụng
tích cực đối với sáng tác, phát hiện cái tốt, ủng hộ cái mới, tiến bộ trong hoạt
động sáng tạo".
Về yếu kém khuyết điểm Nghị quyết 23 đã đánh giá rất cụ thể: "Hoạt
động lý luận văn học, nghệ thuật còn lạc hậu về nhiều mặt, chưa giải đáp được
nhiều vấn đề của đời sống, còn xa rời thực tiễn sáng tác, có biểu hiện xơ cứng,
22
- Xem thêm -