Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o
Bé Y tÕ
Tr−êng §¹i HäC Y hµ néi
N«ng bÝch thñy
nghiªn cøu thùc tr¹ng s©u r¨ng,
viªm lîi vµ mét sè yÕu tè nguy c¬ ë häc sinh
tiÓu häc tØnh b¾c k¹n
luËn v¨n th¹c sÜ y häc
Hµ Néi - 2010
Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o
Bé Y tÕ
Tr−êng §¹i HäC Y hµ néi
N«ng BÝch Thuû
nghiªn cøu thùc tr¹ng s©u r¨ng,
viªm lîi vµ mét sè yÕu tè nguy c¬ ë häc sinh
tiÓu häc tØnh b¾c k¹n
Chuyªn ngµnh : r¨ng hµm mÆt
M· sè
: 60.72.28
luËn v¨n th¹c sÜ y häc
Ng−êi h−íng dÉn khoa häc:
TS. TrÇn Ngäc Thµnh
Hµ Néi - 2010
LỜI CẢM ƠN
Trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn luËn v¨n t«i ® nhËn ®−îc rÊt nhiÒu sù gióp ®ì
quý b¸u vµ tËn t×nh cña c¸c ®¬n vÞ vµ c¸ nh©n.
Víi tÊt c¶ lßng kÝnh träng vµ biÕt ¬n s©u s¾c, t«i xin tr©n träng c¶m ¬n:
Tiến sĩ Trần Ngọc Thành, người thầy ñã tận tình chỉ dạy, hướng dẫn và
ñộng viên tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện luận văn này.
Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc ñến:
GS.TS Trương Mạnh Dũng, TS Nguyễn Mạnh Hà, TS. Nguyễn Quốc
Trung, TS. Tống Minh Sơn, TS. Nguyễn Thị Thu Phương ñã giúp ñỡ và ñóng
góp cho tôi nhiều ý kiến quý báu trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn
thành công trình nghiên cứu này.
Tôi xin chân thành cảm ơn:
PGS. TS. Trịnh Đình Hải, Giám ñốc Bệnh viện Răng Hàm Mặt Trung
ương Hà Nội; TS Ngô Văn Toàn, Trưởng bộ môn sức khỏe môi trường, Đại
học Y Hà Nội ñã tận tình giúp ñỡ tôi trong quá trình phân tích số liệu và hoàn
thành luận văn.
Ban Giám hiệu, Phòng Đào tạo, Bộ môn Nha Cộng ñồng Viện Đào tạo
Răng Hàm Mặt, Trường Đại học Y Hà Nội ñã tạo mọi ñiều kiện thuận lợi và
giúp ñỡ tôi trong quá trình học tập và thực hiện luận văn.
Ban Giám Đốc, Khoa Sức khỏe cộng ñồng Trung Tâm Y tế dự phòng
Tỉnh Bắc Kạn ñặc biệt là các cộng tác viên, các bạn ñồng nghiệp ñã tạo ñiều
kiện và giúp ñỡ tôi thực hiện kỹ thuật chuyên môn và thu thập thông tin cho
luận văn.
Sở Giáo dục & Đào tạo Bắc Kạn, các thầy cô giáo cùng các em học sinh
các trường tiểu học trên ñịa bàn Tỉnh Bắc Kạn và Công ty Colgate Việt Nam
ñã hết lòng giúp ñỡ tôi trong quá trình thực hiện nghiên cứu này.
Cuối cùng, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới gia ñình, bạn bè ñồng
nghiệp và những người thân ñã luôn ở bên tôi, ñộng viên khích lệ và tạo ñiều
kiện giúp ñỡ tôi trong suốt quá trình học tập và hoàn thành luận văn.
Nông Bích Thủy
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam ñoan những kết quả trong luận văn này là do tôi và ñồng
nghiệp thực hiện một cách nghiêm túc, khách quan dựa trên những số liệu có
thật thu thập ñược tại Tỉnh Bắc Kạn.
Tôi xin chịu hoàn toàn trách nhiệm về những số liệu và kết quả trong
luận văn này.
Nông Bích Thủy
C¸c tõ viÕt t¾t
WHO
Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi
RHM
R¨ng Hµm MÆt
BSCKRHM
B¸c sü chuyªn khoa R¨ng Hµm MÆt
CS
Cộng sự
TCVN
Tiªu chuÈn ViÖt Nam
VSRM
VÖ sinh r¨ng miÖng
SKRM
Søc khoÎ r¨ng miÖng
CSRM
Ch¨m sãc r¨ng miÖng
NHĐ
Nha học ñường
MBVK
Mảng bám vi khuẩn
DMFT
ChØ sè s©u mÊt tr¸m r¨ng vÜnh viÔn
dmft
ChØ sè s©u mÊt tr¸m r¨ng s÷a
CPITN
Chỉ số nhu cÇu ®iÒu trÞ nha chu céng ®ång
DI-S
ChØ sè cặn bám ®¬n gi¶n
HS
Học sinh
PHHS
Phụ huynh học sinh
BHXH
Bảo hiểm xã hội
Môc lôc
§Æt vÊn ®Ò ................................................................................................. 1
Ch−¬ng 1: Tæng quan tµi liÖu........................................................ 3
1.1. Gi¶i phÉu, tæ chøc häc cña r¨ng vµ vïng quanh r¨ng ...................... 3
1.1.1. Gi¶i phÉu r¨ng.............................................................................................3
1.1.2. Tæ chøc häc cña r¨ng .................................................................................4
1.1.3. Vïng quanh r¨ng........................................................................................6
1.2. Sinh bÖnh häc s©u r¨ng vµ viªm lîi................................................................. 7
1.2.1. Sinh bÖnh häc s©u r¨ng ..............................................................................7
1.2.2. Sinh bÖnh häc viªm lîi...............................................................................9
1.3. DÞch tÔ häc s©u r¨ng vµ viªm lîi ..................................................................... 10
1.3.1. T×nh h×nh s©u r¨ng ë trÎ em .....................................................................10
1.3.2. T×nh h×nh viªm lîi ...................................................................................12
1.4. C¸C YÕU Tè NGUY C¥ G¢Y S¢U R¡NG, VI£M LîI ë HäC SINH................... 13
1.5. MéT Sè BIÖN PH¸P Dù PHßNG S¢U R¡NG, VI£M LîI ........................................ 17
1.5.1. Dự phßng s©u r¨ng ..................................................................................17
1.5.2. Dù phßng viªm lîi....................................................................................19
1.5.3. Ch−¬ng tr×nh nha häc ®−êng ..................................................................21
1.6. Mét sè ®Æc ®iÓm cña TØnh B¾c K¹n, ch−¬ng tr×nh nha häc ®−êng
vµ häc sinh tiÓu häc TØnh B¾c K¹n. ......................................................................... 22
Ch−¬ng 2 §èi t−îng vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu ......... 24
2.1. §Þa §iÓm vµ thêi gian nghiªn cøu ..................................................................... 24
2.2. §èi t−îng nghiªn cøu ................................................................................................ 24
2.2.1. Tiªu chuÈn lùa chän ................................................................................24
2.2.2. Tiªu chuÈn lo¹i trõ: ..................................................................................24
2.3. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu .......................................................................................... 24
2.4. thiÕt kÕ nghiªn cøu ................................................................................................... 24
2.4.1. Cì mÉu .....................................................................................................24
2.4.2. C¸ch chän mÉu ........................................................................................25
2.4.3. Kü thuËt thu thËp th«ng tin .....................................................................26
2.4.4. C¸c chØ sè dïng trong ®iÒu tra dÞch tÔ häc bÖnh r¨ng miÖng ..............27
2.4.5. C¸c biÕn sè nghiªn cøu ............................................................................34
2.4.6. Ph©n tÝch sè liÖu........................................................................................35
2.4.7. H¹n chÕ sai sè trong nghiªn cøu..............................................................35
2.4.8. §¹o ®øc trong nghiªn cøu .......................................................................35
Ch−¬ng 3: KÕt qu¶ nghiªn cøu ................................................... 36
3.1. §ÆC §IÓM NHãM NGHI£N CøU..................................................................................... 36
3.2. KIÕN THøC- TH¸I §é- HµNH VI VSRM (K.A.P) CñA HäC SINH ........................ 37
3.3. KIÕN THøC-TH¸I §é-HµNH VI VSRM (K.A.P) CñA PHô HUYNH HäC SINH 40
3.4. THùC TR¹NG BÖNH R¡NG MIÖNG .............................................................................. 42
3.5. MèI LI£N QUAN GI÷A C¸C YÕU Tè NGUY C¥ Vµ S¢U R¡NG, VI£M LîI ... 57
Ch−¬ng 4: Bµn luËn ............................................................................ 63
4.1. §Æc ®iÓm cña ®èi t−îng nghiªn cøu ............................................................... 63
4.2. KiÕn thøc, th¸i ®é, thùc hµnh cña häc sinh vµ PHHS vÒ VSRM...... 64
4.2.1. KiÕn thøc- Th¸i ®é- Hµnh vi VSRM (K.A.P) cña häc sinh ..................64
4.2.2. KiÕn thøc- Th¸i ®é- Hµnh vi VSRM cña PHHS ....................................65
4.3. Thùc tr¹ng s©u r¨ng, viªm lîi cña häc sinh tiÓu häc tØnh B¾c
K¹n. ................................................................................................................................................ 66
4.3.1. Thùc tr¹ng s©u r¨ng..................................................................................66
4.3.2. Thùc tr¹ng viªm lîi .................................................................................70
4.3.3. Thùc tr¹ng VSRM ...................................................................................72
4.3.4. T×nh tr¹ng nhiÔm Fluo r¨ng ....................................................................72
4.4. Mét sè yÕu tè nguy c¬ g©y s©u r¨ng viªm lîi ®èi víi häc sinh
tiÓu häc TØnh B¾c K¹n. ..................................................................................................... 73
4.5. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu .......................................................................................... 75
KẾT LUẬN ................................................................................................... 77
KiẾN NGHỊ ................................................................................................... 78
tµI LIÖU THAM KH¶O
PHô LôC
DANH MôC C¸C B¶NG
Bảng 1.1 Nồng ñộ fluor trong nước sinh hoạt Tỉnh Bắc Kạn theo khu vực ...........15
Bảng1.2. Nồng ñộ fluor trong nước sinh hoạt của Tỉnh Bắc Kạn theo nguồn nước ....16
Bảng 1.3. Tỷ lệ chăm sóc răng miệng của học sinh Việt Nam ......................................17
B¶ng 1.4. Môc tiªu toµn cÇu dù phßng s©u r¨ng trÎ em cho n¨m 2000 ..........................19
Bảng 2.1. Quy ước của WHO về ghi mã số DMFT .........................................................28
B¶ng 2.2. Quy −íc cña WHO vÒ ghi mi sè dmft ..............................................................29
B¶ng 2.3. Ph©n vïng lôc ph©n ..............................................................................................29
Bảng 2.4: Chỉ số DI-S ...........................................................................................................33
Bảng 2.5: Tỷ lệ sâu răng .......................................................................................................33
Bảng 2.6: Tỷ lệ viêm lợi .......................................................................................................33
Bảng 3.1. Một số ñặc trưng cá nhân của 479 học sinh .....................................................36
Bảng 3.2. Kiến thức - Thái ñộ- Hành vi VSRM (K.A.P) của học sinh .........................37
Bảng 3.3. Điểm trung bình K.A.P học sinh theo giới .......................................................38
Bảng 3.4. Điểm trung bình K.A.P học sinh theo tuổi .......................................................38
Bảng 3.5. Điểm trung bình K.A.P học sinh theo trường ..................................................39
Bảng 3.6. Kiến thức-Thái ñộ- Hành vi VSRM (K.A.P) của PHHS ...............................40
Bảng 3.7. Tỷ lệ sâu răng sữa theo giới ................................................................................42
Bảng 3.8. Tỷ lệ sâu răng sữa theo tuổi ................................................................................43
Bảng 3.9. Tỷ lệ sâu răng sữa theo trường ...........................................................................44
Bảng 3.10. Phân tích chỉ số dmft theo giới .........................................................................44
Bảng 3.11: Phân tích chỉ số dmft theo tuổi .........................................................................45
Bảng 3.12. Phân tích chỉ số dmft theo trường ....................................................................46
Bảng 3.13. Sâu răng vĩnh viễn theo giới ............................................................................47
Bảng 3.14. Sâu răng vĩnh viễn theo tuổi .............................................................................47
Bảng 3.15. Sâu răng vĩnh viễn theo trường ........................................................................48
Bảng 3.16. Phân tích chỉ số DMFT theo giới ....................................................................49
Bảng 3.17. Phân tích chỉ số DMFT theo tuổi ....................................................................50
Bảng 3.18. Phân tích chỉ số DMFT theo trường ...............................................................51
Bảng 3.19. Tỷ lệ viêm lợi theo giới .....................................................................................52
Bảng 3.20.Tỷ lệ viêm lợi theo tuổi ......................................................................................52
Bảng 3.21.Tỷ lệ viêm lợi theo trường .................................................................................53
Bảng 3.22. Tỷ lệ học sinh có 3 vùng lục phân lành mạnh trở lên ...................................54
Bảng 3.23. Tình trạng cặn bám theo giới ........................................................................... 55
Bảng 3.24. Tình trạng cặn bám theo tuổi ............................................................................56
Bảng 2.25. Chỉ số Dean theo giới ........................................................................................56
Bảng 3.26. Phân tích mối liên quan giữa yếu tố nguy cơ và sâu răng sữa .....................57
Bảng 3.27. Mô hình Logistic ña biến về mối liên quan giữa yếu tố nguy cơ
và sâu răng sữa ...............................................................................................58
Bảng 3.28. Phân tích mối liên quan giữa yếu tố nguy cơ và sâu răng vĩnh viễn ...59
Bảng 3.29. Mô hình Logistic ña biến về mối liên quan giữa yếu tố nguy cơ và sâu răng
vĩnh viễn ..............................................................................................................60
Bảng 3.30. Phân tích mối liên quan giữa yếu tố nguy cơ và viêm lợi ............................61
Bảng 3.31. Mô hình Logistic ña biến về mối liên quan giữa yếu tố nguy cơ
và viêm lợi ................................................................................62
Bảng 4.1. So sánh với kết quả nghiên cứu tỷ lệ sâu răng sữa của một số tác giả ......... 67
Bảng 4.2. So sánh với kết quả nghiên cứu của các tác giả khác.......................................69
Bảng 4.3. So sánh với một số kết quả ñiều tra viêm lợi ...................................................71
Bảng 4.4. So sánh với kết quả nghiên cứu về mối liên quan của các yếu tố nguy cơ ..74
DANH MôC C¸C BIÓU §å
BiÓu ®å 3.1. Tû lÖ s©u r¨ng s÷a theo tuæi ....................................................... 43
BiÓu ®å 3.2. Ph©n tÝch chØ sè dmft theo tuæi .................................................. 45
BiÓu ®å 3.3. S©u r¨ng vÜnh viÔn theo tuæi ....................................................... 48
BiÓu ®å 3.4. Ph©n tÝch chØ sè DMFT theo tuæi ............................................... 50
BiÓu ®å 3.5. Tû lÖ häc sinh cã 3 vïng lôc ph©n lµnh m¹nh trë lªn ................ 54
BiÓu ®å 4.1. So s¸nh tû lÖ r¨ng s©u ®−îc ®iÒu trÞ vµ kh«ng ®−îc ®iÒu trÞ ...... 70
danh môc c¸c h×nh
H×nh 1.1. Gi¶i phÉu r¨ng ................................................................................... 3
H×nh 1.2. S¬ ®å Keyes....................................................................................... 8
H×nh 1.3. S¬ ®å White ...................................................................................... 8
H×nh 1.4. S¬ ®å tãm t¾t c¬ chÕ s©u r¨ng............................................................ 9
1
ĐÆt vÊn ®Ò
S©u r¨ng vµ viªm lîi lµ hai bÖnh phæ biÕn nhÊt trong c¸c bÖnh r¨ng
miÖng vµ trong xi héi. Tõ nh÷ng n¨m 70, Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi (WHO) ®i
xÕp bÖnh s©u r¨ng lµ tai häa thø ba cña loµi ng−êi sau bÖnh tim m¹ch vµ ung
th− v× lµ bÖnh m¾c rÊt sím, rÊt phæ biÕn (chiÕm 90 - 99% d©n sè) vµ g©y phÝ
tæn ®iÒu trÞ rÊt cao, v−ît quá kh¶ n¨ng chi tr¶ cña mäi chÝnh phñ kÓ c¶ nh÷ng
n−íc giµu cã nhÊt.
Hai thËp niªn võa qua, khoa häc thÕ giíi ®i ®¹t ®−îc nhiÒu tiÕn bé trong
viÖc gi¶i thÝch bÖnh c¨n cña s©u r¨ng còng nh− c¸ch phßng chèng bÖnh r¨ng
miÖng, chÝnh v× vËy mµ ë mét sè n−íc ph¸t triÓn nh− Australia, Mü vµ c¸c
n−íc B¾c ¢u ®i h¹ ®−îc tû lÖ bÖnh s©u r¨ng xuèng cßn mét nöa so víi tr−íc
[8]. Sau 25 n¨m phßng bÖnh (1969 - 1994) sè r¨ng s©u trung b×nh trÎ em 12
tuæi ở các nước này gi¶m tõ 6,5 xuèng còn d−íi 3 [8], [12], [36].
§èi víi c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn trong ®ã cã ViÖt Nam, do ®iÒu kiÖn
kinh tÕ cßn nhiÒu khã kh¨n, trang thiÕt bÞ vµ c¸n bé R¨ng Hµm MÆt cßn
thiÕu... nªn tû lÖ m¾c bÖnh r¨ng miÖng cßn cao vµ cã chiÒu h−íng gia t¨ng
[33]. N¨m 1994, WHO ®¸nh gi¸ ViÖt nam lµ mét trong nh÷ng n−íc cã tû lÖ
d©n m¾c bÖnh s©u r¨ng vµ viªm lîi cao trªn thÕ giíi vµ thuéc khu vùc c¸c n−íc
cã xu hướng bÖnh r¨ng miÖng gia t¨ng. N¨m 1977, tû lÖ s©u r¨ng trªn trÎ 6
tuæi ë Hµ Néi lµ 77% [3], ñến n¨m 2001 theo kÕt qu¶ ®iÒu tra søc kháe r¨ng
miÖng toµn quèc, tû lÖ s©u r¨ng ë trÎ 5 - 6 tuæi lµ 84,9% [30]. §Ó gi¶i quyÕt
thùc tr¹ng trªn, gi¶i ph¸p hiÖu qu¶ nhÊt lµ t¨ng c−êng c«ng t¸c phßng bÖnh,
lµm tèt c«ng t¸c ch¨m sãc søc kháe r¨ng miÖng ban ®Çu nh− c¸c n−íc tiªn
tiÕn ®i lµm.
Tõ nhiÒu n¨m nay, ngµnh R¨ng Hµm MÆt ViÖt nam ®i ®Æt nhiÖm vô
ch¨m sãc søc kháe r¨ng miÖng ban ®Çu lµ nhiÖm vô hµng ®Çu vµ lÊy c«ng t¸c
2
Nha häc ®−êng lµm träng t©m v× nhµ tr−êng lµ m«i tr−êng tèt nhÊt ®Ó tæ chøc
ch¨m sãc søc kháe cho trÎ em.
§Õn nay, ch−¬ng tr×nh Nha häc ®−êng ®i ®−îc triÓn khai thùc hiÖn ë tất
cả các tØnh thµnh cña c¶ n−íc, ch−¬ng tr×nh hiÖn vÉn ®ang tiÕp tôc ®−îc chó
träng ph¸t triÓn c¶ vÒ bÒ réng lÉn chiÒu s©u [32]. VÊn ®Ò cÇn ph¶i ®¸nh gi¸
thùc tr¹ng bÖnh r¨ng miÖng häc sinh cña tõng ®Þa ph−¬ng ®Ó cã tham m−u, ®Ò
xuÊt c¸c néi dung ch−¬ng tr×nh Nha häc ®−êng phï hîp cho tõng TØnh trong
tõng giai ®o¹n lµ hÕt søc cÇn thiÕt.
§Ó cã sè liÖu khoa häc vÒ t×nh h×nh s©u r¨ng, viªm lîi cña trÎ em tØnh
B¾c K¹n, bæ sung vµo kho tµng d÷ liÖu chung cña ngµnh R¨ng Hµm MÆt ViÖt
Nam ñồng thời lµ c¬ së ®Ó Ngµnh y tÕ B¾c K¹n tham m−u chÝnh x¸c cho TØnh
trong viÖc ho¹ch ®Þnh các chÝnh s¸ch y tế phï hîp trong ®ã cã ch−¬ng tr×nh
Nha häc ®−êng, chóng t«i tiÕn hµnh thùc hiÖn ®Ò tµi "Nghiªn cøu thùc tr¹ng
s©u r¨ng, viªm lîi vµ một số yÕu tè nguy c¬ ë häc sinh tiÓu häc TØnh B¾c
K¹n" nh»m hai môc tiªu:
1. X¸c ®Þnh tû lÖ s©u r¨ng, viªm lîi ở häc sinh tiÓu häc tØnh B¾c K¹n.
2. T×m hiÓu mét sè yÕu tè nguy c¬ g©y s©u r¨ng, viªm lîi ë ®èi t−îng nµy.
3
Ch−¬ng 1
Tæng quan tµi liÖu
1.1. Gi¶i phÉu, tæ chøc häc cña r¨ng vµ vïng quanh r¨ng [4], [14]
1.1.1. Gi¶i phÉu r¨ng [10],[17]
R¨ng gåm 2 phÇn: th©n r¨ng vµ ch©n r¨ng. Th©n r¨ng ®−îc bao bäc bëi men
r¨ng, ch©n r¨ng ®−îc xªm¨ng bao bäc. Gi÷a th©n r¨ng vµ ch©n r¨ng lµ ®−êng cæ
r¨ng (cæ r¨ng gi¶i phÉu) lµ mét ®−êng cong cßn gäi lµ ®−êng nèi men - xª m¨ng.
Vïng quanh r¨ng gåm lîi, d©y ch»ng quanh r¨ng, xª m¨ng vµ x−¬ng æ r¨ng.
H×nh 1.1. Gi¶i phÉu r¨ng [10]
4
1.1.2. Tæ chøc häc cña r¨ng [2]
CÊu t¹o cña r¨ng gåm: men r¨ng, ngµ r¨ng vµ tñy r¨ng.
1.1.2.1. Men r¨ng
Men r¨ng phñ mÆt ngoµi ngµ th©n r¨ng, cã nguån gèc tõ ngo¹i b×, lµ m«
cøng nhÊt trong c¬ thÓ, cã tû lÖ chÊt v« c¬ cao nhÊt (kho¶ng 96%). Men r¨ng dµy
máng tïy vÞ trÝ kh¸c nhau, dµy nhÊt ë nóm r¨ng lµ 1,5mm vµ máng nhÊt ë vïng
cæ r¨ng. H×nh d¸ng vµ bÒ dµy cña men ®−îc x¸c ®Þnh tõ tr−íc khi r¨ng mäc ra,
trong ®êi sèng, men r¨ng kh«ng cã sù båi ®¾p thªm mµ chØ mßn dÇn theo tuæi
nh−ng cã sù trao ®æi vÒ vËt lý vµ hãa häc víi m«i tr−êng trong miÖng.
VÒ mÆt hãa häc, chÊt v« c¬ chiÕm 96%, chñ yÕu lµ 3[(PO4)2Ca3] Ca(OH)2
cßn l¹i lµ c¸c muèi cacbonat cña magiª vµ mét l−îng nhá clorua, fluorua vµ
muèi sunfat cña natri vµ kali. Thµnh phÇn h÷u c¬ chiÕm kho¶ng 1% trong ®ã
chñ yÕu lµ protit.
VÒ mÆt lý häc, men r¨ng trong, cøng, rßn vµ c¶n tia X víi tû träng tõ 2,33 so víi ngµ r¨ng.
CÊu tróc häc cña men r¨ng: quan s¸t qua kÝnh hiÓn vi thÊy hai lo¹i
®−êng v©n:
- §−êng Retzius: trªn tiªu b¶n c¾t ngang lµ c¸c ®−êng ch¹y song song
với nhau vµ song song víi ®−êng viÒn ngoµi cña líp men còng nh− víi ®−êng
ranh giíi men ngµ ë phÝa trong. Trªn tiªu b¶n c¾t däc th©n r¨ng, ®−êng
Retzius hîp víi ®−êng ranh giíi men ngµ còng nh− víi mÆt ngoµi cña men
thµnh mét gãc nhän.
- §−êng trô men: ch¹y suèt chiÒu dµy men r¨ng vµ h−íng th¼ng gãc
víi ®−êng ngoµi trong cña men r¨ng, ®«i khi cã sù gÊp khóc vµ thay ®æi
h−íng ®i cña trô men. Trô men cã ®−êng kÝnh tõ 3 - 6µm, khi c¾t ngang
qua trô men ta thÊy tiÕt diÖn cã c¸c lo¹i h×nh thÓ: vÈy c¸ 57%, l¨ng trô
30%, kh«ng râ rµng 10%, h−íng ®i cña trô men t¹o ra c¸c d¶i s¸ng tèi xen
kÏ chÝnh lµ d¶i Hunter-Schrenge.
5
CÊu tróc siªu vi cña men: thµnh phÇn h÷u c¬ cã cÊu tróc sîi vµ s¾p xÕp
däc theo trô men, cã vïng hîp víi trô men gãc 40o, thµnh phÇn v« c¬ lµ c¸c
khèi tinh thÓ to nhá kh«ng ®Òu dµi 1µm réng 0,04 - 0,1 µm, c¸c tinh thÓ
trong trô men s¾p xÕp theo h×nh x−¬ng c¸ ®«i khi theo h×nh lèc. CÊu t¹o cña
c¸c tinh thÓ lµ hydroxy apatit, chÊt gi÷a trô men lµ c¸c gi¶ tinh thÓ apatit
(thay PO4 b»ng CaCO3, Mg CO3).
1.1.2.2. Ngµ r¨ng
Cã nguån gèc tõ trung b×, kÐm cøng h¬n men, chøa tû lÖ chÊt v« c¬ thÊp
h¬n men (75%), chñ yÕu lµ 3 [(PO4)2Ca3)2H2O]. Trong ngµ r¨ng cã nhiÒu èng
ngµ, chøa ®u«i bµo t−¬ng cña nguyªn bµo ngµ. BÒ dµy ngµ r¨ng thay ®æi trong
®êi sèng do ho¹t ®éng cña nguyªn bµo ngµ, ngµ r¨ng ngµy cµng dµy theo
h−íng vÒ phÝa hèc tñy r¨ng, lµm hÑp dÇn èng tñy.
VÒ tæ chøc häc: ngµ r¨ng ®−îc chia lµm hai lo¹i:
- Ngµ tiªn ph¸t: chiÕm khèi l−îng chñ yÕu vµ ®−îc t¹o nªn trong qu¸
tr×nh h×nh thµnh r¨ng, nã bao gåm: èng ngµ, chÊt gi÷a èng ngµ và d©y T«m.
+ èng ngµ: cã sè l−îng tõ 15 – 50.000 èng/1mm2, ®−êng kÝnh èng tõ 3 5µm, èng ngµ chÝnh ch¹y suèt chiÒu dµy cña ngµ vµ tËn cïng b»ng ®Çu chèt ë
ranh giíi men ngµ, èng ngµ phô lµ èng nhá hoÆc nh¸nh bªn, nh¸nh tËn cïng
cña èng ngµ chÝnh.
+ ChÊt gi÷a èng ngµ: cã cÊu tróc sîi ®−îc ngÊm v«i, s¾p xÕp th¼ng gãc
víi èng ngµ.
+ D©y T«m: n»m trong èng ngµ, lµ ®u«i nguyªn sinh chÊt cña tÕ bµo t¹o ngµ.
- Ngµ thø ph¸t: ®−îc sinh ra khi r¨ng ®i h×nh thµnh gåm ngµ thø ph¸t
sinh lý, ngµ ph¶n øng vµ ngµ trong suèt.
1.1.2.3. Tuû r¨ng
Lµ m« liªn kÕt mÒm, n»m trong hèc tuû gåm tuû ch©n vµ tñy th©n. Tuû
r¨ng trong buång tñy gäi lµ tñy th©n hoặc tñy buång, tuû r¨ng trong èng tñy
gäi lµ tñy ch©n. C¸c nguyªn bµo ngµ n»m s¸t v¸ch hèc tñy.
6
Tuû r¨ng cã nhiÖm vô duy tr× sù sèng cña r¨ng cô thÓ lµ duy trì sự sèng cña
nguyªn bµo ngµ, t¹o ngµ thø cÊp và nhËn c¶m gi¸c cña r¨ng. Trong tñy r¨ng cã
chøa nhiÒu m¹ch m¸u, m¹ch b¹ch huyÕt vµ ®Çu tËn cïng cña thÇn kinh.
VÒ tæ chøc häc, tuû r¨ng gåm hai vïng: vïng c¹nh tuû và vïng gi÷a tuû:
+ Vïng c¹nh tuû: gåm c¸c líp tÕ bµo t¹o ngµ (2 - 3 líp) vµ líp kh«ng cã tÕ
bµo gåm nh÷ng tæ chøc sîi t¹o keo.
+ Vïng gi÷a tuû lµ tæ chøc liªn kÕt cã nhiÒu tÕ bµo, Ýt tæ chøc sîi.
1.1.3. Vïng quanh r¨ng [10]
Bao gåm x−¬ng æ r¨ng, xª m¨ng, d©y ch»ng nha chu vµ lîi r¨ng.
1.1.3.1. X−¬ng æ r¨ng
Lµ m« x−¬ng xèp, bªn ngoµi ®−îc bao bäc b»ng mµng x−¬ng n¬i n−íu
r¨ng b¸m vµo. X−¬ng æ r¨ng t¹o thµnh mét huyÖt, cã h×nh d¸ng vµ kÝch th−íc
phï hîp víi ch©n r¨ng. BÒ mÆt æ r¨ng, n¬i ®èi diÖn víi ch©n r¨ng, lµ m« x−¬ng
®Æc biÖt cã nhiÒu lç thñng cho m¹ch m¸u, thÇn kinh tõ x−¬ng xuyªn qua ®Ó
nu«i d©y ch»ng nha chu, gäi lµ x−¬ng æ chÝnh danh hay l¸ sµng.
X−¬ng æ r¨ng vµ xªm¨ng lµ thµnh phÇn tæ chøc cøng cña tæ chøc quanh
r¨ng. Thµnh phÇn nµy kh«ng bÞ tæn th−¬ng trong bÖnh viªm lîi, bÞ tæn th−¬ng
trong bÖnh viªm quanh r¨ng.
1.1.3.2. Xªm¨ng
Lµ m« ®Æc biÖt, h×nh thµnh cïng víi sù h×nh thµnh ch©n r¨ng, phñ mÆt
ngoµi ngµ ch©n r¨ng. Xª m¨ng ®−îc båi ®¾p thªm ë phÝa chãp chñ yÕu ®Ó bï
trõ sù mßn mÆt nhai, ®−îc coi lµ hiÖn t−îng mäc r¨ng suèt ®êi.
1.1.3.3. D©y ch»ng nha chu
D©y ch»ng nha chu n»m ë khe gi÷a x−¬ng æ r¨ng vµ xªm¨ng, b×nh
th−êng khe nµy réng 0,15 - 0,25mm. D©y ch»ng nha chu cã nhiÖm vô gi÷
cho r¨ng g¾n vµo x−¬ng æ r¨ng vµ ®ång thêi cã chøc n¨ng lµm vËt ®Öm, lµm
cho mçi r¨ng cã sù xª dÞch nhÑ ®éc lËp víi nhau trong khi ¨n nhai, gióp l−u
th«ng m¸u, truyÒn c¶m gi¸c ¸p lùc vµ truyÒn lùc ®Ó tr¸nh t¸c dông cã h¹i
cña lùc nhai ®èi víi r¨ng vµ nha chu.
7
1.1.3.4. Lîi r¨ng
Bao gåm lîi tù do vµ lîi b¸m dÝnh.
- Lîi tù do: gåm cã bê lîi tù do (®−êng viÒn lîi) vµ nhó lîi (nóm lîi).
B×nh th−êng lîi tù do h×nh l−în sãng «m s¸t xung quanh mét phÇn th©n r¨ng
vµ cæ r¨ng. §−êng viÒn lîi ë mÆt ngoµi vµ mÆt trong cña r¨ng, nhó lîi ë phÇn
kÏ gi÷a hai r¨ng ®øng c¹nh nhau. MÆt trong cña ®−êng viÒn lîi vµ nóm lîi
cïng víi phÝa ngoµi cña th©n r¨ng cã khe hë gäi lµ khe lîi. Khe nµy s©u 0,5 1mm. Khi r¨ng míi mäc cã thÓ cã chiÒu s©u 0,8 - 2mm. §¸y khe lîi ë ngang
cæ r¨ng.
- Lîi b¸m dÝnh: Vïng lîi dÝnh h¬i gå lªn, nèi tiÕp tõ phÇn lîi tù do ®Õn
phÇn niªm m¹c di ®éng.
1.2. Sinh bÖnh häc s©u r¨ng vµ viªm lîi
1.2.1. Sinh bÖnh häc s©u r¨ng [8], [12], [14]
BÖnh s©u r¨ng lµ bÖnh do nhiÒu nguyªn nh©n g©y nªn trong ®ã vi
khuÈn ®ãng vai trß quan träng nhất, c¸c yÕu tè thuËn lîi nh− chÕ ®é ¨n
uèng nhiÒu ®−êng, VSRM kh«ng tèt, chÊt l−îng men r¨ng kÐm, m«i tr−êng
tù nhiªn nhÊt lµ m«i tr−êng n−íc ¨n uèng cã hµm l−îng fluor thÊp (hµm
l−îng fluor tèi −u lµ 0,8 - 1,2 ppm/lÝt)... t¹o ®iÒu kiÖn cho s©u r¨ng ph¸t
triÓn [7].
Tr−íc n¨m 1970, ng−êi ta cho r»ng bÖnh c¨n cña s©u r¨ng lµ do nhiÒu
nguyªn nh©n víi sù t¸c ®éng cña 3 yÕu tè. Vi khuÈn trong miÖng mµ chñ yÕu lµ
Streptococcus mutans lªn men c¸c chÊt bét vµ ®−êng cßn dÝnh l¹i r¨ng t¹o thµnh
acid, acid nµy ®i ph¸ huû tæ chøc cøng cña r¨ng t¹o thµnh lç s©u. Qua lç s©u, vi
khuÈn th©m nhËp vµo tñy r¨ng g©y viªm tuû vµ viªm quanh cuèng r¨ng. Sù phèi
hîp cña c¸c yÕu tè nµy ®Ó g©y s©u r¨ng ®−îc thÓ hiÖn b»ng s¬ ®å Keyes:
8
H×nh 1.2. S¬ ®å Keyes (1969) [8]
Víi s¬ ®å Keyes, ng−êi ta chó ý nhiÒu ®Õn chÊt ®−êng vµ vi khuÈn
Streptococcus Mutans do ®ã, viÖc dù phßng còng chó ý quan t©m ®Õn chÕ ®é
¨n h¹n chÕ ®−êng vµ VSRM. ¸p dông vµo thùc tÕ phßng bÖnh s©u r¨ng thÊy
kÕt qu¶ ®¹t ®−îc kh«ng cao, tû lÖ s©u r¨ng gi¶m xuèng kh«ng ®¸ng kÓ.
VÒ sau, White gi¶i thÝch sinh bÖnh häc s©u r¨ng b»ng viÖc thay vßng trßn
chÊt ®−êng trong s¬ ®å Keyes b»ng vßng trßn chÊt nÒn vµ ®Ò cao vai trß b¶o
vÖ cña n−íc bät, pH dßng ch¶y n−íc bät quanh r¨ng vµ vai trß cña fluor.
H×nh 1.3. S¬ ®å White (1975) [8]
9
C¬ chÕ sinh bÖnh häc cña s©u r¨ng ®−îc thÓ hiÖn b»ng hai qu¸ tr×nh hñy
kho¸ng vµ t¸i kho¸ng. NÕu qu¸ tr×nh hñy kho¸ng lín h¬n qu¸ tr×nh t¸i kho¸ng
th× sÏ g©y s©u r¨ng.
S©u r¨ng = Huû kho¸ng > T¸i kho¸ng
C¸c yÕu tè g©y mÊt æn ®Þnh lµm s©u r¨ng:
* M¶ng b¸m vi khuÈn
* ChÕ ®é ¨n nhiÒu ®−êng nhiÒu lÇn
* ThiÕu n−íc bät hay n−íc bät axit
* Axit tõ d¹ dµy trµn lªn miÖng
* pH m«i tr−êng miÖng < 5
C¸c yÕu tè b¶o vÖ:
* N−íc bät
* Kh¶ n¨ng kh¸ng axit cña men r¨ng
* Fluor cã ë bÒ mÆt men r¨ng
* Sù tr¸m bÝt hè rnh
* Nång ®é Ca++, NPO4 quanh r¨ng
* pH > 5,5
H×nh 1.4. S¬ ®å tãm t¾t c¬ chÕ s©u r¨ng [15]
Víi sù hiÓu biÕt nhiÒu h¬n vÒ sinh bÖnh häc qu¸ tr×nh s©u r¨ng nªn h¬n
hai thËp kû qua, loµi ng−êi ®i ®¹t ®−îc nhiÒu thµnh tùu lín trong dù phßng
s©u r¨ng.
1.2.2. Sinh bÖnh häc viªm lîi [6], [24], [38].
BÖnh quanh r¨ng lµ bÖnh rÊt phæ biÕn, tû lÖ m¾c rÊt cao, ë trÎ em chñ yÕu
lµ bÖnh viªm lîi.
BÖnh quanh r¨ng do nhiÒu nguyªn nh©n nh− thiÕu sinh tè, sang chÊn
khíp c¾n, vi khuÈn vµ VSRM kÐm... trong ®ã vi khuÈn vµ VSRM kÐm t¹o nªn
cÆn b¸m r¨ng lµ nguyªn nh©n chÝnh.
- Xem thêm -
.PDF 
101 
75 
88 
