Tài liệu Thực trạng kiến thức kiểm soát huyết áp của người bệnh điều trị ngoại trú tại bệnh viện 74 trung ương năm 2022

BỘ Y TẾ TRƯỜNG ĐẠI HỌC ĐIỀU DƯỠNG NAM ĐỊNH VŨ THỊ HIÊN THỰC TRẠNG KIẾN THỨC KIỂM SOÁT HUYẾT ÁP CỦA NGƯỜI BỆNH ĐIỀU TRỊ NGOẠI TRÚ TẠI BỆNH VIỆN 74 TRUNG ƯƠNG NĂM 2022 BÁO CÁO CHUYÊN ĐỀ TỐT NGHIỆP NAM ĐỊNH - 2022 BỘ Y TẾ TRƯỜNG ĐẠI HỌC ĐIỀU DƯỠNG NAM ĐỊNH VŨ THỊ HIÊN THỰC TRẠNG KIẾN THỨC KIỂM SOÁT HUYẾT ÁP CỦA NGƯỜI BỆNH ĐIỀU TRỊ NGOẠI TRÚ TẠI BỆNH VIỆN 74 TRUNG ƯƠNG NĂM 2022 BÁO CÁO CHUYÊN ĐỀ TỐT NGHIỆP Chuyên ngành: ĐIỀU DƯỠNG NỘI NGƯỜI LỚN GIẢNG VIÊN HƯỚNG DẪN: ThS. BÙI CHÍ ANH MINH NAM ĐỊNH – 2022 i LỜI CẢM ƠN Được sự phân công của Hội đồng khoa học trường Đại học Điều dưỡng Nam Định và sự đồng ý của giảng viên hướng dẫn ThS. Bùi Chí Anh Minh, tôi đã thực hiện chuyên đề “Thực trạng kiến thức kiểm soát huyết áp của người bệnh điều trị ngoại trú tại Bệnh viện 74 Trung Ương năm 2022”. Để hoàn thành chuyên đề này, tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo đã tận tình giảng dạy, hướng dẫn trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và rèn luyện ở trường Đại học Điều dưỡng Nam Định. Tôi xin chân thành cảm ơn giảng viên hướng dẫn ThS. Bùi Chí Anh Minh, Trường Đại học Điều dưỡng Nam Định là người trực tiếp tận tình hướng dẫn tôi. Cảm ơn Ban giám đốc và các anh chị bác sỹ, điều dưỡng của Phòng khám bệnh mạn tính Bệnh viện 74 Trung Ương, đã tạo điều kiện cho tôi thực hiện chuyên đề. Tôi cũng bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc tới gia đình, đồng nghiệp, bạn bè và tập thể lớp Chuyên khoa I – khóa 9, những người đã giành cho tôi tình cảm và nguồn động viên khích lệ. Mặc dù tôi đã cố gắng để thực hiện chuyên đề một cách tốt nhất nhưng không tránh khỏi những điều thiếu sót mà bản thân chưa thấy được. Tôi rất mong được sự đóng góp của quý thầy cô, Hội đồng Khoa học trường Đại học Điều dưỡng Nam Định và các bạn đồng nghiệp để khóa luận của tôi được hoàn chỉnh hơn. Tôi xin chân thành cảm ơn! Vĩnh Phúc, ngày 20 tháng 7 năm 2022 Tác giả Vũ Thị Hiên ii LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan chuyên đề: “Thực trạng kiến thức kiểm soát huyết áp của người bệnh điều trị ngoại trú tại Bệnh viện 74 Trung Ương năm 2022” là một đánh giá độc lập của bản thân không có sự sao chép của người khác. Chuyên đề này là một trong những sản phẩm mà tôi đã nỗ lực nghiên cứu đánh giá trong quá trình học tập tại trường và thực tập tại Bệnh viện, trong quá trình viết bài có tham khảo một số tài liệu có nguồn gốc rõ ràng, dưới sự hướng dẫn của Giảng viên hướng dẫn ThS. Bùi Chí Anh Minh, Trường Đại học Điều dưỡng Nam Định. Tôi xin cam đoan nếu có vấn đề gì tôi xin chịu hoàn toàn trách nhiệm. Nam Định, ngày 20 tháng 7 năm 2022 Tác giả Vũ Thị Hiên iii MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN ..........................................................................................................i LỜI CAM ĐOAN....................................................................................................ii MỤC LỤC ............................................................................................................ iii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT.......................................................................... v DANH MỤC CÁC BẢNG ..................................................................................... vi DANH MỤC HÌNH, BIỂU ĐỒ .............................................................................vii ĐẶT VẤN ĐỀ......................................................................................................... 1 Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ CỞ SỞ THỰC TIỄN ..................................... 3 1.1. Sơ lược về tăng huyết áp ............................................................................... 3 1.1.1. Định nghĩa .............................................................................................. 3 1.1.2. Chẩn đoán và phân độ ............................................................................. 3 1.1.3. Nguyên nhân gây tăng huyết áp............................................................... 4 1.1.4. Các yếu tố nguy cơ của tăng huyết áp...................................................... 5 1.1.5. Triệu chứng tăng huyết áp ....................................................................... 7 1.1.6. Biến chứng tăng huyết áp ........................................................................ 7 1.2. Điều trị và kiểm soát tăng huyết áp. ............................................................... 8 1.2.1. Lợi ích của điều trị và kiểm soát được huyết áp. ...................................... 8 1.2.2. Nguyên tắc chung.................................................................................... 8 1.2.3. Các kiến thức điều trị kiểm soát huyết áp không dùng thuốc ................... 8 1.2.3. Biện pháp kiểm soát huyết áp có dùng thuốc ........................................... 9 1.3. Một vài nghiên cứu về kiểm soát tăng huyết áp. .......................................... 10 1.3.1. Ngoài nước............................................................................................ 10 1.3.2. Trong nước............................................................................................ 12 Chương 2: MÔ TẢ VẤN ĐỀ CẦN GIẢI QUYẾT .............................................. 14 2.1. Giới thiệu về Bệnh viện 74 Trung Ương ...................................................... 14 2.2. Thực trạng kiến thức kiến thức kiểm soát huyết áp của người bệnh điều trị ngoại trú tại Bệnh viện 74 Trung Ương. ............................................................. 14 2.2.1. Đặc điểm của đối tượng nghiên cứu: ..................................................... 15 iv Chương 3: BÀN LUẬN......................................................................................... 25 3.1. Một số đặc điểm nhân khẩu học của đối tượng nghiên cứu .......................... 25 3.2. Kiến thức kiểm soát huyết áp ở người bệnh ................................................. 27 3.3. Những ưu điểm, tồn tại và nguyên nhân…………………………………….30 3.4. Các giải pháp khắc phục và nâng cao .......................................................... 32 KẾT LUẬN .......................................................................................................... 34 ĐỀ XUẤT GIẢI PHÁP ..................................................................................... 345 TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC: BẢNG CÂU HỎI NGHIÊN CỨU v DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BMI (Body mass index) – Chỉ số khối cơ thể NB Người bệnh CBYT Cán bộ y tế ĐTNC Đối tượng nghiên cứu ĐTV Điều tra viên ĐTĐ Đái tháo đường HA Huyết áp HAMT Huyết áp mục tiêu HATT Huyết áp tâm thu HATTr Huyết áp tâm trương NCV Nghiên cứu viên TBMMN Tai biến mạch máu não THA Tăng huyết áp WHO (World heath organization) - Tổ chức Y tế Thế giới vi DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Phân loại huyết áp ở người lớn theo ESC/ESH 2018 .............................. 4 Bảng 1.2. Tỷ lệ ý thức, điều trị và kiểm soát huyết áp............................................ 11 Bảng 2.1: Đặc điểm tuổi,giới của đối tượng nghiên cứu ........................................ 15 Bảng 2.2: Đặc điểm cân nặng của đối tượng nghiên cứu........................................ 15 Bảng 2.3: Chỉ số BMI của bệnh nhân .................................................................... 16 Bảng 2.4: Trình độ văn hóa của đối tượng nghiên cứu ........................................... 16 Bảng 2.5: Nghề nghiệp của đối tượng nghiên cứu.................................................. 17 Bảng 2.6: Thời gian bị THA của người bệnh ......................................................... 17 Bảng 2.7: Các bệnh kèm theo ở bệnh nhân bị THA ............................................... 18 Bảng 2.8: Hiểu biết của bệnh nhân về tình trạng tổn thương cơ quan đích trong bệnh THA 20 Bảng 2.9: Kiến thức của bệnh nhân về kiểm soát HA bằng lối sống ...................... 20 Bảng 2.10: Kiến thức của bênh nhân về các yếu tố nguy cơ ................................... 21 Bảng 2.11: Kiến thức của bệnh nhân về chỉ số khối cơ thể với bệnh THA ............. 21 Bảng 2.12: Kiến thức của bệnh nhân THA về thời gian hoạt động thể lực ............. 21 Bảng 2.13: Kiến thức của bệnh nhân THA về mức độ rượu bia được khuyến cáo sử dụng. 22 Bảng 2.14: Cách dùng thuốc của đối tượng nghiên cứu ......................................... 22 Bảng 2.15: Nơi theo dõi huyết áp của đối tượng nghiên cứu .................................. 23 Bảng 2.16: Thời gian khám định kỳ của các đối tượng trong nghiên cứu ............... 24 vii DANH MỤC HÌNH, BIỂU ĐỒ Hình 1.1: Sơ đồ quy trình điều trị THA theo Bộ Y tế ............................................. 10 Biểu đồ 2.1: Khu vực sống của các bệnh nhân trong nghiên cứu............................ 16 Biểu đồ 2.2: THA và bệnh kèm theo ...................................................................... 18 Biểu đồ 2.3: Tỉ lệ bệnh nhân hút thuốc lá............................................................... 19 Biểu đồ 2.4: Kiến thức của bệnh nhân về huyết áp mục tiêu .................................. 19 Biểu đồ 2.5: Dùng thuốc thường xuyên tại nhà ...................................................... 22 Biểu đồ 2.6: Kiểm tra HA thường xuyên ............................................................... 23 Biểu đồ 2.7 thời gian khám định kỳ hàng tháng ..................................................... 24 1 ĐẶT VẤN ĐỀ Ngày nay, tăng huyết áp vẫn là một vấn đề sức khỏe cộng đồng với 1,13 tỷ người hiện mắc trên toàn cầu vào năm 2015. Tỉ lệ hiện mắc của THA ở người trưởng thành khoảng 30-45%, tỉ lệ này tương đương giữa các quốc gia trên thế giới. Mặc dù đã có nhiều chiến lược điều trị thuốc và thay đổi lối sống tỏ ra hiệu quả, tuy nhiên tỉ lệ kiểm soát huyết áp trên thế giới vẫn chưa cao. Tăng huyết áp là yếu tố góp phần hàng đầu của tử vong sớm, gây ra khoảng 10 triệu người tử vong vào năm 2015; trong đó 4,9 triệu trường hợp do bệnh tim thiếu máu cục bộ và 3,5 triệu do đột quỵ. Tăng huyết áp cũng là yếu tố nguy cơ chính của bệnh thận mạn, bệnh động mạch ngoại biên. Năm 2020, Hội tăng huyết áp thế giới cũng như Bộ y tế Việt Nam đã ban hành hướng dẫn thực hành lâm sàng bệnh tăng huyết áp, điều đó góp phần nâng cao hiệu quả trong quản lý và điều trị bệnh lý này.[1];[4] Bệnh THA được coi là “kẻ giết người thầm lặng” bởi bệnh không có những triệu chứng điển hình, không lúc nào người bệnh cũng thấy khó chịu. Một số người bệnh THA có triệu chứng lâm sàng như: chóng mặt, đau đầu, ù tai,... Tuy nhiên có rất nhiều người lại không có các biểu hiện này. THA là bệnh lí mạn tính cần phải theo dõi đều, điều trị đúng, đủ hằng ngày, điều trị lâu dài,... Trong những năm gần đây THA đã và đang là bệnh có nguy cơ gây tử vong hàng đầu trên thế giới gây nên cái chết khoảng 10 triệu người mỗi năm (2015), trong đó có 4,9 triệu người do bệnh mạch vành và 3.9 triệu người do đột quỵ [4]. Nó cũng là yếu tố nguy cơ chính của suy tim, rung nhĩ, bệnh thận mạn, suy giảm chức năng nhận thức, bệnh mạch máu ngoại vi [4]. Tại Mỹ, THA làm tiêu tốn 46.4 tỷ USD mỗi năm [23]; con số này tại Trung Quốc là 231.7 triệu USD mỗi năm [22]. Tại Việt Nam chi phí điều trị trực tiếp THA trung bình khoảng 65 USD/ người trong đó chi phí cho điều trị nội trú cao nhất 30 USD/ người [30]. Như vậy, THA không chỉ ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống của người bệnh mà còn tạo ra gánh nặng cho cả gia đình và xã hội. Để hạn chế và phòng ngừa được các biến chứng của THA gây ra thì bệnh nhân THA đầu tiên cần phải thay đổi lối sống: Ăn nhạt, giảm và duy trì cân nặng lí tưởng, hạn chế bia rượu, cai thuốc lá, vận động thể lực phù hợp, giảm stress, tiếp 2 đến là tuân thủ dùng thuốc. Tuân thủ điều trị THA có thể giảm 40% nguy cơ TBMMN và 15% nguy cơ NMCT [6]. Trên thế giới mặc dù việc điều trị THA rất hiệu quả nhưng việc tuân thủ kiểm soát huyết áp là không tốt. Ước tính mức độ mà bệnh nhân tuân thủ điều trị THA khoảng 50-70% [31]. Điều này cho thấy nhận thức ảnh hưởng đến kết quả điều trị, nhận thức cũng giúp thay đổi lối sống để đạt được kết quả điều trị tốt khi kết hợp với sử dụng thuốc, trong đó điều chỉnh thay đổi lối sống để kiểm soát THA là việc hoàn toàn có thể thực hiện được tại gia đình, đồng thời cũng là phương pháp không tốn kém và khả thi, giúp làm giảm tỷ lệ tăng huyết áp trong cộng đồng, qua đó giảm biến chứng, giảm tỷ lệ tử vong, đồng thời giúp cho người mới mắc duy trì và kiểm soát tốt huyết áp. Trong những năm gần đây, đã có rất nhiều đề tài nghiên cứu về kiến thức kiểm, tuân thủ điều trị tăng huyết áp, tuy nhiên tại Bệnh viện 74 Trung Ương các đánh giá liên quan đến kiến thức bệnh, kiến thức kiểm soát huyết áp còn hạn chế. Vì vậy chúng tôi tiến hành nghiên cứu đề tài: “Thực trạng kiến thức kiểm soát huyết áp của người bệnh điều trị ngoại trú tại Bệnh viện 74 Trung Ương năm 2022” với 2 mục tiêu: 1. Mô tả thực trạng kiến thức kiểm soát huyết áp của người bệnh điều trị ngoại trú tại Bệnh viện 74 Trung ương năm 2022. 2. Đề xuất một số giải pháp nâng cao kiến thức kiểm soát huyết áp cho người bệnh tăng huyết áp đang điều trị ngoại trú tại khoa khám bệnh bệnh viện 74 Trung ương. 3 Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ CỞ SỞ THỰC TIỄN 1.1. Sơ lược về tăng huyết áp 1.1.1. Định nghĩa [17]; [28] Theo hầu hết các hướng dẫn chính, khuyến cáo rằng tăng huyết áp nên được chẩn đoán khi một người có huyết áp tâm thu (HATT) đo ở phòng khám là ≥ 140mmHg và/ hoặc huyết áp tâm trương (HATTr) là ≥90 mmHg sau khi kiểm tra lặp lại. Các định nghĩa về các loại THA thường gặp: Tăng huyết áp tâm thu đơn độc: HATT ≥ 140 mmHg và HATTr < 90 mmHg Tăng huyết áp tâm trương đơn độc: HATT < 140 mmHg và HATTr ≥ 90 mmHg. Tăng huyết áp áo choàng trắng (White coat hypertension): Chỉ tăng HA phòng khám và không tăng HA lưu động hoặc HA tại nhà. Những đối tượng này có nguy cơ tim mạch trung gian giữa huyết áp bình thường và tăng huyết áp thật sự. Tăng huyết áp ẩn giấu (Masked hypertension): Không có sự tăng HA phòng khám nhưng HA ngoài phòng khám tăng (HA lưu động hoặc tại nhà). Những bệnh nhân này có nguy cơ biến cố tim mạch tương tự như tăng huyết áp thật sự. 1.1.2. Chẩn đoán và phân độ 1.1.2.1. Chẩn đoán Một cách đầy đủ, tăng huyết áp là một hội chứng tim mạch tiến triển được khẳng định khi: huyết áp đo tại cơ sở y tế lớn hơn hoặc bằng 140/90 mm Hg hoặc khi đo tại nhà và khi theo dõi huyết áp lưu động 24 giờ lớn hơn hoặc bằng 135/85 mmHg hoặc chỉ số huyết áp không tăng nhưng có bằng chứng tăng huyết áp như đang dùng thuốc hạ huyết áp hoặc có biến chứng như bệnh tim do tăng huyết áp, tai biến mạch máu não [4]. 1.1.2.2. phân loại Có nhiều cách phân loại tăng huyết áp. Phân loại theo nguyên nhân gồm có tăng huyết áp vô căn hay nguyên phát (chiếm khoảng 95%) THA thứ phát là THA có nguyên nhân (chiếm khoảng 5%); (1) THA tâm trương hoặc tâm thu đơn độc; 4 (2) Phân theo mức độ THA: theo ESC/ESH 2018, ISH 2020 (Bảng 1.1) (3) Phân loại theo mức độ tổn thương cơ quan đích. Bảng 1.1. Phân loại huyết áp ở người lớn theo ESC/ESH 2018 [4];[17] Phân độ HATT(mmHg) HATTr(mmHg) Huyết áp tối ưu <120 <80 Huyết áp bình thường <130 <85 Huyết áp bình thường cao 130-139 85-89 Độ I: THA nhẹ 140-159 90-99 Độ 2: THA vừa 160-179 100-109 Độ 3: THA nặng ≥ 180 ≥ 110 THA tâm thu đơn độc ≥ 140 90 1.1.3. Nguyên nhân gây tăng huyết áp Đại đa số NB THA (trên 90%) thường không có các dấu hiệu cảnh báo nào trước. Quan điểm trước đây cho rằng cứ THA là phải có các dấu hiệu như đau đầu, mặt đỏ bừng, người béo,... là hết sức sai lầm. Ở nhiều trường hợp, sự xuất hiện triệu chứng đau đầu đã có thể là sự kết thúc của người bệnh THA do đã bị tai biến mạch máu não (TBMMN). Do vậy, việc kiểm tra huyết áp thường xuyên, đặc biệt đối với những người có nguy cơ cao là việc làm hết sức cần thiết và quan trọng. [11] Khoảng 90 - 95 % các trường hợp bị THA là không có nguyên nhân trực tiếp (hay còn gọi THA nguyên phát). Các nhà khoa học nhận thấy có một số yếu tố tác động, phối hợp gây bệnh và liên quan đến sự hình thành, tiến triển của THA nguyên phát, còn được gọi là yếu tố nguy cơ như: Ăn mặn, béo phì, uống nhiều rượu/bia, hút thuốc lá/thuốc lào, ít hoạt động thể lực, tuổi, giới, chủng tộc các yếu tố di truyền, ... các yếu tố trên có thể phối hợp với nhau ngay trên cùng một NB. Có khoảng dưới 10% số người bị THA là do một bệnh hoặc yếu tố nào đó gây ra. Đây gọi là THA thứ phát, hay THA có căn nguyên. Một số bệnh có thể là nguyên nhân gây ra THA như [11]: - Các bệnh về thận cấp hoặc mãn tính: viêm cầu thận cấp/mãn, viêm thận kẽ, 5 sỏi thận, suy thận, thận đa nang... - Hẹp động mạch thận - Bệnh về nội tiết: U tủy thượng thận - Cường Aldosterone tiên phát (hội chứng Conn) - Hội chứng Cushing - Bệnh lý tuyến giáp, cận giáp, tuyến yên - Do thuốc, liên quan đến thuốc: Hormone, corticoid.. - Hẹp eo động mạch chủ. - Tăng huyết áp do nhiễm độc thai nghén 1.1.4. Các yếu tố nguy cơ của tăng huyết áp * Nhóm yếu tố nguy cơ không thay đổi được: - Tuổi: Ở người cao tuổi, quá trình lão hóa dẫn tới sự rối loạn chức năng tim, chức năng tim mạch và sự xơ cứng của thành mạch tăng cùng với độ tuổi chuyển tiếp là yếu tố nguy cơ chính dẫn tới tỷ lệ mắc THA tăng dần theo tuổi [21]. Hay nói cách khác, tuổi tác có mối liên quan chặt chẽ với THA, nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng tuổi càng cao thì HA càng tăng. - Giới tính: Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng, có mối liên quan chặt chẽ giữa giới tính với tình trạng mắc bệnh THA. Người cao tuổi là nam giới có tỷ lệ mắc THA cao hơn nữ giới. [8] -Yếu tố di truyền: Tiền sử gia đình có người cùng huyết thống mắc bệnh tăng huyết áp, nhất là trực hệ (bố, mẹ, anh chị, em ruột) thì người đó có nguy cơ mắc bệnh THA cao hơn những người không có tiền sử gia đình [20]. * Nhóm yếu tố nguy cơ có thể thay đổi được: Ăn mặn: WHO đưa ra khuyến nghị mỗi người trưởng thành nên sửdụng ít hơn 6 gam (hoặc 2,4 gam Natri hoặc một thìa cà phê) muối/ngày, nếu ăn nhiều hơngọi là ăn mặn. Thói quen ăn mặn là một trong những yếu tố nguy cơ gây THA và các bệnh lý tim mạch khác. Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng tần suất mắc bệnh THA tăng cao rõ rệt khi chế độ ăn có nhiều muối [20].Chế độ ăn giảm muối dưới 6 gam/ngày có thể làm giảm HA từ 2-8 mmHg [5]. Như vậy, thực hiện chế độ ăn giảm muối là một biện pháp quan trọng để điều trị cũng như phòng bệnh THA. 6 Hút thuốc lá, thuốc lào: Là một yếu tố nguy cơ quan trọng gây ra các bệnh lý tim mạch trong đó có THA. Nicotine có trong thuốc lá gây co mạch, tăng huyết áp, tăng nhịp tim, rối loạn nhịp tim. Mức độ ảnh hưởng đến tim mạch cũng tăng theo mức độ hút thuốc lá tức là càng hút nhiều, hút lâu thì nguy cơ mắc bệnh tim mạch càng cao [24]. Những người có thói quen hút thuốc lá có nguy cơ mắc bệnh THA cao hơn người không hút thuốc lá. Uống nhiều rượu/bia: Cồn trong rượu/bia chính là nguyên nhân gây THA. Cứ hấp thu 10g cồn huyết áp tăng lên khoảng 1 mmHg. Người có thói quen uống nhiều rượu/bia có nguy cơ mắc bệnh THA cao hơn những người không uống rượu/bia 1,72 lần. Nhưng nếu dùng thường xuyên một lượng rượu/bia nhỏ sẽ có tác dụng làm giảm các nguyên nhân gây tử vong nói chung và nguyên nhân do tim mạch nói riêng. Uống rượu/bia với mức độ vừa phải có thể làm giảm huyết áp từ 2 4mmHg [5]. Giảm tiêu thụ rượu xuống tới dưới 3 lần uống trong ngày (30ml rượu) làm giảm huyết áp ở người bệnh có điều trị [25]. Ít hoạt động thể lực (lối sống tĩnh tại): Thói quen sống tĩnh tại rất nguy hại đối với sức khỏe tim mạch nhưng nếu tăng cường vận động thể lực vừa sức, đều đặn hằng ngày mang lại lợi ích rõ rệt trong giảm nguy cơ bệnh tim mạch nói chung và bệnh tăng huyết áp nói riêng. Theo khuyến cáo của Hội tim mạch học Việt Nam, nên hoạt động đều đặn 30 phút/ngày với cường độ trung bình, ít nhất 5 lần/tuần, tức 150 phút/tuần hoặc với cường độ cao ít nhất 75 phút/tuần [5]. Hoạt động thể lực bao gồm các hoạt động thường ngày và luyện tập thể dục thể thao. Hoạt động thể lực đúng mức đều đặn được coi như một liệu pháp hiện đại để dự phòng THA, không vận động được coi là nguyên nhân của 5-13% các trường hợp THA hiện nay. Theo nghiên cứu của Phạm Duy Tường, Nguyễn Thị Cẩm Nhung nghiên cứu trên 200 người cao tuổi tại Hà Nội liên quan đến một số thói quen hoạt động thể lực và lối sống ở người cao tuổi cho thấy các cụ không tập thể dục chiếm 67,5% trong đó có 61,5% mắc bệnh tim mạch và 54,1% mắc bệnh tăng huyết áp cao hơn so với nhóm không tập thể dục mà không mắc bệnh [13] Stress (căng thẳng, lo âu quá mức): Nhiều nghiên cứu đã chứng minh rằng căng thẳng thần kinh, stress làm tăng nhịp tim. Những người bị stress tâm lý ở mức 7 độ cao có nguy cơ mắc THA cao hơn người ít có stress tâm lý [21]. Hạn chế những căng thẳng, lo âu là một biện pháp dự phòng bệnh tăng huyết áp. Thừa cân, béo phì: Trọng lượng cơ thể của mỗi người được theo dõi bằng chỉ số khối cơ thể: BMI (Body mass index) được tính theo công thức cân nặng (kg) chia bình phương chiều cao (mét). Với người Việt Nam, chỉ số BMI từ 23kg/m2 trở lên được gọi là thừa cân và từ 25kg/m2 trở lên được coi là béo phì. Tốt nhất, phải duy trì BMI ở mức trung bình từ 18,5 -22,9 kg/m2. Thừa cân, béo phì là nguyên nhân gây nên các bệnh tim mạch nói chung và tăng huyết áp nói riêng. Nếu tăng từ 510kg trọng lượng cơ thể so với cân nặng chuẩn (lúc 18 tuổi) sẽ làm tăng gấp đôi nguy cơ xuất hiện bệnh tăng huyết áp. Tăng cân trong thời gian dài là yếu tố nguy cơ (chiếm48%) làm tăng khả năng mắc bệnh. Với người thừa cân/béo phì, cứ giảm 10kg cân nặng sẽ làm giảm mức huyết áp tâm thutừ 5-10mmHg [19]. Một số nghiên cứu cho thấy, những người có chỉ số BMI ≥ 23 kg/m2 có nguy cơ mắc tăng huyết áp cao hơn những người có chỉ số BMI < 23 kg/m2 [8]. 1.1.5. Triệu chứng tăng huyết áp [18] Phần lớn người bệnh THA không có triệu chứng cơ năng nên đa số người bệnh phát hiện bệnh có thể do đo huyết áp thường quy hoặc khi đã có biến chứng. Vì vậy triệu chứng của người bệnh tăng huyết áp không hề có bất cứ biểu hiện nào chỉ phát hiện khi đo huyết áp đúng kỹ thuật thấy cao. Tuy nhiên có một số biểu hiện do chính mức huyết cao gây ra như là: - Đau đầu, xây xẩm, hồi hộp, dễ mệt và bất lực (ở nam giới). Đau đầu thường chỉ xảy ra khi có THA nặng thông thường ở vùng chẩm sau gáy và thường vào buổi sáng. - Chảy máu mũi, tiểu ra máu, mờ mắt cơn yếu hay chóng mặt do thiếu máu não thoáng qua, cơn đau thắt ngực, khó thở do suy tim ... - Có thể có các biểu hiện do bệnh căn gây ra gồm: uống nhiều, tiểu nhiều, yếu cơ do hạ kali máu ở người bệnh cường aldosteron tiên phát; hoặc tăng cân dễ xúc động ở người bệnh bị hội chứng Cushing. Ở người bệnh u tủy thượng thân thường bị nhức đầu, hồi hộp, toát mồ hôi, xây xẩm tư thế ... 1.1.6. Biến chứng tăng huyết áp Biến chứng của tăng huyết áp hoặc tổn thương cơ quan đích do THA [2]: 8 - Đột quị, thiếu máu não thoáng qua, sa sút trí tuệ, hẹp động mạch cảnh. - Phì đại thất trái (trên điện tâm đồ hay siêu âm tim), suy tim. - Nhồi máu cơ tim, cơn đau thắt ngực. - Bệnh mạch máu ngoại vi. - Xuất huyết hoặc xuất tiết võng mạc, phù gai thị. - Protein niệu, tăng creatinin huyết thanh, suy thận ... 1.2. Điều trị và kiểm soát tăng huyết áp. [2] 1.2.1. Lợi ích của điều trị và kiểm soát được huyết áp. Các nghiên cứu lâm sàng đã cho thấy điều trị hạ huyết áp sẽ giảm trung bình 35% đến 40% đột quỵ, giảm 20-25% nhồi máu cơ tim và giảm trên 50% suy tim. Trên bệnh nhân THA có kèm theo đái tháo đường điều trị tích cực THA không những giảm các biến cố tim mạch mà còn giảm biến chứng suy thận mạn tính của bệnh đái tháo đường [17]. 1.2.2. Nguyên tắc chung. [2] - Tăng huyết áp là bệnh mạn tính cần theo dõi, điều trị đúng, đủ hàng ngày và điều trị lâu dài. - Mục tiêu điều trị là đạt “huyết áp mục tiêu” và giảm tối đa “nguy cơ tim mạch”. - “Huyết áp mục tiêu” cần đạt là < 140/90 mmHg và thấp hơn nữa nếu người bệnh vẫn dung nạp được. Nếu nguy cơ tim mạch từ cao đến rất cao thì huyết áp mục tiêu cần đạt là < 130/80 mmHg. Khi điều trị đã đạt huyết áp mục tiêu, cần tiếp tục duy trì phác đồ điều trị lâu dài kèm theo việc theo dõi chặt chẽ, định kỳ để điều chỉnh kịp thời. - Điều trị cần hết sức tích cực ở bệnh nhân đã có tổn thương cơ quan đích. Không nên hạ huyết áp quá nhanh để tránh biến chứng thiếu máu ở các cơ quan đích, trừ tình huống cấp cứu. 1.2.3. Các kiến thức điều trị kiểm soát huyết áp không dùng thuốc. [2] - Chế độ ăn hợp lý, đảm bảo đủ kali và các yếu tố vi lượng: Giảm ăn mặn (dưới 6 gam muối hay 1 thìa cà phê muối mỗi ngày). Tăng cường rau xanh, hoa quả tươi. Hạn chế thức ăn có nhiều cholesterol và acid béo no. 9 - Tích cực giảm cân (nếu thừacân), duy trì cân nặng lý tưởng với chỉ số BMI từ 18,5 đến 22,9 kg/m2. - Kiểm soát vòng bụng: Duy trì dưới 90 cm ở nam và dưới 80 cm ở nữ. - Hạn chế uống rượu/bia: 1 cốc chuẩn chứa 10 gam ethanol tương đương 330 ml bia hoặc 120 ml rượu vang hoặc 30 ml rượu mạnh. Hạn chế uống rượu/bia là uống ít hơn 3 cốc chuẩn/ngày (nam), ít hơn 2 cốc chuẩn/ngày (nữ) và tổng cộng ít hơp 14 cốcchuẩn/tuần (nam), ít hơn 9 cốc chuẩn/tuần (nữ). - Ngừng hoàn toàn việc hút thuốc lá, thuốc lào. - Tăng cường hoạt động thể lực ở mức thích hợp: Tập thể dục, đi bộ hoặc vận động ở mức độ vừa phải, đều đặn khoảng 30-60 phút mỗi ngàyvà ít nhất 5 lần/tuần. - Tránh lo âu, căng thẳng thần kinh, cần chú ý thư giãn, nghỉ ngơi hợp lý. - Tránh bị lạnh đột ngột 1.2.3. Biện pháp kiểm soát huyết áp có dùng thuốc [2] - Điều trị thuốc bằng một trong các nhóm thuốc: + Thuốc lợi tiểu: nhóm Thiazide, nhóm lợi tiểu quai. + Thuốc tác dụng lên hệ giao cảm: thuốc chẹn β giao cảm, thuốc chẹn α giao cảm, thuốc chẹn cả α và β, các thuốc tác dụng lên hệ giao cảm trung ương + Thuốc chẹn kênh Canxi: nhóm Dihydropyridine, nhóm benzothizepine, nhóm Diphenylalkylamine. + Các thuốc tác động lên hệ renin – angiotensin: Thuốc ức chế men chuyển, các thuốc kháng thụ thể Angiotensin. + Các thuốc giãn mạch trực tiếp + Các thuốc hạ áp dùng theo đường tĩnh mạch + Các thuốc hạ áp dùng đường dưới lưỡi. - Điều trị phối hợp các thuốc. + Phối hợp thuóc lợi tiểu với ức chế men chuyển hoặc chẹn β giao cảm. + Phối hợp thuốc chẹn kênh Canxi với ức chế men chuyển hoặc chẹn β giao cảm. + Phối hợp thuốc chẹn β giao cảm với chẹn α giao cảm. Phác đồ điều trị THA : 10 Hình 1.1: Sơ đồ quy trình điều trị THA theo Bộ Y tế [1] 1.3. Một vài nghiên cứu về kiểm soát tăng huyết áp. 1.3.1. Ngoài nước Theo một nghiên cứu thống kê tổng hợp từ một báo cáo của tác giả Mozaffarian D và công sự năm 2015 cho thấy tỷ lệ chỉ đạt khoảng 49% người bệnh từ 20 tuổi được kiểm soát huyết áp, đông thời có sự khác biệt tỷ lệ trong từng lứa tuổi (bảng 1.2). [23] 11 Bảng 1.2. Tỷ lệ ý thức, điều trị và kiểm soát huyết áp [23] Từ 2007 - 2012 Tuổi từ 20 - 39 Tuổi từ 40 - 59 Tuổi từ 60 trở lên Ý thức 60,4% 46,9% 35,4% Có điều trị 83,8% 75,7% 58,0% Được kiểm soát 85,4% 81,7% 54,1% Ngoài ra cũng có một vài nghiên cứu dẫn ra được tỷ lệ tuân thủ với điều trị không dùng thuốc để kiểm soát huyết áp của bệnh nhân THA. Điển hình nhất là nghiên cứu của Uzun S. và cộng sự (2009) thực hiện trên bệnh nhân khám và điều trị THA ngoại trú với 44 câu hỏi thì cho thấy việc tuân thủ kiểm soát huyết áp bằng chế độ ăn là 65% khi thực hiện chế độ ăn ít chất béo và ít muối; kiểm soát huyết áp liên quan với tập thể dục là tỷ lệ là 31% theo chế độ tập 30-60 phút/ngày ít nhất là 3 lần mỗi tuần; không hút thuốc lá/thuốc lào có tỷ lệ là 83%; 63% đối tượng nghiên cứu có theo dõi huyết áp bằng cách đo và ghi lại số đo huyết áp ít nhất một lần một ngày. [29] Cũng theo kết quả nghiên cứu được thực hiện tại Ethiopia (2017) cho thấy chỉ có 27,3% người bệnh người bệnh THA tuân thủ tất cả các khuyến cáo về lối sống trong đó chỉ có 16,1% thực hiện hoạt động thể chất trong 30 phút mỗi ngày; 41,9% đã thực hành kiểm soát cân nặng tốt; 57,5% thực hiện khuyến cáo chế độ ăn uống ít muối; 87,9% không uống rượu trong 7 ngày qua; 91,2% không hút thuốc [16]. Nghiên cứu của của Rịjan J (2019): Một bảng câu hỏi sử dụng cho NB gồm 16 câu hỏi về: kiến thức (5), thái độ (5) và thực hành (6). Kết quả: Kiến thức về THA, HA bình thường, các triệu chứng và biến chứng lần lượt là 74%, 54,5%, 41,5% và 37,5%. Thái độ tích cực về việc dùng thuốc thường xuyên, vai trò của thuốc, kiểm soát chế độ ăn, hạn chế muối và hoạt động thể chất lần lượt là 94%, 40,5%, 74%, 76% và 67%. NB thực hiện đo HA thường xuyên, theo dõi - hạn chế muối và tập thể dục lần lượt ở 77%, 77%, 72%. Hầu hết NB đều có thái độ và thực hành tích cực trừ việc thực hành các bài tập thể dục thường xuyên. Do đó, cần nâng cao nhận thức về các triệu chứng, biến chứng và tầm quan trọng của hoạt động thể chất, đặc biệt là ở các NB nam [26].