Tài liệu Thực hiện chính sách việc làm khi nhà nước thu hồi đất từ thực tiễn quận 2, thành phố hồ chí minh

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI PHẠM ĐINH TRUNG THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH GIẢI QUYẾT VIỆC LÀM KHI NHÀ NƯỚC THU HỒI ĐẤT TỪ THỰC TIỄN QUẬN 2, THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH LUẬN VĂN THẠC SĨ CHÍNH SÁCH CÔNG HÀ NỘI - 2017 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI PHẠM ĐINH TRUNG THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH GIẢI QUYẾT VIỆC LÀM KHI NHÀ NƯỚC THU HỒI ĐẤT TỪ THỰC TIỄN QUẬN 2, THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Chuyên ngành: Chính sách công Mã số : 60.34.04.02 LUẬN VĂN THẠC SĨ CHÍNH SÁCH CÔNG NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: GS.TS. VÕ KHÁNH VINH HÀ NỘI – 2017 MỤC LỤC MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 Chương 1. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH GIẢI QUYẾT VIỆC LÀM CHO NGƯỜI DÂN BỊ THU HỒI ĐẤT .................. 8 1.1. Khái quát về chính sách giải quyết việc làm cho người dân bị thu hồi đất ..... 8 1.2. Khái niệm, đặc điểm, vai trò của thực hiện chính sách giải quyết việc làm cho người dân bị thu hồi đất ................................................................................... 14 1.3. Nội dung thực hiện chính sách giải quyết việc làm cho người dân bị thu hồi đất ............................................................................................................................ 17 1.4. Các giai đoạn tổ chức thực hiện chính sách giải quyết việc làm cho người dân bị thu hồi đất .................................................................................................... 18 1.5. Những yếu tố tác động đến thực hiện chính sách giải quyết việc làm cho người dân bị thu hồi đất .......................................................................................... 20 Chương 2. THỰC TRẠNG THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH GIẢI QUYẾT VIỆC LÀM CHO NGƯỜI DÂN KHI NHÀ NƯỚC THU HỒI ĐẤT TẠI QUẬN 2, THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH .............................................................................. 29 2.1. Những yếu tố tác động đến thực hiện chính sách giải quyết việc làm cho người dân tại quận 2, Thành phố Hồ Chí Minh ..................................................... 29 2.2. Thực trạng tổ chức thực hiện chính sách giải quyết việc làm cho người dân tại quận 2, Thành phố Hồ Chí Minh ...................................................................... 42 2.3. Kết quả thực hiện chính sách giải quyết việc làm cho người dân tại quận 2, Thành phố Hồ Chí Minh ........................................................................................ 44 2.4. Đánh giá khái quát việc thực hiện chính sách giải quyết việc làm cho người dân tại quận 2, Thành phố Hồ Chí Minh ............................................................... 50 Chương 3. TĂNG CƯỜNG THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH GIẢI QUYẾT VIỆC LÀM CHO NGƯỜI DÂN BỊ THU HỒI ĐẤT ..................................................... 54 3.1. Quan điểm, định hướng tăng cường thực hiện chính sách giải quyết việc làm cho người dân bị thu hồi đất ....................................................................... 54 3.2. Các giải pháp tăng cường thực hiện chính sách giải quyết việc làm cho người dân bị thu hồi đất ...................................................................................... 56 KẾT LUẬN ............................................................................................................. 77 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................. 78 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Việt Nam là một nước đang phát triển, có tiềm năng lao động rất lớn với trên 42 triệu lao động trong đó lao động nông nghiệp chiếm trên 70% (trên 30 triệu lao động nông nghiệp). Khả năng tạo việc làm cho lao động nói chung và đặc biệt là lao động nông thôn rất khó khăn, tình trạng thiếu việc làm, thất nghiệp có xu hướng gia tăng, điều đó đã ảnh hưởng rất lớn đến tới sự phát triển kinh tế, xã hội, chính trị, an ninh của quốc gia, nguyên nhân của vấn đề này là: Nền kinh tế của đất nước phát triển chậm, khả năng thu hút lao động và tạo việc làm mới hạn chế; trình độ của độ ngũ người lao động thấp, không đáp ứng được yêu cầu của sự phát triển, thông tin về thị trường, thông tin về khoa học công nghệ rất yếu, nghèo, thiếu vốn, thiếu công nghệ... Để phát triển nền kinh tế đòi hỏi đất nước phải chuyển dịch cơ cấu kinh tế, từ cơ cấu kinh tế thuần nông, độc canh hay nói cách khác là một đất nước nông nghiệp, sản xuất nhỏ lạc hậu phải chuyển sang nền văn minh mới: nền văn minh công nghiệp, thực hiện thành công quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa (CNH, HĐH), phấn đấu đến năm 2020 Việt Nam trở thành một đất nước công nghiệp hiện đại ngang tầm với các nước trong khu vực. Đi liền với quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế của đất nước theo hướng CNH, HĐH, nhiều thành phố, khu công nghiệp, thị trấn, thị tứ mới được mọc lên. Hay có thể nói, đô thị hóa là kết quả tất yếu của quá trình CNH, HĐH nền kinh tế nước nhà. Đô thị hóa đem lại nhiều lợi ích cho sự phát triển kinh tế - xã hội (KT-XH) của đất nước, song bản thân nó lại gây ra không ít những mâu thuẫn mới đòi hỏi phải được giải quyết: quá trình đô thị hóa gia tăng sẽ đẩy một bộ phận nông dân ra khỏi vùng đất mà họ vẫn thường sinh sống (quá trình bần cùng hóa những người lao động) làm cho đất canh tác bình quân đầu người đã thấp (0,17ha/người lao động) nay còn thấp hơn. Thu hồi đất phục vụ mục đích Công nghiệp hóa, hiện đại hóa và đô thị hóa 1 diễn ra mạnh mẽ đã mang đến những thay đổi lớn ở các vùng nông thôn Việt Nam. Báo cáo từ những đề tài nghiên cứu của nhiều nhà khoa học trong nước cho thấy sau khi thu hồi đất, ngân sách của địa phương tăng lên, cơ sở hạ tầng được cải thiện, thu nhập bình quân đầu người của địa phương tăng lên hàng năm, tỉ lệ hộ nghèo giảm đi đáng kể. Tuy nhiên thu hồi đất làm giảm đi nhanh chóng diện tích đất sản xuất, ảnh hưởng trực tiếp đến việc làm của các hộ dân bị thu hồi đất. Trong 10 năm từ năm 2001 đến 2010, trung bình mỗi năm khu vực nông thôn nước ta phải nhường 50.000 ha đất nông nghiệp. Theo tính toán của các nhà phân tích, mỗi ha đất nông nghiệp bị thu hồi sẽ làm cho khoảng 10 người lao động mất việc làm; và với nửa triệu ha đất bị thu hồi từ năm 2001-2010, số lao động mất việc làm lên đến hàng triệu người. Thành phố Hồ Chí Minh là trung tâm văn hóa lớn, đồng thời là trung tâm kinh tế hàng đầu của cả nước; vì vậy, đô thị hóa ở Thành phố là một kết quả tất yếu của sự phát triển kinh tế – xã hội. Đặc biệt, quá trình đô thị hóa vùng ven Thành phố Hồ Chí Minh đang diễn ra rất sôi động. Quận 2 là một trong những quận vùng ven của Thành phố, đang trong quá trình đô thị hóa mạnh mẽ. Điều này được biểu hiện qua sự gia tăng dân số, tăng tỉ lệ dân đô thị và thay đổi lớn số lượng dân cư. Bên cạnh đó, Quận 2 có nhiều công trình, dự án đang được triển khai thực hiện, trong đó nổi bật là dự án Đô Thị mới Thủ Thiêm, dự án khu Đô thị An Phú - An Khánh và nhiều dự án lớn khác. Quận 2 là một quận ngoại thành được tách ra từ Huyện Thủ Đức cũ thuộc Thành phố Hồ Chí Minh, với thế mạnh là sản xuất nông nghiệp, đặc biệt là trồng lúa và chăn nuôi gia súc, gia cầm. Nhưng cùng với sự phát triển của thành phố, cùng với quá trình đô thị hoá, diện tích đất nông nghiệp của quận cũng đang phải nhường chỗ cho các khu công nghiệp, khu đô thị và nhà máy mới mọc lên. Quận 2 có vị trí và điều kiện thuận lợi để hình thành một đô thị mới của cả nước. Là đầu mối giao thông về đường bộ, đường sắt nội đô, đường thủy nối liền Thành phố với các tỉnh Đồng Nai, Bình Dương, Bà Rịa – Vũng Tàu; có tiềm năng về quỹ đất xây dựng, làm cho tốc độ đô thị hóa ở Quận 2 ngày càng nhanh. Mặt khác, việc nhà nước thu hồi đất đã ảnh hưởng đến đời sống vật chất và 2 tinh thần của người dân như: không ít người dân mất đất canh tác, gặp khó khăn trong việc chuyển đổi nghề nghiệp. Giờ đây, người dân bị mất đất, mất tư liệu sản xuất, không có việc làm, thu nhập bấp bênh. Do số tiền đền bù và hỗ trợ thấp, hơn nữa có một bộ phận người dân không sử dụng số tiền đền bù một cách hiệu quả, nên sau khi tiêu hết tiền không còn nguồn thu nhập, đời sống không ổn định, thậm chí rơi vào cảnh nghèo túng. Có một bộ phận do không có việc làm đã sa đà vào con đuờng kiếm tiền phi pháp hoặc vướng các tệ nạn xã hội. Với một quận mới thành lập, còn khó khăn về kinh tế như Quận 2, việc tạo việc làm cho nguời dân khi nhà nước thu hồi đất là một bài toán rất khó khăn. Do đó, sau thời gian tìm hiểu về thực trạng việc làm của nguời dân sau khi bị thu hồi đất ở quận 2, tác giả chọn đề tài luận văn: “Thực hiện chính sách việc làm khi Nhà nước thu hồi đất từ thực tiễn Quận 2, Thành phố Hồ Chí Minh”. 2. Tình hình nghiên cứu Ở nước ta, những năm qua có rất nhiều công trình nghiên cứu về vấn đề việc làm và giải quyết việc làm, đặc biệt giải quyết việc làm đối với người dân khi nhà nước thu hồi đất, như: Trần Thị Minh Ngọc (2010), “Giải quyết việc làm cho nông dân bị thu hồi đất ở ngoại thành Hà Nội”, Đề tài khoa học cấp Bộ, Học viện Chính trị - Hành chính khu vực I, Hà Nội; Nguyễn Văn Nhường (2010), “Chính sách an sinh xã hội đối với người nông dân sau khi thu hồi đất để phát triển các cụm công nghiệp (nghiên cứu tại Bắc Ninh)”, Luận án tiến sỹ kinh tế, Trường Đại học kinh tế Quốc dân, Hà Nội; Lê Du Phong (Chủ biên), (2007), “Thu nhập, đời sống, việc làm của người có đất bị thu hồi để xây dựng các khu công nghiệp, khu đô thị, kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội, các công trình công cộng phục vụ lợi ích quốc gia”, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội; Nguyễn Minh Phong, Phạm Thị Minh Uyên (2009), “Đào tạo nghề và việc làm cho nông dân - Vấn đề bức xúc của hậu giải phóng mặt bằng”, Tạp chí Kinh tế và Dự báo, (13); Nguyễn Duy Phương (2013), "Quan điểm và giải pháp giải quyết việc làm ở nước ta hiện nay", Tạp chí Lao động và Xã hội, (464 + 465). Trong các công trình nghiên cứu, các tác giả đã đánh giá sự tác động, sự cần thiết cũng như các nhân tố ảnh hưởng của thu hồi đất để công nghiệp hóa, 3 đô thị hóa đến việc làm của người dân bị thu hồi đất; trên cơ sở đó đưa ra hệ thống các giải pháp và khuyến nghị nhằm tạo việc làm cho họ. Tuy nhiên, cho đến nay chưa có công trình nào chuyên nghiên cứu về thực hiện chính sách việc làm khi Nhà nước thu hồi đất. Vì vậy, Đề tài “Thực hiện chính sách việc làm khi Nhà nước thu hồi đất từ thực tiễn Quận 2, thành phố Hồ Chí Minh” của Luận văn này, theo tìm hiểu của tác giả là không trùng với các công trình đã được công bố ở nước ta từ trước đến nay. Trong quá trình đô thị hoá, nhiều vấn đề bức xúc về mặt xã hội đang diễn ra khắp cả nước đã được các cơ quan truyền thông đại chúng phản ánh hằng ngày, đời sống một bộ phận nhân dân sau khi di dời, tái định cư gặp nhiều khó khăn, nhất là trong vấn đề việc làm, thu nhập, điều kiện nhà ở khiến họ chưa thể hòa nhập với nơi ở mới, việc đền bù chưa hợp lý, chưa giải quyết dứt điểm khi giải phóng mặt bằng làm cho một số hộ dân bức xúc dẫn đến khiếu nại kéo dài, ảnh hưởng đến tình hình an ninh trật tự, an ninh chính trị trên địa bàn… Song, sự phản ánh trên các phương tiện thông tin đại chúng mới chỉ thể hiện ở từng hiện tượng riêng lẻ, chưa mang tính hệ thống và chưa đủ tầm khái quát để làm cơ sở khoa học cho các chủ trương, chính sách giải quyết các vấn đề xã hội trong quá trình đô thị hoá. Việc thu hồi đất để tiến hành công nghiệp hóa, đô thị hóa và tạo việc làm cho người dân sau khi Nhà nước thu hồi đất đang là bài toán khó của Chính phủ và các địa phương trong việc đảm bảo an sinh xã hội và phát triển bền vững. Nếu không đánh giá tổng quát, khoa học về sự tác động nhiều mặt của thu hồi đất đến việc làm, thu nhập và đời sống của người dân sẽ không tìm ra "nền tảng" cho việc ổn định chính trị, kinh tế xã hội ở nhiều địa phương trong cả nước. Vấn đề thực hiện chính sách giải quyết việc làm, ổn định đời sống của người dân thuộc diện giải tỏa, cùng với các chính sách có liên quan đến bồi thường, tái định cư, thu hồi đất, chuyển dịch cơ cấu kinh tế, đặc biệt là thực hiện chính sách tạo việc làm khi Nhà nước thu hồi đất là nội dung quan trọng nhằm ổn định cuộc sống của người dân về đời sống và thu nhập. Đó là những căn cứ khoa học và thực tiễn quan trọng để kế thừa và phát triển cho quá trình nghiên cứu thực hiện của luận văn. 4 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu lý luận và thực tiễn trong quá trình thực hiện chính sách giải quyết việc làm khi Nhà nước thu hồi đất, đề xuất nhóm các giải pháp đồng bộ, hợp lý nhằm tạo việc làm một cách có hiệu quả cho người dân bị thu hồi đất từ thực tiễn tại Quận 2, Thành phố Hồ Chí Minh. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Đề tài hướng tới giải pháp nâng cao hiệu quả thực hiện chính sách việc làm khi Nhà nước thu hồi đất để thực hiệc các dự án phát triển hạ tầng kỹ thuật và hạ tầng xã hội trên địa bàn Quận 2. Để đạt được mục đích nghiên cứu trên, đề tài sẽ tập trung vào nghiên cứu những nội dung sau: - Hệ thống hóa, làm rõ thêm một số vấn đề lý luận về thực hiện chính sách giải quyết việc làm khi Nhà nước thu hồi đất. - Đánh giá thực trạng tạo việc làm khi Nhà nước thu hồi đất tại Quận 2, Thành phố Hồ Chí Minh. - Xác định các nhân tố ảnh huởng đến việc làm người dân bị thu hồi đất tại Quận 2, Thành phố Hồ Chí Minh. Đồng thời, đề xuất các nhóm giải pháp nhằm tạo việc làm hiệu quả cho người dân sau khi Nhà nước thu hồi đất tại Quận 2, Thành phố Hồ Chí Minh. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Luận văn tập trung nghiên cứu việc thực hiện chính sách giải quyết việc làm cho người dân bị thu hồi đất trên địa bàn quận 2. 4.2. Phạm vi nghiên cứu - Thực trạng lao động, việc làm của người dân trước và sau khi bị thu hồi đất. - Các nhân tố ảnh hưởng tới việc làm của người dân sau khi bị thu hồi đất. - Nghiên cứu, đề xuất giải pháp tạo việc làm cho dân sau khi bị thu hồi đất. + Phạm vi về không gian: Nghiên cứu tại địa bàn quận 2. + Phạm vi về thời gian: Nghiên cứu số liệu từ năm 2010 đến năm 2015. 5 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận nghiên cứu Luận văn lấy chủ nghĩa duy vật biện chứng và duy vật lịch sử làm phương pháp luận chung. Đặc biệt, chú trọng sử dụng các phương pháp đặc trưng của kinh tế chính trị - phương pháp trừu tượng hóa. Ngoài ra, còn sử dụng các phương pháp khác: thống kê, so sánh, phân tích, tổng hợp... 5.2. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp thu thập số liệu thứ cấp: thu thập số liệu thứ cấp từ các báo cáo kết quả, các cuộc tổng điều tra về xuất khẩu lao động, chương trình mục tiêu quốc gia về việc làm, cuộc điều tra về lao động việc làm, đào tạo nghề cho lao động, tình hình phát triển kinh tế trên địa bàn quận từ năm 2010 đến năm 2015. - Phương pháp phân tích thống kê số liệu: Dựa trên số liệu thứ cấp được thu thập, tác giả lập các bảng biểu, đưa ra nhận xét một cách tổng thể đối với số liệu được thu thập, trích dẫn các nguồn tham khảo. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn 6.1. Ý nghĩa lý luận Luận văn là công trình nghiên cứu cơ bản, hệ thống những vấn đề lý luận về thực hiện chính sách giải quyết việc làm khi Nhà nước thu hồi đất. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Trên cơ sở phân tích, đánh giá quá trình thực hiện chính sách giải quyết việc làm khi Nhà nước thu hồi đất từ thực tiễn Quận 2 giai đoạn từ năm 2010 đến năm 2015. Tác giả đưa ra những nhận định khách quan về những thành tựu, hạn chế và nguyên nhân của các hạn chế trong quá trình thực hiện chính sách giải quyết việc làm cho người dân khi Nhà nước thu hồi đất từ thực tiễn Quận 2, Thành phố Hồ Chí Minh Tác giả đưa ra những quan điểm và đề xuất các nhóm giải pháp phù hợp nhằm nâng cao hiệu quả thực hiện chính sách giải quyết việc làm cho người dân bị thu hồi đất. 7. Bố cục của luận văn 6 Ngoài phần mở đầu và kết luận, mục lục, danh mục tài liệu tham khảo, luận văn gồm 3 chương: Chương 1. Những vấn đề lý luận về thực hiện chính sách giải quyết việc làm cho người dân bị thu hồi đất. Chương 2. Thực trạng thực hiện chính sách giải quyết việc làm cho người dân bị thu hồi đất Chương 3. Tăng cường thực hiện chính sách giải quyết việc làm cho người dân bị thu hồi đất 7 Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH VỀ VIỆC LÀM CHO NGƯỜI DÂN BỊ THU HỒI ĐẤT 1.1. Khái quát về chính sách giải quyết việc làm cho người dân bị thu hồi đất 1.1.1. Các quan niệm về việc làm Tại Hội nghị quốc tế lần thứ 13 năm 1983, Tổ chức Lao động quốc tế (ILO) đã đưa ra khái niệm: “Người có việc làm là những người làm một việc gì đó, có được trả tiền công, lợi nhuận hoặc được thanh toán bằng hiện vật hoặc những người tham gia vào các hoạt động mang tính chất tự tạo việc làm vì lợi ích hay vì thu nhập gia đình, không nhận được tiền công hay hiện vật” . Theo quan niệm này thì người có việc làm là những người lao động ở tất cả các khu vực công và tư nhân, cá thể, hộ gia đình đem lại nguồn thu nhập nuôi sống bản thân, gia đình và xã hội. Do đó, khái niệm này khá hoàn chỉnh, phù hợp trong nền kinh tế hiện đại và nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay. Vì vậy, khái niệm này được các quốc gia thừa nhận và đã được áp dụng ở nhiều nước trên thế giới. Mặc dù có nhiều cách hiểu khác nhau về việc làm, song đa số các tác giả đều thống nhất quan điểm mà Quốc hội nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam khóa XIII, kỳ họp thứ 3 thông qua ngày 18 tháng 6 năm 2012: Luật số 10/2012/QH13 ở Khoản 1, Điều 9, Chương II, Bộ luật Lao động (sửa đổi): “Việc làm là hoạt động lao động tạo ra thu nhập mà không bị pháp luật cấm”. Như vậy, việc làm là lao động của con người nhằm tạo ra thu nhập hoặc lợi ích cho bản thân và gia đình không bị pháp luật ngăn cấm, bao gồm: - Những người làm các công việc được trả công dưới dạng bằng tiền hoặc hiện vật (gọi là việc làm được trả công). - Những người làm các công việc tự làm hoặc các công việc gia đình để thu lợi nhuận cho bản thân hoặc tạo ra thu nhập cho gia đình nhưng không được trả công bằng tiền hoặc hiện vật cho các công việc đó (gọi là việc làm không được trả 8 công) Việc làm là khái niệm mang tính chất động. Vì vậy, người ta chia việc làm thành những phạm trù xã hội - nghề nghiệp khác nhau như: - Việc làm chính thức: Là công việc chính mang lại thu nhập chính (đối với những việc làm được trả công) và những thu nhập về của cải vật chất cho bản thân và gia đình (đối với những việc làm không được trả công). - Việc làm không chính thức: Là những công việc làm thêm ngoài công việc chính. Chẳng hạn, đối với người nông dân, việc làm chính của họ là sản xuất nông nghiệp trong mùa vụ, còn việc làm không chính thức là những việc làm thêm trong lúc nông nhàn. - Việc làm bền vững: Là việc làm mà nó tạo ra các cơ hội cho người lao động được làm việc một cách có hiệu quả, có thu nhập công bằng, bảo đảm an toàn tại nơi làm việc, tạo điều kiện để cá nhân phát triển và khuyến khích hòa nhập xã hội, cho phép mọi người được tự do bày tỏ những mối quan tâm của mình, được tự do tổ chức và tham gia vào các quyết định ảnh hưởng tới cuộc sống của họ và bảo đảm cho tất cả mọi người đều có cơ hội bình đẳng và được đối xử bình đẳng. Từ những phân tích các quan niệm về vấn đề việc làm xuất phát từ thực tiễn phát triển kinh tế xã hội Việt Nam thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa và chủ động, tích cực hội nhập quốc tế hiện nay, việc làm là hoạt động lao động của con người, là dạng hoạt động kinh tế - xã hội, đó là sự kết hợp giữa sức lao động với tư liệu sản xuất theo những điều kiện phù hợp nhất định, nhằm tạo ra sản phẩm hàng hóa và dịch vụ, đáp ứng lợi ích con người (cá nhân, gia đình, cộng đồng và xã hội). Hoạt động lao động đó không bị pháp luật ngăn cấm. 1.1.2. Một số lý thuyết tạo việc làm Tạo việc làm chính là tạo ra các cơ hội để người lao động có việc làm thu nhập, phù hợp với lợi ích của bản thân, gia đình, cộng đồng và xã hội. Có nhiều lý thuyết tạo việc làm của các nhà kinh tế, cụ thể như sau: - Lý thuyết tạo việc làm bằng gia tăng đầu tư - tăng trưởng kinh tế. Muốn tăng trưởng kinh tế phải có tích lũy, để từ đó có vốn đầu tư mở rộng tái sản xuất, tạo ra 9 nhiều việc làm. Đối với các nước đang phát triển do thu nhập thấp, tỷ lệ tích lũy thấp, dẫn đến thiếu vốn đầu tư. Để tạo vốn đầu tư cho tăng trưởng kinh tế, các nước này cần phải dựa vào lợi thế so sánh của mình là tài nguyên thiên nhiên và nguồn nhân lực giá rẻ để thu hút vốn đầu tư (hiểu theo nghĩa rộng, bao gồm vốn bằng ngoại tệ, thiết bị, phương tiện kỹ thuật, công nghệ, tri thức quản lý kinh tế hiện đại) từ bên ngoài nhằm tạo ra “cú huých”, từ đó tạo thêm nhiều việc làm. Theo lý thuyết này, tốc độ và quy mô của vốn đầu tư tăng sẽ thúc đẩy trực tiếp tốc độ và quy mô của việc thu hút nguồn nhân lực vào hoạt động kinh tế, tạo nhiều việc làm mới. - Lý thuyết tạo việc làm của W.Athur Lewis. Ông đã đưa ra mô hình kinh tế nhị nguyên, sau đó được các nhà kinh tế học John Fei, Gustar Ranis, Harris áp dụng phân tích quá trình tăng trưởng ở các nước đang phát triển. Tư tưởng cơ bản của lý thuyết này là chuyển số lao động dư thừa từ khu vực nông nghiệp sang khu vực công nghiệp do hệ thống tư bản nước ngoài đầu tư vào các nước đang phát triển. Quá trình này sẽ tạo ra nhiều việc làm bởi vì, trong khu vực nông nghiệp đất đai chật hẹp, lao động dư thừa, số lao động này không có việc làm nên không có thu nhập. Vì vậy, khi có một mức lương cao hơn trong khu vực này thì các nhà đầu tư sẽ sử dụng ngay nguồn lao động dư thừa từ nông nghiệp chuyển sang. Do chi trả lương theo năng suất cận biên nên phần còn lại sẽ thuộc về các nhà đầu tư, từ đó các nhà đầu tư sẽ thu hồi vốn nhanh, có nhiều lợi nhuận và tiếp tục tái sản xuất mở rộng. - Lý thuyết tạo việc làm bằng di chuyển lao động của Torado. Lý thuyết này phân tích khả năng di chuyển lao động từ nông thôn ra thành thị. Theo đó, quá trình dịch chuyển lao động chỉ diễn ra suôn sẻ khi tổng cung về lao động từ nông nghiệp phù hợp với tổng cầu ở khu vực công nghiệp. Sự di chuyển lao động này không những phụ thuộc vào chênh lệch thu nhập mà còn dựa vào xác suất tìm được việc làm đối với lao động nông nghiệp và sự di chuyển lao động trên cơ sở thực hiện điều tiết thu nhập, tiền lương giữa các khu vực kinh tế. Theo Torado, lao động nông thôn có thu nhập thấp, vì thế họ quyết định di chuyển ra khu vực thành thị để có thu nhập cao hơn. Quá trình này mang tính tự phát, phụ thuộc vào sự lựa chọn, quyết định của các cá nhân. Vì thế, làm cho cung cầu về lao động ở từng vùng không ổn 10 định, gây khó khăn cho Chính phủ trong quản lý lao động và nhân khẩu. Lý thuyết này cho thấy, ở các nước nông nghiệp muốn đẩy mạnh tăng trưởng kinh tế cần phải tập trung vào việc phát triển ngành nông nghiệp và kinh tế nông thôn, để tạo ra thị trường cho công nghiệp và dịch vụ phát triển. Các lý thuyết về tạo việc làm nêu trên đều tập trung luận giải các xu hướng, biện pháp nhằm tạo việc làm. Mặc dù các lý thuyết chưa làm rõ vai trò của Chính phủ trong việc kết hợp các chính sách kinh tế với chính sách xã hội để thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu kinh tế gắn với chuyển dịch cơ cấu lao động, tạo nhiều việc làm. Song, nó có tác dụng gợi mở những phương thức, biện pháp để tạo nhiều việc làm cho lao động nông nghiệp, trong đó có bộ phận nông dân bị thu hồi đất trong quá trình công nghiệp hóa, đô thị hóa. Tạo việc làm không đơn thuần là sự kết hợp giữa tư liệu sản xuất với sức lao động, mà nó còn bao gồm cả yếu tố Nhà nước thông qua các chính sách và những yếu tố xã hội. Tạo việc làm chính là tạo ra các cơ hội để người lao động, trong đó có đối tượng là người dân bị thu hồi đất (thiếu hoặc không có tư liệu sản xuất chủ yếu đất đai), có việc làm và tăng thu nhập, phù hợp với lợi ích của bản thân người lao động, gia đình, cộng đồng và xã hội. Tóm lại, tạo việc làm là quá trình: Một là, tạo ra số lượng và chất lượng tư liệu sản xuất. Số lượng và chất lượng tư liệu sản xuất phụ thuộc vào điều kiện tự nhiên, vốn đầu tư, tiến bộ khoa học kỹ thuật áp dụng trong sản xuất và khả năng khai thác, quản lý, sử dụng đối với các tư liệu sản xuất đó. Hai là, tạo ra số lượng và chất lượng sức lao động. Số lượng sức lao động phụ thuộc vào quy mô, tốc độ tăng dân số, các quy định về độ tuổi lao động và sự di chuyển của lao động; chất lượng sức lao động phụ thuộc vào sự phát triển của giáo dục, đào tạo, phổ cập nghề nghiệp, văn hóa, y tế, thể dục thể thao và chăm sóc sức khỏe cộng đồng. Ba là, tạo ra những điều kiện kinh tế, chính trị, xã hội như các chính sách của Nhà nước, các giải pháp mở rộng thị trường tiêu thụ sản phẩm, thị trường hàng hóa 11 sức lao động, các giải pháp để duy trì việc làm ổn định và đạt hiệu quả cao,... Bốn là, cần phải được xem xét cả từ ba phía: người lao động, người sử dụng lao động và Nhà nước. Vì vậy, tạo việc làm theo nghĩa rộng là tổng thể những mục tiêu, quan điểm, cơ chế, chính sách, biện pháp kinh tế - xã hội của Nhà nước, cộng đồng và bản thân người lao động tác động đến mọi mặt của đời sống kinh tế - xã hội tạo điều kiện thuận lợi để đảm bảo cho mọi người có khả năng lao động có việc làm. Tạo việc làm theo nghĩa hẹp là các biện pháp chủ yếu hướng vào đối tượng thất nghiệp, thiếu việc làm, trong đó có nông dân bị thu hồi đất, thiếu hoặc không còn đất sản xuất, nhằm tạo ra chỗ làm việc cho người lao động, duy trì tỷ lệ thất nghiệp ở mức thấp. Tại Việt Nam, xác định việc làm là một vấn đề cấp thiết, giải quyết việc làm cho người lao động là một trong những ưu tiên hàng đầu trong các chính sách kinh tế – xã hội, Chiến lược Phát triển kinh tế – xã hội Việt Nam giai đoạn 2001 – 2010 nêu rõ: “Giải quyết việc làm là yếu tố quyết định để phát huy nhân tố con người, ổn định và phát triển kinh tế, làm lành mạnh xã hội, đáp ứng nguyện vọng chính đáng và yêu cầu bức xúc của nhân dân”. Thực hiện mục tiêu của chiến lược nói trên về giải quyết việc làm, Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội đã xây dựng Chiến lược Việc làm thời kỳ 2001-2010 nhằm mục tiêu “Chuyển dịch cơ cấu lao động phù hợp với cơ cấu kinh tế; đảm bảo việc làm cho phần lớn lao động có nhu cầu làm việc; nâng cao năng suất lao động, tăng thu nhập và cải thiện chất lượng cuộc sống cho nhân dân. 1.1.3. Chính sách việc làm cho người dân bị thu hồi đất Để phục vụ sự nghiệp công nghiệp hóa, đô thị hóa, hàng chục vạn hộ gia đình đã phải nhường đất để di dời đến nơi định cư mới theo sự sắp xếp của các nhà quản lý. Cùng với đó là hàng trăm ngàn ha đất phải chuyển đổi mục đích sử dụng, do đó sẽ có hàng chục vạn lao động không còn cơ hội được làm việc trên mảnh đất của mình. Số lao động đó hoặc phải chuyển sang các ngành nghề mới, hoặc phải chấp nhận cảnh không có việc làm. Để đảm bảo ổn định cuộc sống cho những người 12 nhường đất, tạo việc làm cho lao động vùng bị thu hồi đất là điều kiện tiên quyết cho việc thực hiện thành công sự nghiệp công nghiệp hóa, đô thị hóa đất nước; đồng thời là nhân tố quan trọng trong việc phấn đấu đạt được mục tiêu thúc đẩy tăng trưởng kinh tế gắn liền với tiến bộ và công bằng xã hội. Từ những phân tích các lý thuyết, quan niệm về việc làm tạo việc làm trên cơ sở thực tiễn phát triển kinh tế xã hội của Việt Nam và thành phố Hồ Chí Minh thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa và tích cực, chủ động hội nhập quốc tế hiện nay, thực hiện chính sách việc làm cho người dân bị thu hồi đất, là hoạt động lao động của người dân trong độ tuổi lao động, là sự kết hợp giữa sức lao động với tư liệu sản xuất theo những điều kiện phù hợp nhất định, nhằm tạo ra sản phẩm hàng hóa và dịch vụ, đáp ứng lợi ích của người nông dân, cộng đồng và xã hội. Hoạt động lao động đó không bị luật pháp Việt Nam ngăn cấm. Hoạt động được xem là việc làm cho người dân bị thu hồi đất phải đáp ứng các điều kiện sau đây: Thứ nhất, hoạt động lao động của người dân khi không có đất sản xuất (bị thu hồi hết) hoặc còn một phần đất sản xuất (sau khi thu hồi). Đây là hoạt động có mục đích của người dân, dùng sức cơ bắp và thần kinh của mình tác động vào đối tượng lao động thông qua công cụ lao động để cải biến nó phù hợp với nhu cầu của họ và gia đình, cộng đồng và xã hội. Thứ hai, để có việc làm đòi hỏi phải có tư liệu sản xuất và sức lao động. Với ý nghĩa này, để người dân trong độ tuổi lao động bị thu hồi đất có việc làm đòi hỏi phải đầu tư phát triển sản xuất, phải tạo ra một số lượng tư liệu sản xuất có khả năng đáp ứng yêu cầu của người dân. Đồng thời, phải đào tạo nghề, chuyển đổi nghề cho nông dân bị thu hồi đất nhằm nâng cao chất lượng, số lượng sức lao động, để có thể sử dụng hiệu quả tư liệu sản xuất có được. Thứ ba, trình độ của tư liệu sản xuất phải phù hợp với trình độ và năng lực lao động của người dân bị thu hồi đất. Hay nói cách khác, để sức lao động có thể kết hợp được với tư liệu sản xuất, thì người dân trong độ tuổi lao động bị thu hồi đất phải có một trình độ chuyên môn kỹ thuật phù hợp để sử dụng tư liệu sản xuất đó. 13 Thứ tư, sự kết hợp sức lao động của người dân trong độ tuổi lao động bị thu hồi đất và tư liệu sản xuất phải tạo ra một loại sản phẩm hàng hóa, dịch vụ nhất định nào đó. Sản phẩm hàng hóa, dịch vụ đó phù hợp với lợi ích của họ, cộng đồng và xã hội. Thứ năm, sự kết hợp giữa tư liệu sản xuất và sức lao động đó không bị luật pháp ngăn cấm. Ở đây xác định rõ tính pháp lý của việc làm cho người dân trong độ tuổi lao động bị thu hồi đất. Tính hợp pháp đó cho phép người dân trong độ tuổi lao động bị thu hồi đất được tự do lựa chọn việc làm cho mình trong khuôn khổ pháp luật quy định. Người dân trong độ tuổi lao động bị thu hồi đất được tự do hành nghề, tự do liên doanh, liên kết, tự do thuê mướn lao động, tự do kí kết hợp đồng lao động trong khuôn khổ pháp luật và sự hướng dẫn của Nhà nước để có thể tạo việc làm cho mình. 1.2. Khái niệm, đặc điểm, vai trò của thực hiện chính sách giải quyết việc làm cho người dân bị thu hồi đất 1.2.1. Khái niệm thực hiện chính sách giải quyết việc làm cho người dân bị thu hồi đất Thực hiện chính sách giải quyết việc làm cho người dân khi Nhà nước thu hồi đất là việc tạo ra các cơ hội để người dân bị thu hồi đất có việc làm và tăng được thu nhập, phù hợp với lợi ích của bản thân, gia đình, cộng đồng và xã hội. Với đối tượng là người dân bị thu hồi đất, giải quyết việc làm là nhằm khai khai thác triệt để tiềm năng của một con người, nhằm đạt được việc làm hợp lý và việc làm có hiệu quả. Chính vì vậy, giải quyết việc làm phù hợp có ý nghĩa hết sức quan trọng đối với người lao động ở chỗ tạo cơ hội cho họ thực hiện được quyền và nghĩa vụ của mình. Trong đó, có quyền cơ bản nhất là quyền được làm việc nhằm nuôi sống bản thân và gia đình góp phần xây dựng quê hương đất nước. Giải quyết việc làm có thể được hiểu ở một số khía cạnh sau đây: Thứ nhất, tạo ra số lượng và chất lượng tư liệu sản xuất. Số lượng và chất lượng tư liệu sản xuất phụ thuộc vào vốn đầu tư, tiến bộ khoa học – kỹ thuật áp dụng trong sản xuất và khả năng quản lý, sử dụng đối với các tư liệu sản xuất đó. 14 Thứ hai, tạo ra số lượng và chất lượng sức lao động. Số lượng lao động phụ thuộc vào quy mô, tốc độ tăng dân số, các quy định về độ tuổi lao động và sự di chuyển của lao động, chất lượng lao động phụ thuộc vào sự phát triển của giáo dục đào tạo, y tế, thể dục thể thao và chăm sóc sức khoẻ cộng đồng. Thứ ba, thực hiện các giải pháp để duy trì việc làm ổn định và đạt hiệu quả cao, các giải pháp về quản lý thị trường, kỹ thuật… nhằm nâng cao hiệu quả của việc làm. Chỉ khi nào trên thị trường người lao động và người sử dụng lao động gặp gỡ và tiến hành trao đổi thì khi đó việc làm được hình thành. Giải quyết việc làm cần phải được xem xét cả phía người lao động, người sử dụng lao động và vai trò của nhà nước. Vì vậy giải quyết việc làm là tổng thể các biện pháp, chính sách kinh tế, xã hội từ vi mô đến vĩ mô tác động đến người lao động có thể có việc làm 1.2.2. Đặc điểm thực hiện chính sách giải quyết việc làm cho người dân bị thu hồi đất - Thực hiện chính sách giải quyết việc làm cho người dân bị thu hồi đất đã chuyển biến theo hướng ngày càng phù hợp hơn với nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, việc thực hiện cơ chế chính sách của chính phủ quốc gia, của chính quyền địa phương là nhóm nhân tố quan trọng tạo việc làm cho người dân bị thu hồi đất. Trong mỗi thời kỳ khác nhau, chính phủ, địa phương sẽ đề ra những chính sách cụ thể, tạo hành lang pháp lý cho phát triển sản xuất, cải thiện đời sống, mở rộng hoặc thu hẹp việc làm của ngành này hay ngành khác, tạo môi trường để người sử dụng lao động và người lao động gặp nhau. Chẳng hạn, chính sách phát triển kinh tế nhiều thành phần làm thay đổi cơ cấu kinh tế, do đó cơ cấu lao động theo ngành kinh tế, theo vùng cũng thay đổi. - Trong Bộ luật lao động của nước ta quy định: “Người lao động có quyền làm việc cho bất kỳ người sử dụng lao động nào và bất kỳ chỗ nào mà pháp luật không cấm” (khoản 1, điều 16). Điều 13 ghi rõ: “Giải quyết việc làm, bảo đảm cho mọi người có khả năng lao động đều có cơ hội có việc làm là trách nhiệm của nhà nước, của các doanh nghiệp và toàn xã hội”. 15 - Thực hiện chính sách giải quyết việc làm có mối quan hệ biện chứng với thực hiện chính sách xã hội và thực hiện các chính sách kinh tế. Thực hiện tốt chính sách việc làm thì nguồn lao động được sử dụng hiệu quả, thất nghiệp sẽ giảm, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, đảm bảo ổn định chính trị và xã hội. Ngược lại, khi chính sách việc làm chưa được giải quyết tốt, nạn thất nghiệp sẽ tăng và các tệ nạn xã hội sẽ dễ dàng phát sinh, gánh nặng của các chính sách bảo đảm an ninh, xã hội sẽ tăng lên. Một hệ thống các chính sách việc làm đồng bộ sẽ tạo môi trường thuận lợi để việc làm hình thành, ổn định và phát triển, từ đó cho công tác giải quyết việc làm sẽ gặp nhiều thuận lợi và có kết quả tốt. - Thực hiện chính sách việc làm người dân bị thu hồi đất từng bước hoàn thiện hệ thống an sinh xã hội toàn diện, đa dạng, ngày càng mở rộng, hiệu quả, một bộ phận của việc thực hiện chính sách việc làm nói chung nhằm góp phần đảm bảo an sinh xã hội, ổn định và phát triển kinh tế xã hội ở địa phương nói riêng, cả nước nói chung. 1.2.3. Vai trò thực hiện chính sách giải quyết việc làm cho người dân bị thu hồi đất Thực hiện chính sách giải quyết việc làm cho người dân bị thu hồi đất được đánh giá trên các mặt kinh tế xã hội. Với đối tượng là người dân bị thu hồi đất, trước hết thực hiện chính sách giải quyết việc làm là một bộ phận quan trọng trong hệ thống cụ thể hóa chính sách việc làm phát triển kinh tế xã hội vì nó đưa ra các mục tiêu và hệ thống các giải pháp vừa đảm bảo phát triển kinh tế và vừa đảm bảo mục tiêu phát triển xã hội. Đối với phát triển kinh tế thì thực hiện chính sách giải quyết việc làm đặt ra mục tiêu để sử dụng hiệu quả nguồn lực lao động nhằm mục tiêu tăng trưởng. Đối với phát triển xã hội thì thực hiện chính sách giải quyết việc làm đặt ra các mục tiêu về giải quyết việc làm nhưng mang tính xã hội, mục tiêu việc làm ở đây đảm bảo sự phát triển trong mối quan hệ giữa việc làm và xã hội như: chuyển đổi cơ cấu về lao động, định hướng nghề nghiệp đối với người dân bị thu hồi đất, các chương trình mục tiêu quốc gia về giải quyết việc làm, hỗ trợ vay vốn… 16 Thông qua thực hiện chính sách việc làm thể hiện vai trò quản lý, điều tiết của mình đối với vấn đề việc làm. Trong những năm tiếp theo khi mà vấn đề việc làm cho người dân bị thu hồi đất ngày càng trở thành vấn đề bức xúc của toàn xã hội thì việc thực hiện chính sách việc làm càng trở nên quan trọng và cần thiết. 1.3. Nội dung thực hiện chính sách giải quyết việc làm cho người dân bị thu hồi đất. Thực hiện chính sách giải quyết việc làm cho người dân bị thu hồi đất là quá trình tạo ra và kết hợp giữa các yếu tố tư liệu sản xuất, sức lao động và các điều kiện kinh tế xã hội khác để đảm bảo cho giải quyết việc làm diễn ra và duy trì việc làm. Vấn đề này liên quan đến nhiều chủ thể, bao gồm người lao động, người sử dụng lao động, Nhà nước. Thực hiện chính sách việc làm cho người dân khi Nhà nước thu hồi đất chính là quá trình thông quan chính sách của Nhà nước, người dân sử dụng sức lao động của mình có thể tự do tìm kiếm được một công việc phù hợp, cũng như là quá trình mà người sử dụng lao động có thể tìm kiếm được những người lao động thoả mãn được những yêu cầu của mình về cả mặt số lượng và chất lượng, là quá trình nhà nước tạo ra môi trường thuận lợi để người dân bị thu hồi đất có thể thực hiện quá trình lao động của họ. Với các nội dung cụ thể như sau: Thứ nhất, tập trung mọi nguồn lực có thể để nhanh chóng ổn định đời sống của người dân trong diện di dời, thu hồi đất cho phát triển công nghiệp hóa, đô thị hóa. Việc tập trung giải quyết tái định cư, ổn định cuộc sống và việc làm cho những người trong diện di dời, giải tỏa, thu hồi đất để phát triển công nghiệp, đô thị là ưu tiên hàng đầu của các ngành, các cấp của địa phương . Thứ hai, ưu tiên giải quyết việc làm cho những lao động khi Nhà nước thu hồi đất. Đây là ưu tiên hàng đầu của địa phương, cam kết mạnh mẽ của lãnh đạo địa phương đối với những lao động này. Thực tế cho thấy, nhờ sự quan tâm của chính quyền các cấp và việc tích cực học nghề của người lao động nên đã có hàng chục 17