Tài liệu Ths17.007_nghiên cứu địa danh huyện bình liêu và thị xã cẩm phả của tỉnh quảng ninh

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM --------------------------------------- KHỔNG THỊ KIM LIÊN NGHIÊN CỨU ĐỊA DANH HUYỆN BÌNH LIÊU VÀ THỊ Xà CẨM PHẢ CỦA TỈNH QUẢNG NINH LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ THÁI NGUYÊN – 2009 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM --------------------------------------- KHỔNG THỊ KIM LIÊN NGHIÊN CỨU ĐỊA DANH HUYỆN BÌNH LIÊU VÀ THỊ Xà CẨM PHẢ CỦA TỈNH QUẢNG NINH Chuyên ngành: NGÔN NGỮ Mã số: 60 22 01 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ Cán bộ hướng dẫn khoa học: PGS.TS. HÀ QUANG NĂNG THÁI NGUYÊN – 2009 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn i MỤC LỤC Mục lục .......................................................................................................... i Mở đầu .......................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................ 1 2. Mục đích nghiên cứu .................................................................................. 3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu............................................................... 3 4. Phương pháp nghiên cứu và xử lý tài liệu ................................................... 4 5. Những đóng góp của luận văn .................................................................... 6 6. Bố cục luận văn .......................................................................................... 7 Chƣơng 1: Những cơ sở lý thuyết liên quan đến địa danh và địa danh học....... 8 1.1. Khái quát sơ lược về lịch sử nghiên cứu địa danh .................................... 8 1.1.1. Vấn đề nghiên cứu địa danh trên thế giới .............................................. 8 1.1.2. Vấn đề nghiên cứu địa danh ở Việt Nam .............................................. 9 1.1.3. Vấn đề nghiên cứu địa danh ở Quảng Ninh ........................................ 10 1.2. Khái niệm về địa danh và địa danh học ................................................. 11 1.3. Phân loại địa danh ................................................................................. 13 1.4. Các phương pháp và phương diện nghiên cứu ....................................... 15 1.5. Những nét cơ bản về địa danh Quảng Ninh và địa danh B. Liêu, C. Phả ......... 16 1.5.1. Giới thiệu chung về địa danh Quảng Ninh .......................................... 16 1.5.1.1. Về địa lý .......................................................................................... 16 1.5.1.2. Về lịch sử ........................................................................................ 18 1.5.1.3. Về văn hoá ....................................................................................... 19 1.5.1.4. Về dân cư ........................................................................................ 20 1.5.1.5. Về ngôn ngữ .................................................................................... 22 1.5.2. Vài nét về lịch sử, địa lý của các địa bàn nghiên cứu .......................... 23 1.5.2.1. Thị xã Cẩm Phả ............................................................................... 24 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ii 1.5.2.2. Huyện Bình Liêu ............................................................................. 25 1.6. Tiểu kết ................................................................................................. 27 Chƣơng 2: Đặc điểm cấu tạo của địa danh huyện Bình Liêu và thị xã Cẩm Phả ..................................................................................................... 29 2.1. Mô hình cấu trúc phức thể địa danh ....................................................... 29 2.1.1. Khái niệm về phức thể địa danh .......................................................... 29 2.1.2. Kết quả điều tra địa danh huyện Bình Liêu và Cẩm Phả ..................... 30 2.1.3. Mô hình cấu trúc phức thể địa danh ở Bình Liêu và Cẩm Phả ............ 32 2.2. Thành tố chung ...................................................................................... 34 2.2.1. Khái niệm ........................................................................................... 34 2.2.2. Cấu tạo của thành tố chung trong địa danh Bình Liêu và Cẩm Phả ..... 35 2.2.3. Sự chuyển hoá của thành tố chung ...................................................... 36 2.2.3.1. Sự chuyển hoá thành tố chung ở địa danh Bình Liêu ....................... 36 2.2.3.2. Sự chuyển hoá thành tố chung ở địa danh Cẩm Phả ......................... 37 2.3. Thành tố riêng (tên riêng) ...................................................................... 38 2.3.1. Đặc điểm chung .................................................................................. 38 2.3.2. Cấu trúc thành tố riêng trong địa danh ở Bình Liêu và Cẩm Phả......... 39 2.3.2.1. Số lượng yếu tố trong thành tố riêng của Bình Liêu ......................... 39 2.3.2.2. Số lượng yếu tố trong thành tố riêng của Cẩm Phả .......................... 40 2.4. Đặc điểm cấu tạo của địa danh Bình Liêu và Cẩm Phả .......................... 41 2.4.1. Nhận xét khái quát về các kiểu cấu tạo địa danh ................................. 42 2.4.2. Đặc điểm cấu tạo của địa danh Bình Liêu ........................................... 43 2.4.2.1. Đặc điểm cấu tạo ............................................................................. 43 2.4.2.2. Đặc điểm nguồn gốc ........................................................................ 48 2.4.3. Đặc điểm cấu tạo của địa danh Cẩm Phả ............................................ 49 2.4.3.1. Đặc điểm cấu tạo ............................................................................. 49 2.4.3.2. Đặc điểm nguồn gốc ........................................................................ 53 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn iii 2.5. Các phương thức định danh trong địa danh của Bình Liêu và Cẩm Phả ............. 54 2.5.1. Khái quát chung.................................................................................. 54 2.5.2. Khái niệm phương thức địa danh ........................................................ 56 2.5.3. Các phương thức định danh trong địa danh Bình Liêu và Cẩm Phả .... 57 2.5.3.1. Các phương thức định danh trong địa danh Bình Liêu ..................... 58 2.5.3.2. Các phương thức định danh trong địa danh Cẩm Phả....................... 64 2.6. Tiểu kết ................................................................................................. 70 Chƣơng 3: So sánh địa danh Bình Liêu và địa danh Cẩm Phả ............... 73 3.1. Khái quát chung .................................................................................... 73 3.2. So sánh đặc điểm cấu tạo ....................................................................... 74 3.2.1. Về số lượng địa danh .......................................................................... 74 3.2.2. Về đặc điểm cấu tạo địa danh ............................................................. 75 3.2.2.1. Về thành tố chung và thành tố riêng ................................................ 75 3.2.2.2. Về cấu tạo đơn và cấu tạo phức ....................................................... 77 3.2.3. Về nguồn gốc địa danh ....................................................................... 81 3.3. So sánh về phương thức định danh ........................................................ 83 3.3.1. Phương thức cấu tạo mới .................................................................... 84 3.3.2. Phương thức chuyển hoá .................................................................... 85 3.3.3. Phương thức vay mượn....................................................................... 87 3.4. So sánh về văn hoá - ngôn ngữ trong địa danh Quảng Ninh................... 88 3.4.1. Khái niệm văn hoá .............................................................................. 88 3.4.2. Ngôn ngữ trong quan hệ với văn hoá .................................................. 89 3.4.3. Khái quát về văn hoá Bình Liêu và Cẩm Phả ...................................... 90 3.4.4. Các thành tố địa danh và đặc trưng văn hoá ........................................ 91 3.4.4.1. Thành tố chung, tổng loại ................................................................ 91 3.4.4.2. Thành tố riêng, biệt loại ................................................................... 93 3.5. So sánh địa danh và các loại hình văn hoá ở Bình Liêu và Cẩm Phả...... 96 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn iv 3.5.1. Địa danh và văn hoá vật thể ở Bình Liêu và Cẩm Phả ........................ 96 3.5.2. Địa danh và văn hoá phi vật thể ở Bình Liêu và Cẩm Phả .................. 97 3.5.3. Địa danh và sự đa dạng văn hoá ở Bình Liêu và Cẩm Phả .................. 98 3.6. Một số địa danh gắn với lịch sử, văn hoá ............................................. 104 3.6.1. Địa danh đền Cửa Ông ..................................................................... 104 3.6.2. Địa danh đình Lục Nà ....................................................................... 106 3.6.3. Địa danh phường Cửa Ông ............................................................... 108 3.7. Tiểu kết ............................................................................................... 110 Kết luận..................................................................................................... 112 Bài báo của tác giả đã đƣợc công bố có liên quan đến luận văn ............ 116 Tƣ liệu tham khảo .................................................................................... 117 Phụ lục ...................................................................................................... 121 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn v LỜI CẢM ƠN Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành và sâu sắc nhất tới PGS. TS Hà Quang Năng, người thầy đã tận tâm, hết lòng giúp đỡ tôi hoàn thành luận văn này. Trong quá trình làm luận văn, tôi còn nhận được sự giúp đỡ nhiệt tình của các thầy giáo dạy Cao học Ngôn ngữ khoá 15 đặc biệt là TS. Hoàng Cao Cương, PGS. TS Nguyễn Văn Phúc, cùng Ban giám hiệu trường THPT Lê Quý Đôn và các quý cơ quan, ban ngành của huyện Bình Liêu và thị xã Cẩm Phả. Tôi xin gửi lời cảm ơn tới các thầy, Ban giám hiệu nhà trường và các quý cơ quan. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn tới các thầy cô giáo trong khoa Ngữ văn, khoa Sau Đại học, các cô giáo ở thư viện trường đã giúp tôi tư liệu và kiến thức để tôi hoàn thành luận văn. Sau cùng tôi xin gửi lời cảm ơn tới gia đình, người thân, đồng nghiệp và các bạn học đã động viên, giúp đỡ tôi rất nhiều trong quá trình học và làm luận văn. Quảng Ninh, ngày 25 tháng 9 năm 2009 Tác giả Khổng Thị Kim Liên Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 1 MỞ ĐẦU 1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI 1.1. Địa danh là một trong những mảng đề tài còn nhiều mới mẻ nên chưa thực sự được đào sâu nghiên cứu ở nhiều phương diện,vì thế chúng thu hút rất nhiều sự quan tâm của các nhà nghiên cứu. Bởi vì khi đi tìm hiểu về địa danh của một vùng đất nào đó không chỉ cho chúng ta hiểu một cách cụ thể về vùng đất, con người, nền văn hoá nơi ấy... mà còn cho chúng ta hiểu thêm về vấn đề ngôn ngữ qua cách sử dụng từ vựng để gọi tên các sự vật, hiện tượng và cơ chế định danh của sự vật, hiện tượng ấy. 1.2. Địa danh là những đơn vị được cấu tạo từ chất liệu ngôn ngữ giống như từ nhưng lại có ưu thế hơn từ về nội dung ngữ nghĩa, sắc thái biểu đạt, biểu cảm và sự tồn tại lâu bền của chúng trong lòng cộng đồng dân cư kể cả khi chúng bị thay đổi, biến mất bởi hầu hết các địa danh khi xuất hiện đều có nguồn gốc, lý do. Chính vì thế địa danh là một kho ''dữ liệu'' vô cùng phong phú cần được khai thác. 1.3. Bất cứ địa danh nào cũng đều mang bóng dáng về vùng đất và con người nơi đó. Chính vì thế mỗi địa danh đều luôn có sự liên quan chặt chẽ đến lịch sử, văn hoá, địa lý, dân cư...của vùng đất ấy. Ngoài ra, địa danh còn ghi dấu ấn đậm nét về lịch sử, văn hoá, phong tục tập quán, tín ngưỡng của cư dân ở một vùng đất. Do đó, nghiên cứu địa danh cũng là một cách bổ trợ thêm kiến thức về ngôn ngữ, văn hoá, lịch sử. 1.4. Địa danh có những nguyên tắc riêng trong cấu tạo, trong phương thức gọi tên, có thể một vùng đất có nhiều tên gọi khác nhau, trải qua nhiều giai đoạn khác nhau. Nghiên cứu địa danh sẽ góp phần tìm hiểu lịch sử phát triển của một vùng đất, làm sáng rõ sự ảnh hưởng và tác động của những nhân tố bên ngoài vào cách đặt tên: đặc điểm văn hoá, sự thiên di, tiếp xúc, hoà Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 2 trộn giữa các dân tộc về tôn giáo, tín ngưỡng, phong tục tập quán... Mặt khác, địa danh tự nhiên và địa danh nhân văn (nhất là địa danh hành chính) thường là sản phẩm của một chế độ nhất định. Chúng được đặt tên theo những quan điểm, chính sách, ý tưởng của chính quyền hoặc dân chúng thời đó. Nếu một vùng đất có nhiều dân tộc sinh sống thì nơi đó sẽ có sự phong phú về ngôn ngữ. Sự phong phú này sẽ được dân tộc đó thể hiện rõ trong các địa danh nơi họ sinh sống. Ngoài ra, mỗi địa danh được hình thành trong một hoàn cảnh văn hoá, lịch sử nhất định và những địa danh này chắc chắn sẽ còn lưu giữ mãi về sau.Tất cả những điều trên cho thấy địa danh có thể trở thành ''linh hồn bất tử'' đối với mỗi con người. 1.5. Quảng Ninh là một trong những khu kinh tế phát triển của đất nước bởi nó nằm trong tam giác kinh tế mạnh (Hà Nội - Hải Phòng - Quảng Ninh). Bên cạnh đó, Quảng Ninh còn là khu du lịch nổi tiếng với rất nhiều danh lam thắng cảnh đẹp đặc biệt có vịnh Hạ Long được UNESCO công nhận là di sản thiên nhiên thế giới. Ngoài ra, Quảng Ninh còn là mảnh đất lịch sử với dòng sông Bạch Đằng ghi dấu lịch sử, với đệ tứ chiến khu Đông Triều... Không những thế, Quảng Ninh còn có sự đa dạng về địa hình: không chỉ có biển với hàng nghìn hòn, đảo, vịnh, bến... mà có cả vùng núi đá, vùng đồi núi và đồng bằng. Quảng Ninh còn là mảnh đất cư trú của nhiều dân tộc thiểu số như: Tày, Dao, Sán Chỉ, Sán Dìu, Hoa, Cao Lan... Những điều kiện đó đã tạo nên sự đa dạng, phức tạp về nguồn gốc, đặc điểm cấu tạo và phương thức định danh ở các điạ danh nơi đây. 1.6. Một điều khác biệt mà không phải địa phương nào cũng có đó là ở Quảng Ninh có sự phân vùng, sự khác biệt rõ rệt giữa hai vùng Miền Đông và Miền Tây về địa hình, dân tộc, kinh tế, văn hoá, ngôn ngữ, phong tục tập quán...Nếu như thị xã Cẩm Phả là vùng đồng bằng thì huyện Bình Liêu là vùng miền núi. Nếu như huyện Bình Liêu chỉ có sông, suối mà không có biển Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 3 thì thị xã Cẩm Phả lại có bờ biển chạy dọc theo thị xã với nhiều hòn, đảo lớn nhỏ. Huyện Bình Liêu là miền núi cao nên dân tộc thiểu số (đặc biệt là dân tộc Tày) chiếm đa số trong dân cư, chi phối trực tiếp đến đời sống, văn hoá, kinh tế và địa danh của địa phương này. Ngược lại, thị xã Cẩm Phả dân tộc Kinh chiếm số lượng lớn và có ảnh hưởng trực tiếp về nhiều mặt ở mảnh đất này. Vì thế, kinh tế, văn hoá, đời sống sinh hoạt của người dân thị xã Cẩm Phả cao hơn, khác biệt hơn rất nhiều so với huyện Bình Liêu. Do đó, luận văn này chúng tôi đã chọn huyện Bình Liêu (đại diện cho vùng Miền Đông) và thị xã Cẩm Phả (đại diện cho vùng Miền Tây ) thuộc tỉnh Quảng Ninh làm đối tượng để khảo sát, nghiên cứu, so sánh trong luận văn của mình.Từ đó, chỉ ra sự khác biệt sâu sắc trong cách đặt tên, cơ chế định danh, đặc điểm cấu tạo địa danh và sự tri nhận về lịch sử, văn hoá, con người, sự vật, hiện tượng, văn hoá giữa hai vùng miền này. 2. môc ®Ých nghiªn cøu Luận văn này là sự thể nghiệm lần đầu trong nghiên cứu địa danh ở Quảng Ninh. Dựa trên kết quả khảo sát các đặc điểm về cấu tạo, phương thức định danh, ý nghĩa, nguồn gốc, văn hoá...để so sánh sự khác biệt của hai địa phương Bình Liêu và Cẩm Phả. Qua đó, khẳng định thêm giá trị, vị trí, vai trò và mối quan hệ hữu cơ giữa địa danh học với từ vựng học, ngữ âm học; giữa địa danh học với địa lý học, lịch sử học, văn hoá học...Từ kết quả này sẽ phần nào giúp cho các nhà khoa học có thêm cơ sở khi nghiên cứu về từ vựng, ngôn ngữ, văn hoá...của tiếng Việt nói chung và ở Quảng Ninh nói riêng. 3. ®èi t-îng vµ ph¹m vi nghiªn cøu 3.1. Luận văn này lấy đối tượng nghiên cứu là địa danh (địa danh tự nhiên và địa danh nhân văn) ở khu vực huyện Bình Liêu và thị xã Cẩm Phả, khảo sát những đặc điểm chính của địa danh về cấu tạo, phương thức định danh, nguồn gốc và sự khác biệt giữa hai địa danh trên.Trong khả năng của Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 4 mình, chúng tôi cố gắng khái quát một cách đầy đủ và trung thực nhất về các khía cạnh của địa danh ở hai khu vực Bình Liêu và Cẩm Phả. Kết quả nghiên cứu địa danh ở Bình Liêu và Cẩm Phả sẽ góp phần vào việc hệ thống hoá các phương pháp nghiên cứu địa danh ở Quảng Ninh nói riêng và Việt Nam nói chung. 3.2. Thông qua kết quả thông kê, khảo sát địa danh của hai khu vực Bình Liêu và Cẩm Phả, tìm hiểu, nghiên cứu đặc điểm địa danh Bình Liêu và Cẩm Phả về các phương diện: cấu tạo, nguồn gốc, phương thức định danh, văn hoá, lịch sử...Tập trung nghiên cứu sâu một số địa danh nổi tiếng của Bình Liêu và Cẩm Phả để làm sáng rõ những đặc điểm ngữ nghĩa và đặc trưng ngôn ngữ -văn hoá, lịch sử được thể hiện trong địa danh. Bên cạnh đó, trong chừng mực nhất định, chúng tôi có so sánh về sự đồng nhất và khác biệt trong các đặc điểm cấu tạo, cách định danh về những đặc điểm văn hoá, lịch sử...thể hiện ở các địa danh, làm cơ sở cho việc xác định mối quan hệ giữa văn hoá tộc người với cách định danh qua các địa danh. 4. ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu vµ t- liÖu NGHIÊN CỨU 4.1. Phƣơng pháp nghiên cứu Để có được tư liệu một cách đầy đủ và trung thực về địa danh ở Bình Liêu và Cẩm Phả, chúng tôi đã sưu tầm và tập hợp các tên gọi của đối tượng được phân bố rộng trong địa danh hành chính, địa danh thiên nhiên, địa danh nhân văn và một số địa danh khác. a. Luận văn sử dụng tổng hợp các phương pháp nghiên cứu như: điều tra điền dã, thống kê định lượng, so sánh - đối chiếu, so sánh - lịch sử, văn hoá, phân tích - tổng hợp...Trong đó, phương pháp được sử dụng chủ yếu là phân tích - tổng hợp số liệu và tư liệu để lý giải các vấn đề liên quan, từ đó đưa ra các phân tích, nhận định, đánh giá và kết luận theo các mục đích nghiên cứu đã đề ra. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 5 b. Trong quá trình phân tích giá trị nội dung, ngữ nghĩa; giá trị biểu đạt, biểu cảm ở các địa danh thì ngoài phương pháp nghiên cứu của ngôn ngữ học luận văn còn sử dụng thêm các phương pháp khác như: phương pháp ngữ âm học- so sánh lịch sử ; phương pháp địa lý- ngôn ngữ học (phương ngữ học) để xác định vùng phân bố của các thành tố chung; phương pháp nghiên cứu của từ vựng học (phần ý nghĩa và cấu tạo từ) được vận dụng trong lý giải các phương thức định danh và phương pháp ngôn ngữ học xã hội để tìm hiểu nguồn gốc, xuất xứ của các địa danh đặc biệt là một số địa danh nổi tiếng. c. Tiến trình nghiên cứu của luận văn sẽ đi từ những vấn đề cơ bản của lý thuyết địa danh như: khái niệm địa danh và địa danh học, thống kê, phân loại địa danh, tìm hiểu miêu tả các đặc điểm về mặt cấu tạo, nguồn gốc, các phương thức định danh và ý nghĩa về mặt ngôn ngữ, văn hoá, lịch sử của các địa danh nghiên cứu, từ đó rút ra nhận xét hay kết luận. Có thể đi theo hướng từ qui nạp đến diễn dịch hoặc ngược lại hay đi từ quá khứ đến hiện tại hoặc từ hiện tại trở ngược về quá khứ sẽ được vận dụng linh hoạt tuỳ theo từng mục đích nghiên cứu. 4.2. Tƣ liệu nghiên cứu a. Để có được những kết quả nghiên cứu một cách đầy đủ và chính xác về địa danh ở Bình Liêu và Cẩm Phả, chúng tôi đã tiến hành tập hợp các cứ liệu từ những nguồn sau: tư liệu điều tra điền dã ở huyện Bình Liêu và thị xã Cẩm Phả, đây là tư liệu chủ yếu và quan trọng nhất; tư liệu viết (sách, báo, các công trình nghiên cứu về dân tộc, văn hoá, lịch sử, địa lý, tôn giáo, phonh tục tập quán và các số liệu thống kê của một số cơ quan nhà nước như sở Văn hóa thông tin, sở Địa chính, UBND huyện và tỉnh...vv. b. Sau khi khảo sát, thu thập tư liệu, chúng tôi tiến hành xử lý, sắp xếp, thống kê, phân loại địa danh như sau: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 6 - Loại hình địa danh tự nhiên (ví dụ: đồi, núi, đảo, hòn... thuộc sơn danh; sông, hồ, suối, vịnh... thuộc thuỷ danh). - Loại hình địa danh hành chính (ví dụ: huyện, thị xã, thôn, bản, khu phố...). - Loại hình địa danh nhân văn (ví dụ: đường phố, cầu, đập, mỏ...; đình, chùa, đền...). Sự phân loại địa danh theo đặc điểm cấu tạo, ý nghĩa, nguồn gốc, sự thay đổi tên gọi địa danh này là cơ sở so sánh về sự đồng nhất và khác biệt về địa danh giữa hai huyện Bình Liêu và thị xã Cẩm Phả để phục vụ cho các mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài. 5. nh÷ng ®ãng gãp cña luËn v¨n 5.1. Cung cấp một bức tranh toàn diện, có hệ thống về các địa danh ở huyện Bình Liêu và thị xã Cẩm Phả thuộc tỉnh Quảng Ninh. Đây là hai địa phương mang những nét đặc trưng cơ bản về ngôn ngữ, văn hoá của vùng miền Đông và miền Tây của tỉnh. 5.2. Nghiên cứu địa danh ở Bình Liêu và Cẩm Phả là công trình đầu tiên khảo sát, thống kê, phân loại, phân tích, so sánh một cách đầy đủ, toàn diện và hệ thống về các phương diện: cấu tạo, nguồn gốc, phương thức định danh, ngôn ngữ ,văn hoá, lịch sử và ý nghĩa các địa danh ở huyện Bình Liêu và thị xã Cẩm Phả thuộc tỉnh Quảng Ninh. Luận văn này đã đi sâu nghiên cứu sự gắn kết giữa địa danh với ngôn ngữ văn hoá.Từ đó, làm sáng rõ hơn bản chất của từ qua những đặc trưng ngôn ngữ, văn hoá của địa danh.Với sự đóng góp nhỏ này, chúng tôi hy vọng sẽ phần nào giúp thêm cho các nhà ngôn ngữ học khi đi nghiên cứu về từ vựng tiếng Việt. 5.3. Thông qua việc tìm hiểu cấu tạo, ý nghĩa, nguồn gốc biến đổi và sự khác biệt trong cách định danh giữa hai vùng miền Đông và miền Tây, bước đầu tìm hiểu, lý giải sự ảnh hưởng của địa lý, lịch sử, dân tộc, phong tục tập quán và ngôn ngữ đối với địa danh. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 7 5.4. Kết quả nghiên cứu của luận văn sẽ góp phần bổ sung thêm tư liệu cho ngành nghiên cứu lịch sử, văn hoá, du lịch của Quảng Ninh nói riêng cũng như việc nghiên cứu địa danh Việt Nam nói chung. Đồng thời kết quả nghiên cứu này sẽ góp phần giúp Quảng Ninh phát triển văn hoá, du lịch cũng như việc sử dụng làm tư liệu tham khảo bổ ích trong việc giảng dạy văn hoá, dân tộc, lịch sử và giáo dục việc giữ gìn, phát huy giá trị truyền thống về bản sắc văn hoá dân tộc trong nhà trường, trong huyện, thị xã và trong tỉnh. 6. bè côc luËn v¨n Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và các phụ lục, luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Cơ sở lý thuyết liên quan đến địa danh và địa danh học. Chương 2: Đặc điểm cấu tạo địa danh huyện Bình Liêu và thị xã Cẩm Phả. Chương 3: So sánh địa danh huyện Bình Liêu và thị xã Cẩm Phả. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 8 CHƢƠNG 1 NHỮNG CƠ SỞ LÝ THUYẾT LIÊN QUAN ĐẾN ĐỊA DANH VÀ ĐỊA DANH HỌC 1.1. KHÁI QUÁT VỀ LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU ĐỊA DANH 1.1.1. Vấn đề nghiên cứu địa danh được phát triển từ rất lâu trên thế giới. Sự phát triển này không phải chỉ được nhắc nhiều ở các nước phương Tây mà ngay ở phương Đông, đặc biệt Trung Quốc, một nước liền kề với chúng ta, địa danh cũng được quan tâm từ rất sớm như: đầu đời Đông Hán (32- 92 sau công nguyên), Ban Cố đã ghi chép được hơn 4.000 loại địa danh, trong đó một số địa danh đã giải thích được tên gọi, nguồn gốc và ý nghĩa, trong Thuỷ Kinh Chú sớ của Lịch Đạo Nguyên đời Bắc Nguỵ (380- 535) đã chép hơn 2 vạn địa danh, số được giải thích ngữ nguyên là trên 2300 [15]. Theo tài liệu của Trung Quốc, ở các nước phương Tây, bộ môn địa danh học được chính thức nghiên cứu từ cuối thế kỷ XIX. Năm 1872, J.J.Eghi (Thuỵ Sĩ) viết Địa danh học và năm 1903, J.W.Nagl (người Áo) cũng cho ra đời tác phẩm Địa danh học. Những tác phẩm này bước đầu mới chỉ chú trọng vào việc khảo chứng nguồn gốc địa danh. Đến thế kỷ XX, việc nghiên cứu địa danh được quan tâm, chú trọng và phát triển một cách sâu rộng. Các nhà nghiên cứu về địa danh không chỉ thuần tuý đi tìm hiểu nguồn gốc địa danh mà còn đi tìm hiểu sự gắn kết giữa địa danh với lịch sử, địa lý, ngôn ngữ... Đầu tiên phải kể đến cuốn Átlát ngôn ngữ Pháp của J.Gllie'non, ông đã nghiên cứu địa danh theo hướng phát triển địa lý học. Tiếp theo là cuốn Nguồn gốc và sự phát triển địa danh của A.Dauzat (người Pháp) viết vào năm 1926 đã đề xuất phương pháp văn hoá địa lý học để nghiên cứu các lớp niên đại của địa danh. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 9 Đặc biệt vào năm 1960, các nhà địa danh học ở Liên Xô đã cho ra đời hàng loạt các công trình nghiên cứu về địa danh. Chẳng hạn như: E.M.Murrzaev với cuốn Những khuynh hướng nghiên cứu địa danh học (1964) và A.V.Superanxkaia với cuốn Địa danh là gì (1984) đã cùng quan tâm đến vấn đề khuynh hướng chung. Tác giả Iu.A.Kapenco (1964) lại đi nghiên cứu địa danh về mặt đồng đại và N.V.Podonxkaia trong phân tích, lý giải địa danh mang những thông tin gì cũng đã góp thêm những ý kiến cho sự nghiên cứu địa danh đi sâu vào bản chất bên trong của đối tượng. Những công trình nghiên cứu địa danh thế giới ở các quốc gia khác nhau đã góp phần minh chứng sự phong phú, đa dạng cũng như những vấn đề nghiên cứu trong lĩnh vực này. Chẳng hạn, Ch.Rostainy (1965) với Lesnoms de Lieux đã nêu ra hai nguyên tắc nghiên cứu địa danh là phải tìm ra các hình thức cổ của các từ cấu tạo địa danh và muốn biết từ nguyên của địa danh thì phải dựa trên kiến thức ngữ âm học địa phương. Đây là một chuyên khảo bổ sung thêm cho vấn đề mà A.I.Popov đã nghiên cứu trước đó [15], [25], [27]. 1.1.2. Ở Việt Nam, vấn đề nghiên cứu địa danh cũng được quan tâm từ rất sớm. Theo các tài liệu Tiền Hán thư, Dư địa chí, Hậu Hán thư, Tấn thư thì trong thời kỳ Bắc thuộc có đề cập đến địa danh ở Việt Nam. Các tài liệu này đều do người Hán viết để phục vụ trực tiếp cho cuộc xâm lược nước ta của chúng. Sau thời kỳ Bắc thuộc, đặc biệt từ thế kỷ XV trở đi, việc nghiên cứu địa danh mới được các nhà nghiên cứu Việt Nam thực hiện. Trong thời gian này, địa danh mới chỉ được các tác giả thu thập, tìm hiểu về nguồn gốc và ý nghĩa. Đó là một số cuốn sách sau: Dư địa chí của nguyễn Trãi (1435), Lịch triều hiến chương loại chí của Phan Huy Chú (1821), Phương Đình dư địa chí của Nguyễn Văn Siêu (1900), Ô Châu cận lục của Dương Văn An (1977)... [2], [15], [25]. Đặc biệt phải nhắc đến Lê Quí Đôn, vì ông là một nhà nghiên Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 10 cứu rất tâm huyết với vấn đề địa danh của Việt Nam. Điều này được khẳng dịnh rõ trong hai công trình Phủ biên tạp lục và Kiến văn tiểu lục của ông. Vấn đề nghiên cứu địa danh ở Việt Nam thực sự có bước tiến đáng kể từ năm 1960 trở đi. Với công trình Mối quan hệ về ngôn ngữ cổ đại ở Đông Nam Á qua một vài tên sông của Hoàng Thị Châu (1964) được xem như công trình đầu tiên đi tiên phong trong lĩnh vực nghiên cứu địa danh dưới góc nhìn ngôn ngữ học. Tiếp theo là Lê Trung Hoa với Địa danh ở Thành phố Hồ Chí Minh (1991) đã đưa những vấn đề lý thuyết làm cơ sở cho sự phân tích và chỉ ra các đặc điểm về cấu tạo, nguồn gốc, ý nghĩa, ... về địa danh của thành phố Hồ Chí Minh. Đến năm 1996, Nguyễn Kiên Trường với luận án PTS Những đặc điểm chính về địa danh Hải Phòng đã bổ sung thêm những vấn đề lý thuyết mà Lê Trung Hoa đã đưa ra trước đó. Ngoài ra, luận án của ông còn mang nhiều nét mới đó là đã có sự so sánh giữa địa danh Hải Phòng với địa danh của các vùng khác về đặc điểm cấu tạo, ý nghĩa, nguồn gốc ... Kế đến là các nghiên cứu của Nguyễn Văn Âu [3], Lê Hồng Chương [13], Phạm Xuân Đạm [15], Từ Thu Mai [27], Hoàng Hải Đường [18], Hà Thị Hồng [25]...lần lượt ra đời. Những công trình nghiên cứu này đều có những đóng góp to lớn về vấn đề địa danh học dưới góc nhìn ngôn ngữ học. Để tạo được chỗ đứng vững cho ngành địa danh học như những ngành nghiên cứu khác và cũng là để tạo thêm tư liệu tham khảo bổ ích cho những nhà nghiên cứu liên quan đến địa danh, ngoài những công trình nghiên cứu đã nêu ở trên còn phải kể đến một số công trình ra đời dưới dạng từ điển địa danh, dư địa chí của một số địa phương, địa danh lịch sử văn hoá, sổ tay địa danh... 1.1.3. Địa danh Quảng Ninh là đề tài nghiên cứu còn nhiều mới mẻ, hiện nay chưa có công trình nào nghiên cứu địa danh Quảng Ninh dưới góc Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 11 độ ngôn ngữ học mà chỉ có hai công trình tiêu biểu trong đó một công trình mang tính thống kê Địa danh Quảng Ninh (1996), một công trình mang tính tổng hợp Địa chí Quảng Ninh (2002) và một số sách viết về lịch sử đảng bộ của các huyện, thị xã, thành phố. Vì thế, chúng tôi hy vọng luận văn này sẽ đóng góp thêm một phần nhỏ những gì còn thiếu về địa danh của Quảng Ninh. 1.2. KHÁI NIỆM VỀ ĐỊA DANH VÀ ĐỊA DANH HỌC Bất cứ một quốc gia nào trên thế giới cũng có những điểm riêng biệt về địa lý, lịch sử của nước mình. Mỗi nước có hệ thống tên gọi riêng về tên người, địa lý...Đặc biệt là địa lý thì hoàn toàn khác biệt (tên gọi địa lý hay còn gọi là địa danh), bởi mỗi nước, mỗi vùng có những cách đặt tên mang tính đặc trưng. Vì vậy, địa danh rất phong phú và đa dạng. Địa danh Toponima hay Toponoma được dịch là "tên gọi vị trí" là thuật ngữ có nguồn gốc từ tiếng Hy Lạp.Tuy nhiên, lý giải một cách đầy đủ và chính xác khái niệm địa danh là gì không hề đơn giản. Nếu hiểu theo lối chiết tự thì "địa danh" là tên đất. Cách hiểu này mang tính bó hẹp phạm vi của địa danh. Bởi địa danh không chỉ là tên gọi của các đối tượng địa lý gắn với từng vùng đất cụ thể mà còn có thể là tên gọi đối tượng địa lý cư trú sinh sống (địa danh hành chính), hay các công trình do con người xây dựng (địa danh nhân văn), hoặc đối tượng địa hình thiên nhiên (địa danh thiên nhiên). Địa danh nói riêng và từ nói chung đều nằm trong kho từ vựng của một ngôn ngữ.Vì thế, nó được sử dụng và chịu sự tác động của các quy tắc ngôn ngữ về các mặt: ngữ âm, từ vựng, ngữ pháp, ngữ nghĩa. Hiện nay trong giới nghiên cứu địa danh vẫn chưa có sự thống nhất nhau về khái niệm địa danh. Địa danh được giải thích một cách dễ hiểu và ngắn gọn nhất trong hai cuốn từ điển: Từ điển Hán Việt, Đào Duy Anh giải thích "Địa danh là tên gọi các miền đất", còn Từ điển Tiếng Việt do Hoàng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 12 Phê chủ biên lại coi "Địa danh là tên đất, tên địa phương ". Gần với cách hiểu này, Nguyễn Văn Âu cũng quan niệm địa danh là "tên gọi các địa phương hay tên gọi địa lý ". Định nghĩa một cách đầy đủ hơn, bao quát hơn sau khi trình bày hàng loạt các vấn đề liên quan đến địa danh, A.V.Supêranskaia trong cuốn Địa danh là gì đã viết như sau: "Địa danh học - đó là một chuyên ngành của ngành ngôn ngữ học, nghiên cứu về lịch sử hình thành, thay đổi và chức năng của các tên gọi địa lí. Thành tố lịch sử trong địa danh học là bắt buộc" [35, tr. 3]. Còn nhiều cách định nghĩa khác có thể lý giải rõ ràng hơn về địa danh. Ở đây có thể chia làm hai quan điểm. Quan điểm thứ nhất nghiêng về nghiên cứu địa danh gắn với địa lý - văn hoá. Nguyễn Văn Âu đại diện cho quan điểm này cho rằng: "Địa danh là tên đất, gồm tên sông, núi, làng mạc... hay là tên các địa phương, các dân tộc " [3, tr. 15]. Quan điểm thứ hai nghiêng về nghiên cứu địa danh theo góc độ ngôn ngữ học. Đại diện cho quan điểm này là Lê Trung Hoa, Nguyễn Kiên Trường, Từ Thu Mai, Phạm Xuân Đạm. Lê Trung Hoa quan niệm: "Địa danh là những từ hoặc ngữ cố định được dùng làm tên riêng của địa hình thiên nhiên, các công trình xây dựng, các đơn vị hành chính, các vùng lãnh thổ" [22, tr. 15]. Nguyễn Kiên Trường cũng khẳng định: "Địa danh là tên riêng của các đối tượng địa lý tự nhiên và nhân văn có vị trí xác định trên bề mặt trái đất " [41, tr. 16]. Từ Thu Mai cho rằng: "Địa danh là những từ ngữ chỉ tên riêng của các đối tượng địa lý có vị trí xác định trên bề mặt trái đất " [27, tr. 21]. Phạm Xuân Đạm đưa ra định nghĩa về địa danh và địa danh học như sau: "Địa danh là lớp từ ngữ đặc biệt được định ra để đánh dấu vị trí, xác lập tên gọi các đối tượng địa lý tự nhiên và nhân văn. Địa danh học là một ngành của ngôn ngữ học nghiên cứu hệ thống địa danh về các mặt: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 13 nguồn gốc, cấu trúc, ý nghĩa, sự chuyển hoá, biến đổi, các phương thức định danh [15, tr. 12]. Như vậy, trừ định nghĩa của Nguyễn Văn Âu, các định nghĩa còn lại đều nêu rất cụ thể về những vấn đề liên quan đến địa danh. Tuy nhiên mỗi định nghĩa vẫn có nét riêng. Định nghĩa địa danh của Phạm Xuân Đạm vừa mang tính kế thừa những người đi trước vừa có tính tiến bộ khi nhấn mạnh hơn vào chức năng và đối tượng của địa danh. Lê Trung Hoa mặc dù đã gắn địa danh với ngôn ngữ nhưng thiên về tính lý thuyết và việc chỉ ra phạm vi của định nghĩa, cách phân loại các địa danh. Còn Nguyễn Kiên Trường, trong định nghĩa của mình đã nêu giới hạn phạm vi của địa danh "...có vị trí xác định trên bề mặt trái đất " [41]. Cũng giống như Lê Trung Hoa, Nguyễn Kiên Trường chia địa danh thành từng loại nhỏ. Ngoài ra, ông còn tiến hành phân loại theo nguồn gốc, chức năng của địa danh. Từ Thu Mai khẳng định, khi phân tích định nghĩa địa danh cần chú ý đến những vấn đề nội tại trong bản thân định nghĩa [25]. Trong 4 định nghĩa nằm trong quan điểm thứ hai, theo chúng tôi, định nghĩa của Phạm Xuân Đạm là chuẩn xác hơn cả bởi định nghĩa này nhấn mạnh đủ các đối tượng và đặc điểm chức năng của địa danh. Chính vì thế, chúng tôi hiểu địa danh theo quan niệm của Phạm Xuân Đạm và trong quá trình nghiên cứu địa danh Quảng Ninh, chúng tôi cũng đi theo hướng này. Qua tất cả những điều đã trình bày ở trên, chúng tôi hiểu địa danh như sau: Địa danh là từ hoặc cụm từ chuyên dùng vào việc đặt tên các đối tượng địa lý tự nhiên và nhân văn. Mỗi địa danh có thời gian tồn tại khác nhau và địa danh thường gần gũi với con người, thực vật, động vật... 1.3. PHÂN LOẠI ĐỊA DANH Qua tất cả các tài liệu tham khảo, chúng tôi nhận thấy một điều: hiện nay chưa có sự thống nhất trong cách phân loại địa danh giữa các nhà nghiên Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn