Tài liệu Thiết kế phiếu học tập sử dụng trong dạy chương iii và chương iv sinh học 11 nâng cao

TRƢỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ KHOA SƢ PHẠM BỘ MÔN SƢ PHẠM SINH HỌC THIẾT KẾ PHIẾU HỌC TẬP SỬ DỤNG TRONG DẠY CHƢƠNG III VÀ CHƢƠNG IV SINH HỌC 11 NÂNG CAO LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP Chuyên ngành SƢ PHẠM SINH HỌC Cán bộ hƣớng dẫn: Sinh viên thực hiện: Ths. HUỲNH THỊ THÖY DIỄM VĂN PHI YẾN Lớp: Sƣ phạm Sinh học MSSV: 3092247 Cần Thơ – 2013 Luận văn tốt nghiệp Đại học Khóa 35 – 2013 Trường Đại học Cần Thơ CẢM TẠ Hiện nay, việc sử dụng PHT phục vụ trong quá trình giảng dạy không còn mới lạ đối với Thầy cô và các em HS. Tuy nhiên việc thiết kế và vận dụng Phiếu học tập nhƣ thế nào để mang hiệu quả là một vấn đề cần đƣợc chú trọng. Khi bắt tay vào thực hiện đề tài “Thiết kế phiếu học tập sử dụng trong dạy chƣơng III và chƣơng IV Sinh học 11 nâng cao”, để thiết kế đƣợc PHT đảm bảo về mục tiêu và chất lƣợng trong giảng dạy, phù hợp với năng lực của HS, bản thân tôi cũng đã gặp phải rất nhiều khó khăn và không tránh khỏi những thiếu sót. Trong suốt quá trình thực hiện, Cô Huỳnh Thị Thúy Diễm – Phó trƣởng bộ môn Sƣ phạm Sinh học, giảng viên tổ phƣơng pháp, với những kinh nghiệm lâu năm và sự tận tụy của mình đã hƣớng dẫn tôi làm việc một cách khoa học, độc lập và có hiệu quả để hoàn thành đề tài luận văn của mình. Tôi xin chân thành cảm ơn: - Cô Huỳnh Thị Thúy Diễm, giảng viên trực tiếp hƣớng dẫn đề tài đã luôn động viên, giúp đỡ và định hƣớng cho tôi trong thời gian qua. - Tập thể Thầy Cô bộ môn Sƣ phạm Sinh học đã truyền thụ kiến thức cho tôi trong suốt 4 năm học. - Tập thể GV và HS trƣờng THPT Chuyên Lý Tự Trọng đã tham gia điều tra giáo dục và giúp đỡ tôi trong quá trình hoàn thiện luận văn. Cùng gia đình và tất cả bạn bè là nguồn động viên và quan tâm, hỗ trợ tôi trong những lúc khó khăn khi thực hiện đề tài. Bên cạnh sự cố gắng của bản thân và sự quan tâm, dẫn dắt tận tình của giảng viên hƣớng dẫn cùng nhiều thầy cô khác, quyển luận văn của tôi không tránh khỏi những thiếu sót còn vƣớng phải. Rất mong quý thầy cô và các bạn nhiệt tình đóng góp ý kiến để quyển luận văn của tôi đƣợc hoàn thiện hơn. Cần Thơ, ngày 10 tháng 5 năm 2013 Chuyên ngành Sư phạm Sinh học i Bộ môn Sư phạm Sinh học Luận văn tốt nghiệp Đại học Khóa 35 – 2013 Trường Đại học Cần Thơ TÓM LƢỢC Đề tài luận văn “Thiết kế phiếu học tập sử dụng trong dạy chương III và chương IV Sinh học 11 nâng cao” được chúng tôi thực hiện dựa trên những nghiên cứu tổng quan về PHT nhằm thiết kế PHT trong nội dung chương III, IV chương trình SGK Sinh học 11 nâng cao hiện ban hành, khai thác triệt để tính ưu việt của PHT phục vụ một cách hiệu quả trong quá trình dạy và học. Mục tiêu đề tài: Hệ thống hóa cơ sở lý luận về PHT, quy trình thiết kế PHT và thiết kế được 20 PHT có kèm theo đáp án trả lời. Đề tài được thực hiện bằng các phương pháp: nghiên cứu lý thuyết, quan sát sư phạm và điều tra giáo dục. Bên cạnh đó là sự hỗ trợ của các phương tiện như: SGK, sách lý luận dạy học, luận văn và tài liệu tham khảo có liên quan, laptop, máy in, usb, giấy A4, bài powerpoint,… Đề tài được thử nghiệm tại trường THPT Chuyên Lý Tự Trọng, đạt được kết quả như sau: - Hệ thống hóa được cơ sở lý luận về PHT và quy trình thiết kế PHT. - Thử nghiệm 5/20 PHT kết hợp giáo án giảng dạy đối với lớp 11A1 và lớp 11A4, điều tra giáo dục thu được kết quả thăm dò thái độ và hiện trạng sử dụng PHT của GV và HS trường THPT Chuyên Lý Tự Trong trong thời gian thực hiện học phần TTSP. Chuyên ngành Sư phạm Sinh học ii Bộ môn Sư phạm Sinh học Luận văn tốt nghiệp Đại học Khóa 35 – 2013 Trường Đại học Cần Thơ MỤC LỤC CẢM TẠ ................................................................................................................................... 1 TÓM LƢỢC ............................................................................................................................. ii MỤC LỤC ............................................................................................................................... iii DANH MỤC BẢNG ............................................................................................................... vi DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ................................................................................... vii CHƢƠNG I .............................................................................................................................. 1 GIỚI THIỆU ............................................................................................................................ 1 1. Đặt vấn đề ........................................................................................................................... 1 2.Mục tiêu .............................................................................................................................. 2 CHƢƠNG II ............................................................................................................................. 3 LƢỢC KHẢO TÀI LIỆU ....................................................................................................... 3 1.Sơ lƣợc về những nghiên cứu có liên quan ........................................................................ 3 2.Quá trình nhận thức của Học sinh ...................................................................................... 4 3. Phƣơng pháp dạy học nhóm .............................................................................................. 5 3.1. Định nghĩa ................................................................................................................... 5 3.2. Những ƣu điểm và hạn chế của phƣơng pháp làm việc theo nhóm ............................. 6 3.3. Những điểm cần lƣu ý khi tổ chức học sinh hoạt động theo nhóm một cách hiệu quả………………………………………………………………………………………...7 4. Sử dụng phƣơng tiện dạy học trực quan trong nhà trƣờng [Ngọ, 2005] ........................... 8 4.1. Khái niệm .................................................................................................................... 8 4.2. Phân loại ...................................................................................................................... 8 4.3. Những lƣu ý khi sử dụng PTTQ trong dạy học ........................................................... 9 4.4. Một số biện pháp tổ chức cho GV sử dụng PTTQ trong dạy học ............................... 9 5. Cơ sở lý luận của việc thiết kế và sử dụng PHT trong dạy học Sinh học [Thảo, 2006] .. 10 5.1. Khái niệm Phiếu học tập (PHT) ................................................................................ 10 5.2. Cấu trúc PHT ............................................................................................................. 11 5.3. Yêu cầu sƣ phạm của PHT ........................................................................................ 12 5.4. Quy trình thiết kế PHT .............................................................................................. 12 5.5. Sử dụng PHT trong dạy học ...................................................................................... 14 Chuyên ngành Sư phạm Sinh học iii Bộ môn Sư phạm Sinh học Luận văn tốt nghiệp Đại học Khóa 35 – 2013 Trường Đại học Cần Thơ 6. Phân tích cấu trúc, nội dung chƣơng III, IV chƣơng trình SGK Sinh học lớp 11 nâng cao [Thái, 2011] ......................................................................................................................... 15 6.1. Mục tiêu ..................................................................................................................... 15 6.2. Cấu trúc và nội dung chƣơng III, IV chƣơng trình Sinh học 11 nâng cao ................ 16 7. Phƣơng pháp điều tra giáo dục ........................................................................................ 18 7.1. Lựa chọn vấn đề điều tra ........................................................................................... 18 - Xác định nội dung và phƣơng pháp để triển khai điều tra. 7.2. Tiến hành điều tra ....... 19 7.3. Tổng hợp kết quả điều tra .......................................................................................... 19 CHƢƠNG III ......................................................................................................................... 20 PHƢƠNG PHÁP VÀ PHƢƠNG TIỆN ............................................................................... 20 1. Phƣơng pháp .................................................................................................................... 20 1.1. Nghiên cứu lý thuyết ................................................................................................. 20 1.2. Quan sát sƣ phạm....................................................................................................... 20 1.3. Điều tra giáo dục........................................................................................................ 20 2. Phƣơng tiện ...................................................................................................................... 21 CHƢƠNG IV ......................................................................................................................... 22 KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN ............................................................................................... 22 1. Kết quả ............................................................................................................................. 22 1.1. Kết quả thực hành ...................................................................................................... 22 1.2. Quy trình thiết kế PHT (1 bài mẫu) ........................................................................... 22 2. Kết quả điều tra hiện trạng sử dụng PHT của giáo viên và học sinh trƣờng THPT Chuyên Lý Tự Trọng ........................................................................................................................ 26 2.1. Kết quả điều tra hiện trạng sử dụng PHT của GV tại trƣờng THPT ......................... 26 2.2. Kết quả điều tra hiện trạng sử dụng PHT của HS tại trƣờng THPT .......................... 30 2.3. Kết luận...................................................................................................................... 32 3. Thiết kế và sử dụng PHT áp dụng từng bài trong chƣơng III, IV chƣơng trình Sinh học 11 nâng cao .......................................................................................................................... 33 3.1. Thiết kế và sử dụng PHT áp dụng trong chƣơng III chƣơng trình Sinh học 11 nâng cao ..................................................................................................................................... 33 3.2. Thiết kế và sử dụng PHT áp dụng trong chƣơng IVchƣơng trình Sinh học 11 nâng cao ..................................................................................................................................... 50 CHƢƠNG V ........................................................................................................................... 79 KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ ................................................................................................... 79 1.Kết luận ............................................................................................................................ 79 Chuyên ngành Sư phạm Sinh học iv Bộ môn Sư phạm Sinh học Luận văn tốt nghiệp Đại học Khóa 35 – 2013 Trường Đại học Cần Thơ 2. Đề nghị ............................................................................................................................ 79 TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................................................................... 81 PHỤ LỤC .................................................................................................................................. I PHỤ LỤC 1: PHIẾU HỌC TẬP ........................................................................................... II PHỤ LỤC 2: PHIẾU TRẢ LỜI ......................................................................................... XLI PHỤ LỤC 3: PHIẾU ĐIỀU TRA ............................................................................... LXXXII Chuyên ngành Sư phạm Sinh học v Bộ môn Sư phạm Sinh học Luận văn tốt nghiệp Đại học Khóa 35 – 2013 Trường Đại học Cần Thơ DANH MỤC BẢNG Bảng 1: Kết quả thăm dò ý kiến của GV về mức độ sử dụng các phƣơng pháp dạy học môn Sinh học trong nhà trƣờng Bảng 2. Kết quả thăm dò mức độ hiểu biết của GV đối với PHT Bảng 3. Kết quả thăm dò ý kiến của GV về cơ sở (nguồn thông tin) thiết kế một PHT Bảng 4. Ý kiến của GV về ƣu điểm của PHT so với các phƣơng tiện dạy học khác Bảng 5. Ý kiến của GV về hạn chế của PHT so với các phƣơng tiện dạy học khác Bảng 6. Về thái độ của HS đối với các hình thức dạy học đƣợc áp dụng tại lớp. Chuyên ngành Sư phạm Sinh học vi Bộ môn Sư phạm Sinh học Luận văn tốt nghiệp Đại học Khóa 35 – 2013 Trường Đại học Cần Thơ DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ĐV: Động vật GV: Giáo viên HS: Học sinh PHT: Phiếu học tập PTTQ: Phƣơng tiện trực quan SGK: Sách giáo khoa SL: Số lƣợng STT: Số thứ tự SSVT: Sinh sản vô tính SSHT: Sinh sản hữu tính THPT: Trung học phổ thông TV: Thực vật. VĐHT: Vấn đề học tập Chuyên ngành Sư phạm Sinh học vii Bộ môn Sư phạm Sinh học Luận văn tốt nghiệp Đại học Khóa 35 – 2013 Trường Đại học Cần Thơ CHƢƠNG I GIỚI THIỆU -------1. Đặt vấn đề Để hòa nhập trong thời đại đổi mới, khoa học – công nghệ phát triển nhƣ vũ bão thì cần phải chú trọng nhiều hơn vào giáo dục. Bởi Giáo dục là một mục tiêu quan tâm hàng đầu trong việc đào tạo nhân tài cho đất nƣớc đặc biệt là lớp thế hệ trẻ với đạo đức, tri thức toàn diện, năng động và sáng tạo trong công việc. Tính tích cực và sáng tạo thể hiện ngay trong mục tiêu và kết quả mong đợi của ngƣời học đƣợc thể hiện qua nội dung, phƣơng pháp và cách đánh giá kết quả học tập của ngƣời học đƣợc áp dụng tại các trƣờng THPT. Có rất nhiều phƣơng pháp và phƣơng tiện dạy học tích cực đƣợc áp dụng nhằm phát huy khả năng tích cực và tƣ duy của ngƣời học trong đó có phiếu học tập. Bởi vì, phiếu học tập (PHT) vừa là phƣơng tiện dùng để tổ chức dạy học khám phá, vừa là phƣơng tiện truyền đạt thông tin trực quan sinh động, dễ sử dụng, không đòi hỏi và phụ thuộc vào các phƣơng tiện khác mà vẫn đem lại hiệu quả cao. Trƣớc đây, đã có những nghiên cứu khởi đầu về PHT cũng nhƣ vai trò và ứng dụng của nó trong giảng dạy chƣơng trình thí điểm Sinh THPT. Tuy nhiên, vẫn còn nhiều bất cập và thay đổi từ chƣơng trình sách giáo khoa thí điểm đến hiện hành và từ lý thuyết đến thực tiễn dạy và học. Với mong muốn xây dựng một bộ PHT đảm bảo tiêu chuẩn về chất lƣợng (kích thích khả năng hứng thú và say mê trong tìm tòi khám phá kiến thức mới trong học tập) và đƣa vào áp dụng trong thực tiễn dạy học chƣơng trình Sinh học 11 nâng cao chính thức hiện ban hành, bổ sung vào bộ PHT phục vụ chung trong giảng dạy, tôi lựa chọn đề tài “Thiết kế PHT sử dụng trong giảng dạy chƣơng III và chƣơng IV Sinh học 11 nâng cao” nhằm giúp HS nắm vững hơn kiến thức về sinh trƣởng, phát triển và sinh sản ở Động – Thực vật, là một phần kiến thức quan trọng và tƣơng đối khó của chƣơng trình Sinh học 11. Đồng thời giúp các em phát huy kỹ năng giải quyết vấn đề, dần hình thành thói quen chủ động tƣ duy trong học tập, kết Chuyên ngành Sư phạm Sinh học 1 Bộ môn Sư phạm Sinh học Luận văn tốt nghiệp Đại học Khóa 35 – 2013 Trường Đại học Cần Thơ hợp phƣơng pháp hoạt động nhóm tạo nên hứng thú và hiệu quả trong công tác dạy và học. Đó chính là lý do tôi tâm đắc với đề tài luận văn mà mình chọn lựa. 2. Mục tiêu - Hệ thống hóa cơ sở lý luận về việc xây dựng PHT. - Thiết kế đƣợc 20 PHT và vận dụng bộ PHT này trong giảng dạy chƣơng III, IV Sinh học 11 nâng cao một cách có hiệu quả. Chuyên ngành Sư phạm Sinh học 2 Bộ môn Sư phạm Sinh học Luận văn tốt nghiệp Đại học Khóa 35 – 2013 Trường Đại học Cần Thơ CHƢƠNG II LƢỢC KHẢO TÀI LIỆU ---------1. Sơ lƣợc về những nghiên cứu có liên quan Đổi mới phƣơng pháp dạy học (PPDH) là một trong những xu thế đang đƣợc nền giáo dục của toàn xã hội quan tâm. Vào những năm 90 trở lại đây, đổi mới PPDH ở Việt Nam trở thành một khâu đột phá trong chiến lƣợc phát triển giáo dục 1990 – 2000. Các cuộc cách mạng về phƣơng pháp cũng nhƣ đổi mới trong quá trình dạy học ở các cấp bậc THPT, THCS…với khẩu hiệu “biến quá trình đào tạo thành tự đào tạo”. Những lý luận đƣợc nêu ra nhằm phát huy mặt tích cực của PPDH truyền thống và chỉ ra những hạn chế còn khiếm khuyết của phƣơng pháp diễn giảng trong quá trình dạy và học. Quá trình dạy học này xoay quanh mối quan hệ tƣơng tác giữa hoạt động của ngƣời GV và ngƣời HS, trong đó, vai trò chủ động của HS đƣợc xem là yếu tố quyết định. GS Trần Bá Hoành (2007) đã có những đóng góp đầu tiên và quan trọng trong chiến lƣợc đổi mới PPDH và sách giáo khoa ở nƣớc ta, GS đã chỉ rõ vai trò của việc dạy học lấy HS làm trung tâm, bên cạnh đó, phát triển các phƣơng pháp dạy học tích cực đƣợc ứng dụng trong môn Sinh học, nhƣ tổ chức cho học sinh hoạt động độc lập hay nhóm (thảo luận, làm thí nghiệm, quan sát vật mẫu,…) thông qua đó học sinh tự lực tƣ duy và học tập mà ngƣời giáo viên đóng vai trò hƣớng dẫn, xây dựng bài học. GS Đinh Quang Báo (1998) với phần đại cƣơng viết về lý luận dạy học Sinh học, các phƣơng pháp, phƣơng tiện dạy học Sinh học ở trƣờng phổ thông và việc tổ chức của ngƣời giáo viên trong quá trình dạy học cũng đã nhấn mạnh đến vai trò của ngƣời học và phƣơng tiện hỗ trợ giúp ngƣời học lĩnh hội tri thức. Phan Thị Mai Khuê và ctv (2011) đã đề cập đến các phƣơng pháp dạy học Sinh học thƣờng sử dụng ở trƣờng Phổ Thông, các định hƣớng dạy học tích cực (theo Marzano), kế hoạch dạy học Sinh học và các phƣơng tiện trực quan sinh động nhƣ Chuyên ngành Sư phạm Sinh học 3 Bộ môn Sư phạm Sinh học Luận văn tốt nghiệp Đại học Khóa 35 – 2013 Trường Đại học Cần Thơ mẫu vật thật, thí nghiệm thực hành… Huỳnh Thị Thúy Diễm (2011) trong Phân tích chƣơng trình Sinh học 11 cũng đã đề cập đến những đổi mới trong PPDH Sinh học, và việc sử dụng các phƣơng tiện trực quan làm sao giúp ngƣời học tự xây dựng các kiến thức cho riêng mình và làm cách nào tạo ấn tƣợng cho thông tin để ngƣời học nhớ bài lâu hơn. Đặc biệt, trong những năm gần đây, đã có rất nhiều đề tài nghiên cứu thạc sỹ và luận văn của các SV tìm hiểu về các phƣơng pháp cụ thể trong quá trình dạy học tích cực, nhƣ: Trang Thành Giá (2006), Trần Thanh Thảo (2006), Lƣơng Thị Phƣơng Thảo (2005) – Khoa Sƣ Phạm trƣờng ĐHCT đã có luận văn tốt nghiệp nghiên cứu về xây dựng PHT tổ chức HS hoạt động theo nhóm hợp tác. Các tác giả phân tích chƣơng trình sinh học trong Sách giáo khoa thí điểm, tìm hiểu về phƣơng thức dạy học và tổ chức nhóm hợp tác, lồng ghép vào đó là bộ PHT đƣợc thiết kế hỗ trợ trong quá trình giảng dạy. Nguyễn Thị Thu Trang – ĐH Thái Nguyên (2009) viết luận văn thạc sỹ phân tích và tìm hiểu về vấn đề vận dụng dạy học hợp tác trong dạy học Sinh học 11,… Nhìn chung, đã có nhiều công trình nghiên cứu khởi đầu về việc sử dụng PPDH tích cực trong dạy học Sinh học, đặc biệt là những nghiên cứu có liên quan đến việc sử dụng PHT. Tuy nhiên, với đề tài luận văn của mình, tôi mong muốn dựa trên phân bố chƣơng trình SGK chính thức hiện hành, thiết kế một bộ PHT dƣới những hình thức khác nhau phù hợp với mỗi mục tiêu và phƣơng pháp dạy học cụ thể trong từng bài, từ đó kích thích khả năng tƣ duy và giải quyết vấn đề của HS, góp phần làm đa dạng và tổng quát bộ PHT, đem lại hiệu quả chung trong quá trình giảng dạy môn Sinh học 11 nâng cao. 2. Quá trình nhận thức của Học sinh Bản chất của quá trình dạy học là quá trình nhận thức độc đáo của học sinh, đó là quá trình phản ánh hiện thực khách quan vào trí óc của mỗi con ngƣời (học sinh) thông qua các hoạt động tƣ duy, các thao tác trí tuệ tích cực, chủ động, sáng tạo,… và tuân theo quy luật nhất định (Ngà, 2002) Chuyên ngành Sư phạm Sinh học 4 Bộ môn Sư phạm Sinh học Luận văn tốt nghiệp Đại học Khóa 35 – 2013 Trường Đại học Cần Thơ Quá trình học tập của học sinh cũng tuân theo chu trình nhận thức Mac – Lênin “đi từ trực quan sinh động đến tƣ duy trừu tƣợng và từ tƣ duy trừu tƣợng đến thực tiễn” TRỰC QUAN TƢ DUY TRỪU TƢỢNG THỰC TIỂN TRỰC QUAN MỚI Hình 1. Chu trình của nhận thức Mac – Lenin [Lộc, 2002] Tuy nhiên quá trình nhận thức của học sinh không phải là hoạt động riêng lẻ của học sinh mà đó là hoạt động cần đƣợc sự chỉ đạo của giáo viên. Nhiệm vụ dạy học và công tác tổ chức hoạt động nhận thức cho học sinh của ngƣời giáo viên cần đảm bảo 3 nhiệm vụ sau: - Điều khiển, tổ chức học sinh nắm vững hệ thống tri thức phổ thông cơ bản, hiện đại và phù hợp với thực tiễn đất nƣớc, rèn luyện hệ thống kỹ năng, kỹ xảo cho học sinh. - Tổ chức, điều khiển học sinh hình thành, phát triển năng lực và phẩm chất, trí tuệ, đặc biệt là năng lực tƣ duy độc lập, sáng tạo. - Tổ chức, điều khiển học sinh hình thành cơ sở thế giới quan khoa học, những phẩm chất đạo đức nói riêng và phát triển nhân cách nói chung. Việc đảm bảo 3 nhiệm vụ trên có tác động hỗ trợ nhau để thực hiện mục đích giáo dục có hiệu quả. 3. Phƣơng pháp dạy học nhóm 3.1. Định nghĩa Theo Phan Trọng Ngọ (2005), dạy học theo nhóm là phƣơng pháp chia lớp thành những nhóm nhỏ để các thành viên trong nhóm làm việc, thảo luận cùng 1 chủ đề và đƣa ra ý kiến chung của nhóm mình về vấn đề đó. Mục đích của việc thảo luận nhóm là nhằm làm tăng tối đa cơ hội để các thành viên đƣợc làm việc và thể hiện khả năng Chuyên ngành Sư phạm Sinh học 5 Bộ môn Sư phạm Sinh học Luận văn tốt nghiệp Đại học Khóa 35 – 2013 Trường Đại học Cần Thơ của mình, phát huy tinh thần phát biểu, hợp tác, thi đua và đoàn kết giữa các thành viên trong lớp. Theo David Johnson và Roger Johnson (1999), phƣơng pháp thảo luận nhóm trong dạy học bao gồm 5 yếu tố: + Sự phụ thuộc lẫn nhau một cách tích cực giữa các thành viên trong nhóm. + Sự tiếp xúc trực tiếp thúc đẩy hợp tác giữa các thành viên trong nhóm. + Trách nhiệm với tƣ cách “tôi” và với tƣ cách “chúng ta” của từng thành viên và trong tập thể nhóm. + Các kỹ năng trong một nhóm và giữa các cá nhân với nhau. + Quá trình thành lập nhóm. 3.2. Những ƣu điểm và hạn chế của phƣơng pháp làm việc theo nhóm - Ưu điểm: + Tạo không khí sôi nổi trong học tập, tạo tối đa cơ hội bộc lộ quan điểm và hiểu biết của các thành viên trong nhóm, giúp HS rèn luyện khả năng diễn đạt cách thức tƣ duy và ý tƣởng của mình. + Tạo cơ hội thuận lợi để các thành viên học hỏi lẫn nhau. + Tạo cơ hội để các thành viên trong lớp làm quen, trao đổi và hợp tác, góp phần gia tăng bầu không khí thân thiện và đoàn kết trong một lớp học. + Tạo yếu tố kích thích thi đua giữa các thành viên trong nhóm và giữa các nhóm học tập. + Tạo điều kiện cho GV có thông tin phản hồi về ngƣời học - Hạn chế: + Cá nhân và nhóm hoạt động dễ chệch hƣớng so với mục tiêu ban đầu, thiếu sự tập trung và thống nhất ý kiến trong một nhóm. + Chiếm nhiều thời gian và không thích hợp với các nội dung có tính khuôn mẫu. + Hiệu quả học tập của nhóm phụ thuộc vào tinh thần tham gia của tập thể thành viên nhóm. Chuyên ngành Sư phạm Sinh học 6 Bộ môn Sư phạm Sinh học Luận văn tốt nghiệp Đại học Khóa 35 – 2013 Trường Đại học Cần Thơ + Hoạt động nhóm không thích hợp cho những buổi thảo luận dài, thƣờng xuyên và nhiều nội dung. Cần có sự giám sát của GV, các hình thức thi đua giữa các nhóm để nâng cao hiệu quả làm việc. 3.3. Những điểm cần lƣu ý khi tổ chức học sinh hoạt động theo nhóm một cách hiệu quả - Xác đinh vấn đề học tập chứa nội dung kiến thức HS cần khám phá và thiết lập những vấn đề có liên quan đến nhau trong nội dung bài dạy. Mỗi vấn đề nhỏ đƣợc xem là một chủ đề thảo luận. - Chia lớp học thành nhiều nhóm nhỏ, sử dụng linh hoạt nhiều hình thức nhóm hoạt động, phù hợp với các tình huống dạy học, tích cực phối hợp các hình thức với nhau. - Đảm bảo mục đích, nội dung, yêu cầu và các điều kiện cần thiết cho hoạt động nhóm. - Phân chia nhiệm vụ cụ thể cho các thành viên trong nhóm. - Có thể điều khiển hoạt động nhóm bằng hƣớng phát triển bài học theo chiều dọc (tất cả các nhóm cùng hoạt động một chủ đề rồi lần lƣợt chuyển sang chủ đề kế) hay hƣớng phát triển bài học theo chiều ngang (mỗi nhóm thảo luận một chủ đề rồi liên kết các nhóm lại với nhau tạo ra kết quả chung trong bài dạy). - Mỗi chủ đề thảo luận nên thực hiện theo một quy trình chung (xác định vấn đề xây dựng giả thuyết – tìm kiếm tài liệu – chứng minh (bác bỏ) giả thuyết – đánh giá – thống nhất giải pháp). - Đảm bảo sự tôn trọng và bình đẳng giữa các thành viên trong nhóm và giữa các nhóm trong quá trình thảo luận. - Đảm bảo yếu tố cạnh tranh và thi đua giữa các nhóm theo nhiều hình thức để tạo bầu không khí hoạt động tích cực. - Đảm bảo yếu tố thông tin phản hồi từ các nhóm. - Ghi nhận và đánh giá sự tiến bộ của các nhóm, kết luận và nhận xét hoặc hƣớng dẫn các nhóm tiếp tục hoàn thiện và phát triển ý tƣởng của mình. Chuyên ngành Sư phạm Sinh học 7 Bộ môn Sư phạm Sinh học Luận văn tốt nghiệp Đại học Khóa 35 – 2013 Trường Đại học Cần Thơ 4. Sử dụng phƣơng tiện dạy học trực quan trong nhà trƣờng [Ngọ, 2005] 4.1. Khái niệm Trong dạy học khám phá GV đƣa ra vấn đề học tập dƣới dạng câu hỏi yêu cầu học sinh làm việc theo nhóm. Nếu không có sự hỗ trợ của phƣơng tiện trực quan (PTTQ) thì lúc này quá trình dạy học trở nên trò nói - trò nghe. Nhƣ vậy, PTTQ thật sự cần thiết trong dạy học khám phá, nó vừa là nguồn dẫn truyền vừa có chức năng kích thích hoạt động của các giác quan, thúc đẩy sự hợp tác tích cực trong nhóm. Theo Phan Trọng Ngọ (2005), phƣơng tiện trực quan là công cụ để giáo viên sử dụng làm khâu trung gian tác động vào đối tƣợng dạy học, kích thích sự tìm tòi, tranh luận của học sinh – là một yếu tố quan trọng đảm bảo sự thành công trong dạy học khám phá - hợp tác. 4.2. Phân loại PTTQ có thể là: hình ảnh sơ đồ, biểu đồ, mô hình …đã đƣợc gia công sƣ phạm thể hiện trên giấy trong, đèn chiếu, bảng dính, thí nghiệm trực quan… Có nhiều cách phân loại PTTQ, chủ yếu thông qua tên gọi các đồ dùng dạy học hoặc dựa vào đặc tính vật lý của chúng, chẳng hạn theo T.A.Ilina, PTTQ bao gồm: - Trực quan tự nhiên - Trực quan thí nghiệm. - Trực quan hình khối - Trực quan âm thanh. - Trực quan tƣợng trƣng. - Trực quan đồ thị. - Trực quan gián tiếp. Ngoài ra, dựa trên chức năng của PTTQ trong mối quan hệ với mục đích và nội dung dạy học có thể phân thành 2 loại: - PTTQ thay thế. - PTTQ dẫn. Chuyên ngành Sư phạm Sinh học 8 Bộ môn Sư phạm Sinh học Luận văn tốt nghiệp Đại học Khóa 35 – 2013 Trường Đại học Cần Thơ Hiện nay, PHT đƣợc xem là một trong những PTTQ đƣợc sử dụng phổ biến và đƣợc khuyến khích dùng trong dạy học tại các trƣờng THPT. 4.3. Những lƣu ý khi sử dụng PTTQ trong dạy học Để sử dụng PTTQ trong dạy học đạt hiệu quả cần lƣu ý một số yêu cầu sau: - Tổ chức sử dụng PTTQ cần phù hợp với từng loại tri thức khoa học mà GV muốn hình thành cho HS. - Cần phân biệt đối tƣợng học tập với đối tƣợng chú ý của HS khi sử dụng PTTQ tránh làm hiệu quả mong muốn mà PTTQ đem lại. 4.4. Một số biện pháp tổ chức cho GV sử dụng PTTQ trong dạy học Ở mức khái quát, quy trình tổ chức cho GV sử dụng PTTQ trong giờ lên lớp gồm có 3 giai đoạn: chuẩn bị PTTQ và các điều kiện sử dụng chúng, tổ chức cho GV sử dụng PTTQ trong giờ học, tổng kết việc sử dụng PTTQ của GV. - Chuẩn bị PTTQ: để chuẩn bị tốt PTTQ trong dạy học, đầu tiên ngƣời GV cần xác định mục tiêu, nội dung và tính chất của bài giảng dựa trên các câu hỏi nhƣ: Mục tiêu và nội dung của bài này là gì? Dạy tri thức mới hay củng cố, hay phát triển tri thức đã học? Cần sử dụng những kỹ năng, hành động nào?... Sau đó lựa chọn PTTQ phù hợp với mục tiêu và nội dung xác định bên trên của bài học, đảm bảo đƣợc yêu cầu học tập và tính chất thuận tiện, dễ làm, dễ sử dụng của PTTQ. Chuẩn bị tốt các điều kiện môi trƣờng, vật chất, kỹ năng để có thể sử dụng PTTQ một cách hiệu quả khi dạy học. Bên cạnh đó ngƣời GV cần trang bị tri thức, kỹ năng hƣớng dẫn khi tổ chức cho HS sử dụng PTTQ, nắm đƣợc khó khăn và thuận lợi của các em khi sử dụng PTTQ giúp các em uốn nắn và hình thành kỹ năng sử dụng PTTQ trong học tập. - Tổ chức cho HS sử dụng các PTTQ tuân theo logic: + GV làm mẫu việc sử dụng PTTQ + Hƣớng dẫn HS làm theo mẫu của GV + Kiểm tra, đánh giá việc sử dụng PTTQ của HS. Chuyên ngành Sư phạm Sinh học 9 Bộ môn Sư phạm Sinh học Luận văn tốt nghiệp Đại học Khóa 35 – 2013 Trường Đại học Cần Thơ - Khi phát hiện khó khăn và sai sót của HS trong quá trình sử dụng PTTQ, ngƣời GV cần có các mức độ can thiệp khác nhau để điều chỉnh kịp thời (nhƣ: tạo điều kiện, nhắc nhở, giúp đỡ, hƣớng dẫn, làm mẫu,…) - Tổng kết việc sử dụng PTTQ: Khi HS thực hiện xong các yêu cầu của GV về sử dụng PTTQ, GV cần tổng kết lại việc học tập, khẳng định kết quả mà HS đạt đƣợc, đƣa ra ý kiến phản hồi về kết quả học tập của các em. Bên cạnh đó rút kinh nghiệm để tổ chức sử dụng PTTQ lần sau tốt hơn. Lƣu ý khi tổng kết, GV cần nêu bật lại các đặc điểm chính của việc sử dụng PTTQ, cô đặc nội dung tri thức và kỹ năng để giúp HS dễ nhớ, cho các em biết những kết quả mà các em đã thành công, từ đó đƣa ra các hoạt động nối tiếp. Rút kinh nghiệm và định hƣớng hoạt động tiếp theo. 5. Cơ sở lý luận của việc thiết kế và sử dụng PHT trong dạy học Sinh học [Thảo, 2006] 5.1. Khái niệm Phiếu học tập (PHT) 5.1.1. Khái niệm Theo Đào Đại Thắng (2005), phiếu học tập là những “tờ giấy rời” in sẵn nội dung kiến thức nhất định nhằm yêu cầu học sinh hoàn thành theo nhóm hoặc cá nhân trong một thời gian ngắn tại lớp học, tùy vào mục đích củng cố hay dẫn dắt hình thành kiến thức mới qua phân tích sơ đồ, hình ảnh, biểu đồ, số liệu thống kê,…giúp học sinh tƣ duy tích cực, phục vụ trong công tác dạy và học. 5.1.2. Vai trò của PHT trong dạy học PHT là một phƣơng tiện để tổ chức hoạt động học tập độc lập của HS nhằm lĩnh hội hoặc củng cố kiến thức. Qua việc giải quyết vấn đề học tập trong PHT, HS đã hình thành những năng lực và phẩm chất cần thiết nhƣ: - Khả năng phát hiện và giải quyết vấn đề - Khả năng tự học - Rèn luyện tƣ duy mềm dẻo linh hoạt trƣớc những tình huống, yêu cầu khách quan. Chuyên ngành Sư phạm Sinh học 10 Bộ môn Sư phạm Sinh học Luận văn tốt nghiệp Đại học Khóa 35 – 2013 Trường Đại học Cần Thơ - Thói quen tự làm việc và hợp tác tích cực trong nhóm để đạt hiệu quả cao trong học tập và cuộc sống. PHT vừa là phƣơng tiện đơn giản, vừa là phƣơng tiện hữu hiệu để tạo tâm lý học tập tích cực, tạo sự hƣng phấn của HS khi tham gia hoạt động nhóm. 5.1.3. Phân loại PHT Dựa vào mục đích của hoạt động tổ chức dạy học, PHT đƣợc chia làm hai loại: - PHT hình thành kiến thức mới PHT loại này thƣờng có những yêu cầu sau: từ những hiện tƣợng riêng lẻ quy nạp thành các khái niệm cụ thể, quan sát các phƣơng tiện trực quan, phân tích các sơ đồ, biểu đồ để rút ra kết luận chung khái quát, dựa vào kiến thức cũ phát hiện từng phần nội dung kiến thức mới. Thƣờng vấn đề học tập đề cập đến trong loại PHT này là những vấn đề nhỏ nhƣng trọng tâm, những kiến thức toàn phần để HS khái quát hoá thành dấu hiệu chung, bản chất. - PHT củng cố, hệ thống kiến thức Với mục tiêu khắc sâu kiến thức trọng tâm và vận dụng kiến thức mới PHT loại này thƣờng có những yêu cầu nhƣ: giải thích một hiện tƣợng, tính chất nào đó, phân tích mối liên quan giữa các khái niệm qua sơ đồ khái niệm, lập bảng so sánh các khái niệm, hệ thống lại các vấn đề, giải thích các hiện tƣợng xảy ra trong tự nhiên và cuộc sống, giải các bài tập nhỏ… 5.2. Cấu trúc PHT Mỗi phiếu học tập gồm hai thành phần chính: - Vấn đề học tập trên PHT + GV đƣa ra mục tiêu bài giảng, chủ động lựa chọn đƣa ra vấn đề học tập dƣới dạng câu hỏi, bài tập cùng với các phƣơng tiện hỗ trợ khác nhƣ: hình ảnh, sơ đồ, biểu bảng ….thể hiện trên phiếu học tập để chỉ dẫn HS thực hiện theo. - Kết quả học tập trên PHT Chuyên ngành Sư phạm Sinh học 11 Bộ môn Sư phạm Sinh học Luận văn tốt nghiệp Đại học Khóa 35 – 2013 Trường Đại học Cần Thơ + Là phần để trống trên PHT sau mỗi câu hỏi, yêu cầu của GV để HS hoàn thành và ghi lại kết quả học tập của mình. Tùy vào điều kiện kinh tế của GV mà trên thực tế PHT có thể lƣợc bỏ phần Kết quả học tập, chỉ thể hiện phần VĐHT để tập trung không gian trình bày hình ảnh, sơ đồ, biểu bảng,… và tiện lợi trong việc tái sử dụng nhiều lần, góp phần tiện lợn hơn cho GV trong quá trình giảng dạy. 5.3. Yêu cầu sƣ phạm của PHT - Hình thức trình bày trên PHT cần đảm bảo tính thẩm mỹ, rõ ràng, kích thích tạo hứng thú cho HS trong quá trình học tập. Kích thƣớc của phiếu học tập thƣờng là khỗ giấy A4 có chỗ chừa trống cho học sinh ghi kết quả học tập. - Nhiệm vụ nêu ra trên phiếu học tập phải đảm bảo tính chính xác về nội dung kiến thức, vừa sức với hoạt động của học sinh theo khối lƣợng thời gian đã cho. - Trên phiếu học tập phải thể hiện đƣợc ý tƣởng giảng dạy của GV nhƣ tổ chức học sinh giải quyết vấn đề theo quy nạp hay diễn dịch; hệ thống câu hỏi định hƣớng hoạt động của học sinh để phát hiện kiến thức mới; hƣớng dẫn quan sát, phân tích tranh, sơ đồ….. - Thể hiện đƣợc yêu cầu làm việc hợp tác với nhau trong nhóm nhƣ trao đổi về một kết quả học tập nào đó; cùng nhau xây dựng bảng hệ thống …. - Vấn đề học tập nâng dần yêu cầu từ dễ đến khó phù hợp với khả năng của tất cả học sinh trong lớp để mỗi em đều tham gia hoạt động, phát huy tối đa sự tích cực của cá nhân mình. 5.4. Quy trình thiết kế PHT Trong dạy học khám phá sử dụng phiếu học tập làm phƣơng tiện giảng dạy, việc xác định vấn đề học tập để xây dựng phiếu học tập là rất quan trọng. Để xây dựng một phiếu học tập thƣờng tuân theo quy trình bao gồm các bƣớc đƣợc thể hiện theo sơ đồ sau: Chuyên ngành Sư phạm Sinh học 12 Bộ môn Sư phạm Sinh học