Tài liệu Thiết kế bài tập trắc nghiệm hóa học sử dụng đồ thị, biểubảng, hình ảnh thí nghiệm trong hóa học lớp 11

TRƢỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ KHOA SƢ PHẠM BỘ MÔN SƢ PHẠM HÓA  LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Đề tài: THIẾT KẾ BÀI TẬP TRẮC NGHIỆM HÓA HỌC SỬ DỤNG ĐỒ THỊ, BIỂU BẢNG, HÌNH ẢNH THÍ NGHIỆM TRONG HÓA HỌC LỚP 11. Giảng viên hƣớng dẫn Sinh viên thực hiện ThS. NGUYỄN MỘNG HOÀNG NGUYỄN QUANG ANH MSSV: B1208098 LỚP: Sƣ phạm hóa học K38 Cần Thơ, 2016 Luận văn tốt nghiệp LỜI CẢM ƠN Trong quá trình thực hiện đề tài, ngoài sự nỗ lực, phấn đấu của bản thân, tôi còn nhận đƣợc sự quan tâm, động viên và giúp đỡ của quý thầy cô, bạn bè, gia đình. Nhân đây tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành nhất đến:  Thầy Nguyễn Mộng Hoàng đã trực tiếp hƣớng dẫn và theo sát tôi trong quá trình thực hiện đề tài, dìu dắt, động viên, chỉ dẫn và đóng góp ý kiến cho đề tài luận văn của tôi đƣợc hoàn chỉnh hơn.  Cô Phan Thị Ngọc Mai, thầy Nguyễn Điền Trung đã tận tình chỉ dạy, truyền đạt cho tôi nhiều kinh nghiệm quý báu, kiến thức hữu ích.  Tất cả các các Thầy Cô trong Bộ môn Sƣ phạm Hóa học đã tận tình giảng dạy và trang bị cho tôi vốn kiến thức vô cùng quý báu trong suốt thời gian học tập tại trƣờng.  Tôi chân thành biết ơn gia đình đã tạo điều kiện tốt nhất để tôi học tập, nghiên cứu và là nguồn động viên tinh thần to lớn giúp tôi vƣợt qua những khó khăn để hoàn thành tốt đề tài.  Tập thể lớp Sƣ phạm Hóa học K38 đã động viên, giúp đỡ tôi trong suốt 4 năm học đại học. Xin chân thành cám ơn! Nguyễn Quang Anh i Luận văn tốt nghiệp NHẬN XÉT CỦA GIÁO VIÊN HƢỚNG DẪN  ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ Cần thơ, ngày tháng năm 2016 ii Luận văn tốt nghiệp NHẬN XÉT CỦA GIÁO VIÊN PHẢN BIỆN  ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ Cần thơ, ngày tháng năm 2016 iii Luận văn tốt nghiệp NHẬN XÉT CỦA GIÁO VIÊN PHẢN BIỆN  ...................................................................................................................................... ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ Cần thơ, ngày tháng năm 2016 iv Luận văn tốt nghiệp MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN ......................................................................................................................... i NHẬN XÉT CỦA GIÁO VIÊN HƢỚNG DẪN ..................................................................... ii NHẬN XÉT CỦA GIÁO VIÊN PHẢN BIỆN....................................................................... iii NHẬN XÉT CỦA GIÁO VIÊN PHẢN BIỆN....................................................................... iv MỤC LỤC ............................................................................................................................. v MỞ ĐẦU ............................................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ................................................................................................................ 1 2. Mục đích nghiên cứu .......................................................................................................... 2 3. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu .................................................................................... 2 4. Phạm vi nghiên cứu ............................................................................................................ 2 5. Nhiệm vụ của đề tài ........................................................................................................... 2 6. Phƣơng pháp và phƣơng tiện nghiên cứu ............................................................................ 2 6.1 Phƣơng pháp nghiên cứu ............................................................................................. 2 6.2 Phƣơng tiện nghiên cứu ............................................................................................... 3 7. Kế hoạch thực hiện............................................................................................................. 3 PHẦN I: NỘI DUNG............................................................................................................. 4 A. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI ............................................................ 4 1. Phƣơng tiện trực quan trong dạy học hoá học ..................................................................... 4 1.1. Khái niệm.................................................................................................................... 4 1.2. Phân loại phƣơng tiện trực quan[5] ............................................................................... 4 1.2.1. Nhóm thí nghiệm trong nhà trƣờng ....................................................................... 4 1.2.2. Nhóm đồ dùng trực quan ...................................................................................... 4 1.2.3. Nhóm phƣơng tiện kỹ thuật .................................................................................. 4 1.2.4. Vai trò của phƣơng tiện trực quan[22]..................................................................... 4 1.3. Sử dụng các phƣơng tiện trực quan trong dạy học hoá học [5][22] ................................... 5 1.3.1. Sử dụng đúng lúc .................................................................................................. 5 1.3.2. Sử dụng đúng chỗ ................................................................................................. 5 1.3.3. Sử dụng đủ cƣờng độ ............................................................................................ 6 2. Bài tập hoá học .................................................................................................................. 6 2.1. Khái niệm.................................................................................................................... 6 2.2. Phân loại bài tập hóa học[5] .......................................................................................... 6 2.2.1. Cơ sở phân loại ..................................................................................................... 6 2.3. Ý nghĩa, tác dụng của bài tập hóa học .......................................................................... 7 2.3.1. Ý nghĩa trí dục ...................................................................................................... 7 2.3.3. Ý nghĩa giáo dục................................................................................................... 7 2.4. Sử dụng bài tập trong quá trình dạy học ....................................................................... 8 v Luận văn tốt nghiệp 2.4.1. Chọn bài tập ......................................................................................................... 8 2.4.2. Chữa bài tập ......................................................................................................... 8 2.5. Xây dựng bài tập hoá học mới[26] ................................................................................. 9 2.5.1. Các xu hƣớng hiện nay ......................................................................................... 9 3. Bài tập hóa học có sử dụng hình vẽ, hình ảnh thí nghiệm, biểu bảng, đồ thị[10] ................... 9 3.1 Khái niệm..................................................................................................................... 9 3.2. Phân loại bài tập hóa học có sử dụng hình vẽ, hình ảnh thí nghiệm, biểu bảng, đồ thị .. 9 3.3. Bài tập có hình vẽ, hình ảnh thí nghiệm, biểu bảng, đồ thị trong đề bài ...................... 10 3.4. Vai trò của bài tập hóa học có sử dụng hình vẽ, hình ảnh thí nghiệm, biểu bảng, đồ thị ........................................................................................................................................ 10 3.4.1. Bài tập có sử dụng hình vẽ[5] ............................................................................... 10 3.4.2. Bài tập có sử dụng biểu bảng .............................................................................. 11 3.4.3. Bài tập có sử dụng đồ thị .................................................................................... 11 3.4.4 Bài tập hình ảnh ................................................................................................... 11 B. THIẾT KẾ BÀI TẬP TRẮC NGHIỆM HÓA HỌC SỬ DỤNG ĐỒ THỊ, BIỂU BẢNG, HÌNH ẢNH THÍ NGHIỆM TRONG HÓA HỌC LỚP 11. ................................................... 11 1. Nguyên tắc xây dựng hệ thống bài tập hóa học có sử dụng hình vẽ, sơ đồ, biểu bảng, đồ thị[10] ................................................................................................................................ 11 2. Quy trình xây dựng hệ thống bài tập hóa học có sử dụng hình vẽ, hình ảnh thí nghiệm, biểu bảng, đồ thị[10] .......................................................................................................... 12 PHẦN II: HỆ THỐNG BÀI TẬP ......................................................................................... 14 1. Hệ thống bài tập hóa học có sử dụng hình vẽ, hình ảnh thí nghiệm, biểu bảng, đồ thị chƣơng sự điện li. ......................................................................................................... 14 2. Hệ thống bài tập hóa học có sử dụng hình vẽ, hình ảnh thí nghiệm, biểu bảng, đồ thị chƣơng nitơ - photpho. ................................................................................................. 35 3. Hệ thống bài tập hóa học có sử dụng hình vẽ, hình ảnh thí nghiệm, biểu bảng, đồ thị chƣơng cacbon - silic. ................................................................................................... 62 4. Hệ thống bài tập hóa học có sử dụng hình vẽ, hình ảnh thí nghiệm, biểu bảng, đồ thị chƣơng đại cƣơng hữu cơ. ............................................................................................ 85 5. Hệ thống bài tập hóa học có sử dụng hình vẽ, hình ảnh thí nghiệm, biểu bảng, đồ thị chƣơng hiđrocacbon no. ............................................................................................... 95 6. Hệ thống bài tập hóa học có sử dụng hình vẽ, hình ảnh thí nghiệm, biểu bảng, đồ thị chƣơng hiđrocacbon không no. ................................................................................... 101 7. Hệ thống bài tập hóa học có sử dụng hình vẽ, hình ảnh thí nghiệm, biểu bảng, đồ thị chƣơng hiđrocacbon thơm. ......................................................................................... 108 8. Hệ thống bài tập hóa học có sử dụng hình vẽ, hình ảnh thí nghiệm, biểu bảng, đồ thị chƣơng dẫn xuất halogen, ancol, phenol. .................................................................... 113 9. Hệ thống bài tập hóa học có sử dụng hình vẽ, hình ảnh thí nghiệm, biểu bảng, đồ thị chƣơng anđehit, xeton, axit cacbonxylic. .................................................................... 122 PHẦN III: KẾT QUẢ ........................................................................................................ 133 Chƣơng 1 ....................................................................................................................... 133 Chƣơng 2 ....................................................................................................................... 144 vi Luận văn tốt nghiệp Chƣơng 3 ....................................................................................................................... 154 Chƣơng 4 ....................................................................................................................... 162 Chƣơng 5 ....................................................................................................................... 168 Chƣơng 6 ....................................................................................................................... 170 Chƣơng 7 ....................................................................................................................... 174 Chƣơng 8 ....................................................................................................................... 176 Chƣơng 9 ....................................................................................................................... 181 KẾT LUẬN ....................................................................................................................... 185 1. Kết luận ..................................................................................................................... 185 1.1. Cơ sở lí luận và thực tiễn của đề tài ..................................................................... 185 1.2. Xây dựng hệ thống bài tập có sử dụng hình vẽ, hình ảnh thí nghiệm, biểu bảng, đồ thị............................................................................................................................... 185 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................................. 187 I. Tiếng Việt. .................................................................................................................. 187 II. Website. .................................................................................................................... 188 vii Luận văn tốt nghiệp MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Trƣớc xu thế hội nhập và toàn cầu hóa đang diễn ra mạnh mẽ nhƣ một tất yếu của dòng chảy thời đại, phát huy nguồn lực con ngƣời chính là yếu tố cơ bản, là nền tảng để thực hiện mục tiêu tăng trƣởng kinh tế, phát triển xã hội. Đảng và nhà nƣớc ta đã xác định phát triển Giáo dục và Đào tạo là quốc sách hàng đầu. Để thực hiện đƣợc chủ trƣơng đó, một trong những nhiệm vụ trọng yếu là bồi dƣỡng tri thức, phát huy tiềm năng ẩn chứa trong mỗi con ngƣời. Đặc biệt là đào tạo bồi dƣỡng thế hệ trẻ để các em có thể phát huy tối đa năng lực và tri thức đóng góp cho công cuộc xây dựng và đổi mới đất nƣớc. Một trong những trọng tâm của chƣơng trình đổi mới giáo dục là tập trung đổi mới phƣơng pháp dạy học theo hƣớng phát huy tính tích cực, tự lực, chủ động của ngƣời học; tăng cƣờng sử dụng tối ƣu các phƣơng tiện dạy học. Trong nhiều năm gần đây, việc đổi mới phƣơng pháp để nâng cao hiệu quả dạy học nói chung, dạy học hóa học nói riêng đã đƣợc quan tâm, đầu tƣ đáng kể. Hóa học là môn khoa học vừa lí thuyết vừa thực nghiệm, trong đó có nhiều khái niệm khó và trừu tƣợng. Cho nên, một trong những định hƣớng đổi mới dạy học hóa học là: khai thác đặc thù môn hóa học, tạo ra các hình thức hoạt động đa dạng, phong phú cho học sinh trong tiết học. Các thí nghiệm hóa học có vai trò rất quan trọng vì chúng không chỉ là phƣơng tiện, công cụ lao động của hoạt động dạy học mà thông qua đó giúp cho quá trình khám phá, lĩnh hội tri thức khoa học của học sinh trở nên sinh động và hiệu quả hơn. Tuy nhiên, những bài tập hóa học có sử dụng sơ đồ, biểu bảng, đồ thị, hình ảnh thí nghiệm trong chƣơng trình hóa học phổ thông hiện nay còn rất ít và cũng chƣa đƣợc nhiều giáo viên sử dụng. Nhƣ vậy, vấn đề là làm thế nào để học sinh sử dụng ngày càng nhiều và có hiệu quả những bài tập hóa học có hình vẽ, sơ đồ, biểu bảng, đồ thị ? Các kì thi tuyển sinh đại học và học sinh giỏi diễn ra hằng năm nhằm tìm kiếm và phát triển những tài năng hóa học cho đất nƣớc. Hình vẽ, sơ đồ, bảng biểu hóa học là một trong những phần quan trọng của kì thi này. Nhằm cung cấp thêm nguồn tài liệu tham khảo về hình vẽ, sơ đồ thí nghiệm để phục vụ cho việc học tập và nghiên cứu của học sinh chuẩn bị thi tuyển sinh quốc gia, đề tài “THIẾT KẾ BÀI TẬP TRẮC NGHIỆM HÓA HỌC SỬ DỤNG ĐỒ THỊ, BIỂU BẢNG, HÌNH ẢNH THÍ NGHIỆM TRONG HÓA HỌC LỚP 11” là nguồn tài liệu tham khảo hữu ích không thể thiếu 1 Luận văn tốt nghiệp trong vô số các tài liệu có liên quan nhằm giúp học sinh nâng cao hiệu quả học tập của mình. 2. Mục đích nghiên cứu Xây dựng hệ thống bài tập có sử dụng hình vẽ, hình ảnh thí nghiệm, biểu bảng, đồ thị. 3. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu - Khách thể: quá trình dạy học hoá học ở trƣờng trung học phổ thông. - Đối tƣợng: bài tập hoá học 11 có sử dụng hình vẽ, hình ảnh thí nghiệm, biểu bảng, đồ thị. 4. Phạm vi nghiên cứu Bài tập hoá học 11 gồm 9 chƣơng: Sự điện li, Nitơ-photpho, Cacbon-silic, Đại cƣơng hữu cơ, Hiđrocacbon no, Hiđrocacbon không no, Hiđrocacbon thơm, Dẫn xuất halogen-Ancol-Phenol, Anđehit-Xeton-Axit cacboxylic. 5. Nhiệm vụ của đề tài - Tìm hiểu hệ thống lí luận về bài tập hoá học; phƣơng tiện trực quan; bài tập có sử dụng hình vẽ, hình ảnh thí nghiệm, biểu bảng, đồ thị. - Phân tích hệ thống bài tập có sử dụng hình vẽ, hình ảnh thí nghiệm, biểu bảng, đồ thị trong sách giáo khoa, sách bài tập trung học phổ thông. -Tình hình sử dụng bài tập hoá học có hình vẽ, hình ảnh thí nghiệm, biểu bảng, đồ thị ở trƣờng phổ thông hiện nay. - Tuyển chọn và hệ thống bài tập hoá học có sử dụng hình vẽ, hình ảnh thí nghiệm, biểu bảng, đồ thị lớp 11. - Đề xuất việc sử dụng hệ thống bài tập có hình vẽ, hình ảnh thí nghiệm, biểu bảng, đồ thị trong dạy học hóa học. 6. Phƣơng pháp và phƣơng tiện nghiên cứu 6.1 Phƣơng pháp nghiên cứu - Tra cứu các tài liệu sƣ phạm, lý luận dạy học môn hóa học các văn bản có liên quan đến đề tài. - Việc đổi mới phƣơng pháp dạy học hóa học. - Nội dung chƣơng trình sách giáo khoa lớp 11- ban nâng cao và cơ bản, các đề thi tuyển sinh học sinh giỏi, đại học, các kỳ thi khác. - Thiết kế các bài tập hóa học. 2 Luận văn tốt nghiệp - Nghiên cứu cách sử dụng các phần mềm nhƣ Chemwin, Chembio office, ChemOffice, Mathtype. 6.2 Phƣơng tiện nghiên cứu  Các tài liệu, sách báo, các đề tài nghiên cứu khoa học có liên quan.  Máy tính. 7. Kế hoạch thực hiện Giai đoạn Công việc Nhận đề tài từ GVHD, tìm tài liệu có 1. liên quan, xây dựng và hoàn thiện đề cƣơng chi tiết. Thời gian thực hiện Từ lúc nhận đề tài đến tháng 08/2015 Nắm vững chƣơng trình sách giáo khoa lớp 11. Nghiên cứu cách thiết kế bài tập dạng 2. hình vẽ, hình ảnh thí nghiệm, bảng biểu, đồ thị. 09/2015 – 11/2015 Các dạng bài tập hóa học 11 có sử dụng hình ảnh thí nghiệm, biểu bảng, hình ảnh, đồ thị. Xây dựng thiết kế bài tập trắc nghiệm 3. hóa học sử dụng mô hình, bảng biểu, hình vẽ thí nghiệm, đồ thị lớp 11và tiến 12/2015 – 03/2016 hành viết luận văn. Hoàn thiện luận văn và nộp cho GVHD 5. đóng góp ý kiến, sửa chữa để hoàn 03/2016– 05/2016 thành tốt luận văn. 6. Nộp luận văn và báo cáo trƣớc hội đồng phản biện. 05/2016 3 Luận văn tốt nghiệp PHẦN I: NỘI DUNG A. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI 1. Phƣơng tiện trực quan trong dạy học hoá học 1.1. Khái niệm Phƣơng tiện dạy học là những đối tƣợng vật chất (sách vở, đồ dùng, máy móc, thiết bị,…) dùng để dạy học. Phƣơng tiện trực quan trong dạy học hóa học là những đối tƣợng vật chất bao gồm mọi dụng cụ, đồ dùng, thiết bị kĩ thuật từ đơn giản đến phức tạp dùng trong quá trình dạy học với tƣ cách là mô hình đại diện cho sự vật, hiện tƣợng, là nguồn phát ra thông tin về sự vật hiện tƣợng đó, làm cơ sở và tạo thuận lợi cho sự lĩnh hội kiến thức, kĩ năng, kĩ xảo cho học sinh. 1.2. Phân loại phƣơng tiện trực quan[5] Tùy theo cơ sở mà có nhiều cách phân loại khác nhau, ở đây chúng tôi phân chia phƣơng tiện trực quan trong nhà trƣờng gồm ba nhóm: 1.2.1. Nhóm thí nghiệm trong nhà trƣờng Các thiết bị, dụng cụ thí nghiệm; hóa chất; kĩ thuật tiến hành thí nghiệm trong nhà trƣờng. 1.2.2. Nhóm đồ dùng trực quan - Sách giáo khoa và các tài liệu tham khảo: sách giáo khoa (dùng cho học sinh và giáo viên), sách giáo viên, sách tham khảo, sách tra cứu, các tài liệu hƣớng dẫn, tạp chí chuyên đề, sách báo các loại, thƣ viện điện tử, các thông tin trên mạng internet… - Các đồ dùng dạy học: bảng các loại (bảng đen, bảng gấp, bảng di động, …), tranh ảnh, hình vẽ, sơ đồ, biểu bảng, bản đồ, đồ thị, mô hình, mẫu vật. 1.2.3. Nhóm phƣơng tiện kỹ thuật Bao gồm các máy dạy học và các phƣơng tiện nghe nhìn: máy chiếu hình và bản trong, máy ghi âm, tivi, máy vi tính, máy ảnh, video cassete, camera… 1.2.4. Vai trò của phƣơng tiện trực quan[22] - Phƣơng tiện dạy học có vai trò quan trọng trong quá trình dạy học, nó thay thế cho những sự vật, hiện tƣợng, các quá trình xảy ra trong thực tiễn mà giáo viên và học sinh không thể tiếp cận trực tiếp đƣợc. 4 Luận văn tốt nghiệp - Phƣơng tiện dạy học giúp cho học sinh phát huy tối đa các giác quan trong quá trình tiếp thu kiến thức, do đó học sinh dễ dàng tái hiện kiến thức và vận dụng kiến thức vào thực tiễn. - Phƣơng tiện trực quan trong dạy học hóa học có các vai trò quan trọng sau đây: + Cung cấp cho học sinh các kiến thức một cách chắc chắn và chính xác giúp học sinh nhớ lâu hơn. + Giúp cho việc giảng dạy của giáo viên trở nên cụ thể hơn, giúp học sinh dễ dàng tiếp thu sự vật, hiện tƣợng và các quá trình phức tạp mà bình thƣờng học sinh khó nắm vững đƣợc. + Giúp giáo viên tiết kiệm thời gian. + Giúp giáo viên đỡ vất vả (giảm khối lƣợng lớn công việc tay chân). + Dễ dàng gây đƣợc cảm tình và sự chú ý của học sinh, giúp cho bài giảng hấp dẫn, học sinh hứng thú học tập. + Giúp cho lớp học sinh động. + Giúp giáo viên có thể kiểm tra một cách khách quan khả năng tiếp thu kiến thức cũng nhƣ sự hình thành kĩ năng, kĩ xảo của học sinh. 1.3. Sử dụng các phƣơng tiện trực quan trong dạy học hoá học[5][22] Có ba nguyên tắc sử dụng các phƣơng tiện trực quan trong dạy học hóa học: 1.3.1. Sử dụng đúng lúc - Trình bày phƣơng tiện lúc cần thiết, lúc học sinh mong muốn nhất đƣợc quan sát, gợi nhớ trong trạng thái tâm sinh lí thuận lợi nhất. - Theo đúng trình tự bài giảng, đúng nội dung và phƣơng pháp dạy học. - Phân biệt thời điểm sử dụng của từng phƣơng tiện dạy học. - Cần cân đối và bố trí lịch sử dụng phƣơng tiện hợp lí, đúng lúc, thuận lợi nhằm tăng hiệu quả sử dụng. 1.3.2. Sử dụng đúng chỗ - Tìm vị trí để giới thiệu phƣơng tiện trên lớp học hợp lí nhất, giúp học sinh có thể sử dụng nhiều giác quan nhất để tiếp xúc với phƣơng tiện một cách đồng đều ở mọi vị trí trong lớp. - Tìm vị trí lắp đặt sao cho toàn lớp có thể quan sát rõ ràng. - Đảm bảo các yêu cầu về chiếu sáng, thông gió và các yêu cầu kĩ thuật khác. 5 Luận văn tốt nghiệp - Các phƣơng tiện phải đƣợc giới thiệu ở vị trí an toàn cho cả giáo viên và học sinh. - Đối với các phƣơng tiện đƣợc lƣu giữ tại nơi bảo quản, phải sắp xếp ngăn nắp, trật tự để khi cần lấy không mất nhiều thời gian và công sức. - Phải bố trí chỗ cất phƣơng tiện dạy học tại lớp sau khi dùng để không phân tán tƣ tƣởng học sinh. 1.3.3. Sử dụng đủ cƣờng độ - Phù hợp nội dung và phƣơng pháp giảng dạy, phù hợp trình độ tiếp thu và lứa tuổi học sinh. - Tùy từng loại phƣơng tiện có mức độ sử dụng tại lớp khác nhau. Nếu kéo dài việc trình diễn phƣơng tiện hoặc dùng lặp lại quá nhiều lần trong một buổi giảng, hiệu quả của chúng sẽ giảm sút. 2. Bài tập hoá học 2.1. Khái niệm Bài tập là bài ra cho học sinh làm để tập vận dụng những điều đã học, là một hệ thông tin xác định bao gồm những điều kiện và yêu cầu đƣợc đƣa ra trong quá trình dạy học, đòi hỏi ngƣời học có một lời giải đáp mà lời giải đáp này về toàn bộ hoặc từng phần không có sẵn ở thời điểm bài tập đƣợc đặt ra. Giúp cho học sinh giải quyết vấn đề nhờ những suy luận lôgic, những phép toán và những thí nghiệm trên cơ sở các khái niệm, định luật, học thuyết và phƣơng pháp hóa học. 2.2. Phân loại bài tập hóa học[5] 2.2.1. Cơ sở phân loại Có nhiều cơ sở để phân loại bài tập hóa học. Có thể dựa vào các cơ sở sau: - Dựa vào hình thái hoạt động của học sinh khi giải bài tập: bài tập lí thuyết và bài tập thực nghiệm. - Dựa vào tính chất của bài tập: bài tập định tính và bài tập định lƣợng. - Dựa vào kiểu bài hoặc dạng bài: bài tập xác định công thức phân tử, tính thành phần phần trăm, nhận biết, tách chất, ... - Dựa vào nội dung: bài tập nồng độ, điện phân, áp suất… 6 Luận văn tốt nghiệp - Dựa vào chức năng: bài tập kiểm tra sự hiểu và nhớ, bài tập đánh giá các khả năng vẽ sơ đồ, tìm tài liệu, bài tập rèn luyện tƣ duy khoa học (phân tích, tổng hợp, quy nạp, diễn dịch). - Dựa vào khối lƣợng kiến thức hay mức độ đơn giản, phức tạp của bài tập: bài tập cơ bản, bài tập tổng hợp. 2.3. Ý nghĩa, tác dụng của bài tập hóa học Bài tập hóa học là phƣơng tiện cơ bản để học sinh tập vận dụng các kiến thức hóa học vào thực tế đời sống, sản xuất và tập nghiên cứu khoa học. Sử dụng bài tập hóa học là một biện pháp hết sức quan trọng để nâng cao chất lƣợng dạy học bộ môn, nó là phƣơng tiện giúp ngƣời thầy hoàn thành các chức năng: giáo dƣỡng, giáo dục và phát triển dạy học. Cụ thể là: 2.3.1. Ý nghĩa trí dục Thông qua việc giải bài tập hóa học, giúp học sinh: - Hình thành các khái niệm hóa học. - Làm chính xác hóa, hiểu đúng, hiểu sâu về các khái niệm. - Củng cố, đào sâu, mở rộng kiến thức một cách sinh động, phong phú, hấp dẫn. - Ôn tập, hệ thống hóa kiến thức một cách thƣờng xuyên. - Rèn luyện các kỹ năng hóa học nhƣ: cân bằng phƣơng trình, tính theo công thức và phƣơng trình hóa học, kỹ năng thực hành, - Rèn luyện khả năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn đời sống, lao động sản xuất và bảo vệ môi trƣờng. - Rèn luyện kỹ năng sử dụng ngôn ngữ hóa học và các thao tác tƣ duy. 2.3.2. Ý nghĩa phát triển - Thông qua giải bài tập hóa học, học sinh phát triển các năng lực: tƣ duy logic, năng lực giải quyết vấn đề, năng lực nhận thức, … - Bài tập hóa học rèn luyện cho học sinh kỹ năng suy nghĩ độc lập, trí thông minh và khả năng sáng tạo. 2.3.3. Ý nghĩa giáo dục - Rèn luyện đức tính chính xác, kiên nhẫn, trung thực, lòng say mê khoa học. - Giúp ngƣời học tự tin hơn vào khả năng của bản thân, thấy rõ hơn vai trò của môn hóa học. - Bài tập hóa học là nguồn tạo hứng thú cho việc học hóa học. 7 Luận văn tốt nghiệp - Các bài tập thực nghiệm còn có tác dụng rèn luyện văn hóa lao động (có tổ chức, có kế hoạch, gọn gàng, ngăn nắp, sạch sẽ nơi làm việc). - Giáo dục kỹ thuật tổng hợp và hƣớng nghiệp, dạy nghề cho học sinh. 2.4. Sử dụng bài tập trong quá trình dạy học 2.4.1. Chọn bài tập Hiện nay, ngoài sách giáo khoa và sách bài tập còn có rất nhiều sách tham khảo về bài tập hóa học ở trƣờng phổ thông. Tuy nhiên, tùy theo từng điều kiện cụ thể mà giáo viên cần lựa chọn các bài tập cho thích hợp. Khi chọn bài tập cần chú ý đến các yếu tố sau: - Căn cứ trên khối lƣợng kiến thức học sinh nắm đƣợc để lựa chọn bài tập phù hợp trình độ học sinh. - Qua việc giải bài tập của học sinh có thể đánh giá đƣợc chất lƣợng học tập, phân loại đƣợc học sinh, kích thích đƣợc toàn lớp học. - Căn cứ vào chƣơng trình giảng dạy, nên xây dựng một ngân hàng bài tập phù hợp với mức độ của từng khối lớp. - Nên chọn các bài tập có nội dung gắn hóa học với các môn học khác, với thực tiễn; bài tập có nhiều cách giải đòi hỏi học sinh phải suy luận thông minh để có cách giải nhanh nhất; … sẽ tạo hứng thú, nâng cao chất lƣợng giải bài tập. - Sau mỗi bài giảng, cần rèn luyện cho học sinh có thói quen làm hết các bài tập có trong sách giáo khoa. 2.4.2. Chữa bài tập Khi chú trọng chất lƣợng: giáo viên nên chữa bài kiểm tra viết, chữa các bài tập chọn lọc điển hình. + Chữa chi tiết, trình bày rõ ràng, chính xác, nên kết hợp chữa các lỗi điển hình mà học sinh đã mắc phải. + Hƣớng dẫn cho học sinh cách phân tích bài tập, nên có ví dụ về bài làm của học sinh từ việc phân tích sai dẫn đến giải sai. + Cần lựa chọn các bài điển hình, các dạng bài tập bắt buộc. Khi chú trọng tới số lƣợng: học sinh phổ thông rất cần phải chữa nhiều bài tập, kiểm tra để khuyến khích học sinh học tập, đánh giá kịp thời chất lƣợng dạy học. Giáo viên có thể tiến hành theo các hình thức sau: + Tiến hành vào đầu hoặc cuối giờ học, kiểm tra một lúc nhiều học sinh. 8 Luận văn tốt nghiệp + Kiểm tra trắc nghiệm. + Các dạng bài tập cơ bản. 2.5. Xây dựng bài tập hoá học mới[26] 2.5.1. Các xu hƣớng hiện nay - Loại bỏ những bài tập có nội dung hóa học nghèo nàn nhƣng lại cần đến những thuật toán phức tạp để giải (hệ nhiều ẩn, nhiều phƣơng trình, bất phƣơng trình, cấp số cộng, cấp số nhân, …). - Loại bỏ những bài tập có nội dung rắc rối, phức tạp, xa rời hoặc phi thực tiễn hóa học. - Tăng cƣờng sử dụng bài tập thực nghiệm. - Tăng cƣờng sử dụng bài tập trắc nghiệm khách quan. - Xây dựng bài tập mới về bảo vệ môi trƣờng và phòng chống ma túy. - Xây dựng bài tập mới để rèn luyện cho học sinh năng lực phát triển và giải quyết vấn đề. - Đa dạng hóa các loại hình bài tập: bài tập bằng hình vẽ, bài tập vẽ đồ thị, hình ảnh thí nghiệm, bài tập dùng bảng số liệu, bài tập lắp dụng cụ thí nghiệm, … - Xây dựng những bài tập có nội dung hóa học phong phú, sâu sắc, phần tính toán đơn giản, nhẹ nhàng. - Xây dựng và tăng cƣờng sử dụng bài tập thực nghiệm định lƣợng. 3. Bài tập hóa học có sử dụng hình vẽ, hình ảnh thí nghiệm, biểu bảng, đồ thị[10] 3.1 Khái niệm Hiện nay, chƣa có tài liệu nào định nghĩa cụ thể về bài tập hóa học có sử dụng hình vẽ, hình ảnh thí nghiệm, biểu bảng, đồ thị. Bài tập hóa học có sử dụng hình vẽ, hình ảnh thí nghiệm, biểu bảng, đồ thị là bài tập trong đó đòi hỏi học sinh phải dựa trên các hình vẽ, hình ảnh thí nghiệm, biểu bảng, đồ thị để giải. 3.2. Phân loại bài tập hóa học có sử dụng hình vẽ, hình ảnh thí nghiệm, biểu bảng, đồ thị Trong luận văn này, chúng tôi chia bài tập có sử dụng hình vẽ, hình ảnh thí nghiệm, biểu bảng, đồ thị ra làm 2 loại: ● Bài tập có hình vẽ, hình ảnh thí nghiệm, biểu bảng, đồ thị trong đề bài 9 Luận văn tốt nghiệp ● Bài tập có sử dụng hình vẽ, hình ảnh thí nghiệm, biểu bảng, đồ thị để giải. 3.3. Bài tập có hình vẽ, hình ảnh thí nghiệm, biểu bảng, đồ thị trong đề bài Bài tập có hình vẽ, hình ảnh thí nghiệm, biểu bảng, đồ thị chứa đầy đủ các thông tin để tổ chức cho học sinh quan sát, khai thác thông tin, hình thành kiến thức mới. 3.4. Vai trò của bài tập hóa học có sử dụng hình vẽ, hình ảnh thí nghiệm, biểu bảng, đồ thị Hoá học là môn học vừa lí thuyết vừa thực nghiệm, ngoài thực nghiệm ở phòng thí nghiệm còn có thực nghiệm của sản xuất hoá học. Hình vẽ, bảng biểu, đồ thị là ngôn ngữ diễn tả rất hiệu quả và ngắn gọn bản chất của thực tiễn hoá học, vì thế sẽ giúp học sinh dễ gắn lí thuyết với thực tế, vận dụng lí thuyết vào thực tế. Hơn nữa, sử dụng hình vẽ, bảng biểu, đồ thị sẽ tạo điều kiện cho học sinh vận động nhiều giác quan, phát huy tính tích cực, tự lực, chủ động, sáng tạo của học sinh. Do đó, ngoài những tác dụng chung của bài tập hóa học, các bài tập về hình vẽ, bảng biểu, đồ thị còn có những tác dụng thiết thực khác. 3.4.1. Bài tập có sử dụng hình vẽ[5] Hiện nay, bài tập bằng hình vẽ còn quá ít do vậy cũng ít đƣợc sử dụng. Đây là dạng bài tập mang tính trực quan, sinh động gắn liền với kiến thức và kỹ năng thực hành hóa học. Bài tập có sử dụng hình vẽ có tác dụng: - Mô tả, thay thế những thí nghiệm khó, phức tạp, hoặc điều kiện thực tế không thể tiến hành đƣợc từ đó giúp học sinh dễ tái hiện và vận dụng kiến thức. - Giúp học sinh hình dung đƣợc những vật quá nhỏ bé hoặc quá lớn, hoặc không thể đến gần để học sinh dễ tiếp thu và nhớ lâu. - Giúp học sinh rèn luyện kỹ năng vẽ hình. - Giúp học sinh phát triển kỹ năng quan sát, phân tích, tổng hợp, suy đoán. - Rèn luyện năng lực quan sát cho học sinh, là cơ sở để học sinh tƣ duy. - Kiểm tra kiến thức kỹ năng thực hành của học sinh. - Giúp giáo viên tiết kiệm thời gian do không phải mô tả, giải thích dài dòng. - Gây chú ý cho học sinh. - Bài giảng hấp dẫn, học sinh hứng thú học tập, làm cho lớp học sinh động, nâng cao kết quả học tập của học sinh. 10 Luận văn tốt nghiệp 3.4.2. Bài tập có sử dụng biểu bảng Bài tập có sử dụng biểu bảng có tác dụng: - Giúp học sinh dễ nhận xét, so sánh. - Giúp giáo viên và học sinh dễ củng cố, ôn tập, hệ thống hoá kiến thức. - Giúp học sinh giải nhanh, trình bày ngắn gọn một số dạng bài tập nhƣ: nhận biết, xác định thành phần dung dịch, biện luận tìm kết quả bài toán, ... - Giúp giáo viên tiết kiệm thời gian và nâng cao hiệu quả học tập cho học sinh. 3.4.3. Bài tập có sử dụng đồ thị Bài tập có sử dụng đồ thị hiện nay rất ít, do đó cũng rất ít đƣợc sử dụng, bài tập có sử dụng đồ thị có tác dụng: - Giúp học sinh tái hiện đƣợc một số quá trình hoá học. - Giúp học sinh phát triển kỹ năng quan sát, suy đoán. - Hình thành phƣơng pháp giải một số dạng bài tập nhƣ bài tập về CO2/SO2 tác dụng với KOH, NaOH, Ca(OH)2/Ba(OH)2, muối Al3+/Zn2+ tác dụng với dung dịch kềm, ... từ đó giải nhanh các bài tập dạng này, nhất là những bài tập trắc nghiệm. 3.4.4 Bài tập hình ảnh Bài tập sử dụng hình ảnh có tác dụng: - Giúp học sinh nhớ lại kiến thứ về ứng dụng hóa học. - Phƣơng pháp điều chế các chất. - Ứng dụng thực tiễn các sản phẩm và quy trình xảy ra trong tự nhiên. - Nâng cao khả năng giải quyết các bài toán liên quan đến vấn đề thực tiễn. B. THIẾT KẾ BÀI TẬP TRẮC NGHIỆM HÓA HỌC SỬ DỤNG ĐỒ THỊ, BIỂU BẢNG, HÌNH ẢNH THÍ NGHIỆM TRONG HÓA HỌC LỚP 11. 1. Nguyên tắc xây dựng hệ thống bài tập hóa học có sử dụng hình vẽ, sơ đồ, biểu bảng, đồ thị[10] ● Hệ thống bài tập phải góp phần thực hiện mục tiêu môn học. Bài tập là phƣơng tiện để tổ chức hoạt động của học sinh, nhằm giúp học sinh khắc sâu, vận dụng và phát triển hệ thống tri thức đã học, hình thành và rèn luyện các kỹ năng cơ bản. Vì thế, bài tập phải bám sát mục tiêu và góp phần thực hiện mục tiêu môn học. 11 Luận văn tốt nghiệp ● Hệ thống bài tập cần phải bám sát nội dung học tập. Căn cứ vào mục tiêu của chƣơng, bài và từng nội dung trong bài để xây dựng, lựa chọn bài tập cho phù hợp với mục tiêu đó. ● Đảm bảo tính chính xác, khoa học, hiện đại. Nội dung bài tập đƣa ra phải đƣợc cập nhật phù hợp với việc đổi mới chƣơng trình học. Kiến thức phải chính xác, tránh ra bài tập với những kiến thức còn đang tranh cãi. ● Đảm bảo tính logic, hệ thống. Các bài tập đƣợc sắp xếp theo: - Từng dạng bài tập theo thứ tự hình vẽ, sơ đồ, biểu bảng, đồ thị. - Từng chƣơng, từng bài, mức độ khó tăng dần theo trình độ phát triển của học sinh. ● Đảm bảo tính sƣ phạm. Các kiến thức bên ngoài khi đƣa vào làm bài tập đều phải qua khâu xử lí sƣ phạm để phù hợp với phƣơng pháp giảng dạy và thúc đẩy khả năng tiếp thu của học sinh. ● Các hình vẽ đúng quy chuẩn, có tính thẩm mỹ, các đƣờng nét cân đối, hài hòa. ● Phù hợp với trình độ và phát huy tính tích cực nhận thức của học sinh. Tùy theo trình độ học sinh mà xây dựng hệ thống bài tập cho phù hợp với khả năng của các em. Các bài tập phải đƣợc xây dựng từ dễ đến khó, từ vận dụng đến sáng tạo để phát huy tính tích cực của học sinh. Nếu thấy học sinh đã đạt mức độ này thì từng bƣớc nâng dần lên mức độ cao hơn. 2. Quy trình xây dựng hệ thống bài tập hóa học có sử dụng hình vẽ, hình ảnh thí nghiệm, biểu bảng, đồ thị[10] ● Bƣớc 1: Xác định cấu trúc hệ thống bài tập. Gồm 9 chƣơng: sự điện li, nitơ-photpho, cacbon-silic, đại cƣơng về hóa học hữu cơ, hiđrocacbon no, hiđrocacbon không no, hiđrocacbon thơm, nguồn hiđrocacbon thiên nhiên, dẫn xuất halogen-ancol-phenol, anđehit-xeton-axit cacboxylic. Ở mỗi nhóm, các bài tập đƣợc sắp xếp theo thứ tự bài tập có sử dụng hình vẽ, hình ảnh thí nghiệm, biểu bảng, đồ thị và mức độ khó tăng dần. ● Bƣớc 2: Phân tích mục tiêu dạy học. - Phân tích mục tiêu của chƣơng, bài, từng nội dung trong bài để định hƣớng cho việc thiết kế bài tập. 12