Tài liệu Thế giới nhân vật trong tiểu thuyết của nguyễn bắc sơn ( luận văn ths. văn học )

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ------------------------------------------- NGUYỄN HÀ MY THẾ GIỚI NHÂN VẬT TRONG TIỂU THUYẾT CỦA NGUYỄN BẮC SƠN LUẬN VĂN THẠC SĨ Chuyên ngành: Lý luận Văn học Mã số : 60 22 01 20 Ngƣời hƣớng dẫn: PGS.TS Trần Khánh Thành Hà Nội - 2014 1 LỜI CAM ĐOAN Luận văn tốt nghiệp Thế giới nhân vật trong tiểu thuyết của Nguyễn Bắc Sơn là công trình nghiên cứu của tôi dƣới sự hƣớng dẫn của PGS.TS Trần Khánh Thành. Các số liệu và tài liệu tôi sử dụng trong khóa luận là trung thực và có xuất xứ rõ ràng. Hà Nội, ngày 12 tháng 12 năm 2014 Tác giả luận văn Nguyễn Hà My 2 LỜI CẢM ƠN Trƣớc hết, tôi xin dành lời cảm ơn chân thành và sâu sắc tới thầy giáo PGS.TS Trần Khánh Thành, ngƣời thầy đã trực tiếp, nhiệt tình hƣớng dẫn và giúp đỡ tôi hoàn thành luận văn này. Tôi xin gửi lời trân trọng cảm ơn tới tất cả các thầy giáo, cô giáo trong trƣờng, các thầy giáo, cô giáo trong khoa Văn học, trƣờng Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội đã cho tôi vốn kiến thức và tạo mọi điều kiện thuận lợi trong suốt khóa học tại trƣờng, giúp tôi hoàn thành luận văn này. Tôi xin chân thành cảm ơn các bạn bè, đồng nghiệp đã luôn sẵn sàng giúp đỡ, chia sẻ với tôi những điều kiện, kiến thức học tập để tôi hoàn thành luận văn này. Cuối cùng, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới những ngƣời thân yêu trong gia đình đã ủng hộ, động viên để tôi hoàn thành luận văn này. Xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, ngày 12 tháng 12 năm 2014 Tác giả luận văn Nguyễn Hà My 3 Mục Lục MỞ ĐẦU ............................................................................................................... 6 1. Lý do chọn đề tài................................................................................................................. 6 2. Lịch sử vấn đề .................................................................................................................... 7 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ................................................................................. 15 4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu................................................................................ 16 5. Phƣơng pháp nghiên cứu................................................................................................ 16 6. Cấu trúc luận văn ............................................................................................................. 16 CHƢƠNG 1: THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT, THẾ GIỚI NHÂN VẬT VÀ HÀNH TRÌNH SÁNG TẠO CỦA NGUYỄN BẮC SƠN TRONG VĂN XUÔI ĐƢƠNG ĐẠI ........................................................................................... 17 1.1. Khái niệm thế giới nghệ thuật và thế giới nhân vật .............................................. 17 1.1.1.Thế giới nghệ thuật: ................................................................................... 17 1.1.2.Thế giới nhân vật ....................................................................................... 17 1.2. Hành trình sáng tạo và quan niệm sáng tác của nhà văn Nguyễn Bắc Sơn ..... 19 1.2.1. Hành trình sáng tạo của nhà văn Nguyễn Bắc Sơn ............................... 19 1.2.2. Quan điểm sáng tác của nhà văn Nguyễn Bắc Sơn……… .. …………..24 1.2.3. Phong cách nghệ thuật .............................................................................................. 28 CHƢƠNG 2: CÁC LOẠI HÌNH NHÂN VẬT TRONG TIỂU THUYẾT CỦA NGUYỄN BẮC SƠN........................................................................................................... 30 2.1. Thế giới nhân vật nhìn từ góc độ loại hình............................................................... 30 2.1.1. Nhân vật chính, nhân vật phụ, nhân vật trung tâm ................................ 31 2.1.2. Nhân vật chính diện và nhân vật phản diện ............................................ 32 2.1.3. Một số kiểu cấu trúc nhân vật .................................................................. 33 2.2. Các kiểu nhân vật tiêu biểu trong tiểu thuyết của Nguyễn Bắc Sơn .................. 37 2.2.1. Kiểu nhân vật lãnh đạo có tầm nhìn, bản lĩnh và đạo đức ..................... 39 2.2.2. Kiểu nhân vật cán bộ tham nhũng, tha hóa, biến chất ........................... 47 4 2.2.3. Kiểu nhân vật lãnh đạo bảo thủ, lạc hậu, cực đoan ............................... 55 2.2.4. Đội ngũ nhà báo nhiệt huyết, năng động trong công cuộc đẩy lùi nạn tham nhũng.......................................................................................................... 64 2.2.5. Những thân phận, cách sống khác nhau khi đất nước bước vào thời kì đổi mới ............................................................................................................. 72 CHƢƠNG 3: NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRONG TIỂU THUYẾT CỦA NGUYỄN BẮC SƠN .............................................................. 81 3.1.Tính cách nhân vật đƣợc thể hiện qua ngoại hình, hành động ............................ 81 3.2.Miêu tả tâm lý nhân vật qua xung đột và những đoạn độc thoại nội tâm.......... 86 3.3.Ngôn ngữ nhân vật đa dạng ......................................................................................... 91 Kết luận ............................................................................................................... 94 Tài liệu tham khảo ............................................................................................. 97 5 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài. Trong các nhà văn tiêu biểu của nền văn học đƣơng đại Việt Nam, Nguyễn Bắc Sơn nổi lên nhƣ một “hiện tƣợng của văn học nƣớc nhà” với những áng văn chƣơng chính luận về đề tài chính trị - một khía cạnh khá nhạy cảm mà thƣờng các nhà văn ít dám đề cập đến. Bằng lối viết thẳng thắn, sâu sắc và gần gũi với cuộc sống, con ngƣời hiện tại, ông viết về những vấn để gai góc nhất của giới quan chức cũng nhƣ những vấn đề chính trị nhạy cảm, làm độc giả ấn tƣợng và nhớ mãi khi nhắc đến Luật đời và cha con, Lửa đắng…và mới đây nhất là Gã tép riu. Nhà văn Nguyễn Bắc Sơn tốt nghiệp đại học Sƣ phạm năm 1962. Ông dạy văn, đi bộ đội, ra quân lại dạy văn rồi làm quản lí báo chí xuất bản Sở văn hóa thông tin Hà Nội. Sau khi nghỉ hƣu, ông mới bắt đầu sự nghiệp cầm bút sáng tác. Một bắt đầu không phải sớm cho một sự nghiệp, nhƣng không bao giờ là muộn đối với một nhà văn có tâm huyết nhƣ Nguyễn Bắc Sơn. Điều đó đƣợc chứng minh bằng thành công của tác phẩm đầu tay, tiểu thuyết Luật đời và cha con (2005). Bộ tiểu thuyết đã gây tiếng vang trên văn đàn, đƣợc tái bản 6 lần trong 2 năm và chuyển thể thành bộ phim truyền hình dài 26 tập mang tên Luật đời đƣợc khán giả vô cùng yêu thích và bình chọn là phim truyền hình của năm. Không chỉ dừng lại ở đó, ông cho ra đời tiếp Lửa đắng (2008), cuốn tiểu thuyết luận đề đƣợc coi nhƣ là phần 2 tiếp nối Luật đời và cha con với hơn 600 trang sách là tâm tƣ của ông trƣớc sự chuyển biến của cuộc sống. Mới đây ông lại cho ra mắt cuốn tiểu thuyết tâm lí xã hội Gã tép riu (2013) - Vẫn tiếp tục bám sát những vấn đề thời sự của cuộc sống nhƣng lần này tác phẩm của ông xoáy sâu vào lĩnh vực văn hóa, báo chí để từ đó làm nổi bật triết lý sống của một trí thức có tâm, có tài. Nhân vật là yếu tố không thể thiếu với một tác phẩm văn học, bởi đó là hình thức cơ bản để qua đó, văn học miêu tả thế giới một cánh hình tƣợng. 6 Với hệ thống tính cách, hành động, sự phát triển tâm lý, cá tính riêng, cuộc đời…yếu tố nhân vật làm nên bản sắc của tác phẩm. Thế giới nhân vật trong tiểu thuyết của Nguyễn Bắc Sơn chủ yếu xoay quanh các nhân vật chính trị, nhƣng không vì thế mà nó tẻ nhạt, bởi mỗi con ngƣời tuy cùng nằm trong bộ máy công quyền nhƣng lại khác nhau về cá tính, mục đích cũng nhƣ hành động. Họ có cái thiện và không có cái thiện bên trong, có cái cũ và cái mới trong tƣ tƣởng, cái tích cực và tiêu cực trong hành động…tất cả đƣợc nhà văn thể hiện sinh động qua ngòi bút đƣợc uốn nắn hóa bởi những cách tân nghệ thuật hiện đại, đa dạng, nhiều chiều. Bởi những lí do trên, ngƣời viết muốn tìm hiểu một khía cạnh trong những sáng tác của ông, một khía cạnh mà theo tìm hiểu thì chƣa có ai đi sâu nghiên cứu, đó là đi vào thế giới nhân vật trong bộ ba tiểu thuyết Luật đời và cha con, Lửa đắng và Gã Tép Riu của tác giả Nguyễn Bắc Sơn. Qua nhân vật ta có thể thấy đƣợc sự am hiểu sâu sắc, tinh tế của nhà văn về cuộc sống, xã hội và con ngƣời Việt Nam trong công cuộc cải cách nền hành chính đất nƣớc. 2. Lịch sử vấn đề Nhà văn Nguyễn Bắc Sơn gây đƣợc sự chú ý của dƣ luận ngay từ tiểu thuyết đầu tay Luật đời và cha con (2005) Nxb Văn học, Hà Nội. Bộ tiểu thuyết đã gây tiếng vang trên văn đàn, đƣợc tái bản 6 lần trong 2 năm và chuyển thể thành bộ phim truyền hình dài 26 tập mang tên Luật đời đƣợc khán giả vô cùng yêu thích và bình chọn là phim truyền hình của năm. Từ đó, với hàng loạt bài giới thiệu, phỏng vấn trên báo in, báo điện tử, truyền hình…đã nói lên sức ảnh hƣởng của ông với nền văn học đƣơng đại. Năm 2008, ông cho ra đời Lửa đắng (đƣợc xem nhƣ tập tiếp theo của Luật đời và cha con), cuốn tiểu thuyết đã đạt giải ba cuộc thi tiểu thuyết năm 2006 – 2010. Trong Lửa đắng, hơn một chục nhân vật từ Luật đời và cha con lại xuất hiện cùng với nhiều nhân vật mới đã làm nên một bộ mặt tinh thần mới, 7 nhập cuộc hơn, quyết liệt hơn, cay đắng hơn, đau đớn hơn…Sau thành công của hai cuốn tiểu thuyết viết về đề tài chính trị nổi tiếng, Nguyễn Bắc Sơn vừa cho ra mắt bạn đọc cuốn tiểu thuyết tâm lý xã hội Gã Tép Riu – một đại tự sự bao quát các mối quan hệ đa chiều của hệ thống nhân vật, tạo thành những trƣờng đoạn kể hoặc hồi ức. Trong cuộc tọa đàm văn học về những cuốn tiểu thuyết đƣợc giải thƣởng của Hội Nhà văn Việt Nam sau khi kết thúc cuộc thi tiểu thuyết lần thứ III, một trong những cuốn tiểu thuyết đƣợc đánh giá cao chính là Lửa đắng của Nguyễn Bắc Sơn. Theo nhà thơ Hữu Thỉnh, nhà văn Nguyễn Bắc Sơn đã dám dũng cảm “xông vào” thể nghiệm một đề tài mang tính thời sự nóng bỏng hiện nay: “cơ chế thị trƣờng đã xâm nhập một cách mạnh mẽ vào các phƣơng diện: quản lí – tri thức và giáo dục. Lửa đắng là một tác phẩm tiên phong đƣa ra cái nhìn mới về những giá trị cũ, hệ tƣ duy cũ, cơ chế cũ… nhƣ một điều đáng báo động vẫn còn đang tiếp diễn trong cuộc sống hiện nay” [49]. Tác giả Lê Thành Nghị trong bài Tiểu thuyết Lửa đắng – Bộ mặt tinh thần khác… có nhận xét: “Nguyễn Bắc Sơn cũng đã có những cố gắng để khắc phục tính đơn giản, một chiều khi khắc hoạ nhân vật văn học. Tuy đại diện cho cái mới, cái tiến bộ song Kiên, Hùng, Đại, Triển, Thu Phong… vẫn có những bất hạnh, những khiếm khuyết, những sơ hở, những ham muốn rất con ngƣời. Nhƣng nhiều ngƣời đọc cho rằng nhƣ thế vẫn chƣa đủ, nhân vật vẫn dƣờng nhƣ còn mang tính lý tƣởng, còn có một khoảng cách so với đời sống., vẫn còn chia ra hai loại thiện, ác và kết thúc có hậu của truyện cổ tích. Cái mới ra đời không dễ dàng nhƣ vậy. Nó phải bầm dập hơn nữa, phải làm ngƣời đọc xa xót hơn nữa. Nghĩa là qua hình tƣợng nhân vật giá trị thẩm mỹ vẫn còn là một khoảng cách. Ngƣời ta muốn nhà văn không chỉ làm bạn đọc đau xót, mà phải đi đến tận cùng sự đau xót, và ở nơi tận cùng của sự đau xót ấy, họ đƣợc an ủi, đƣợc nhìn thấy hạnh phúc của cuộc đời. Đó mới là 8 văn học, nghệ thuật, luôn luôn sinh ra để an ủi những vết thƣơng đau. Bạn đọc sẵn sàng đón nhận những quả đắng, những lửa đắng cay đắng hơn nữa, và từ đó nhận ra bản chất của cuộc đời, đặc biệt là cuộc đời trong những thời điểm có tính đối đầu sinh tử. Nhân vật Tổng Bí thƣ cũng là một cố gắng của tác giả, cần đƣợc ghi nhận. Lần đầu tiên, Tổng Bí thƣ, ngƣời đại diện cao nhất của Đảng bƣớc vào trang sách hƣ cấu văn học. Để xây dựng nhân vật này đòi hỏi nhà văn phải nâng tầm của mình lên mỗi khi khắc hoạ ông là một chính khách trong cơn lột xác dữ dội của công cuộc đổi mới, nhƣng lại đòi hỏi nhà văn phải hết sức cụ thể, chi tiết khi đó là một nhân vật văn học, là con ngƣời này của ngày hôm nay đổi mới… Những chi tiết Tổng Bí thƣ ngoài giờ làm việc đùa chơi với đứa cháu nhỏ, gặp gỡ vô tình với những ngƣời hàng xóm sau giờ thể dục, đang đêm gọi điện thoại cho ngƣời đồng đội cũ khi nhận đƣợc quà biếu là mấy quả khế ngọt… góp phần làm nhân vật thêm sống động, gần gũi, và vì vậy thêm phần chân thực nghệ thuật. Nhƣng nhƣ thế hình nhƣ vẫn chƣa đủ, vẫn cảm thấy đó là nhân vật lý tƣởng, là nơi tác giả khá dè dặt, thậm chí né tránh. Tôi nghĩ một con ngƣời trƣởng thành từ cuộc chiến tranh, với một cƣơng vị nhƣ vậy trong những tình thế của những cuộc đấu tranh tƣ tƣởng khắc nghiệt nhƣ vậy, một cuộc đấu tranh giữa những ngƣời đồng chí, ai cũng có thể nhân danh tổ chức, nhân danh đảng, và chịu những hậu quả nặng nề nhƣ vậy... không thể đơn giản nhƣ vậy. Nó phải dằn vặt, phải đau đớn hơn thế. Nhƣng đó là một đòi hỏi cao và để đạt đến cao hơn tính chân thực nghệ thuật trong trƣờng hợp này là một việc làm không dễ. Nó chƣa hề có trong quan niệm về văn học của chúng ta, một nền văn học quen theo lối tƣ duy phƣơng Đông, đặc biệt là nền văn học ấy lại vừa trải qua một thời kỳ sử thi mang tính thời đại nhƣ ta đã thấy. Nó có thể là cái mà 7 cửa ải của 7 nhà xuất bản mà bất kỳ một nhà văn nào cũng phải tính đến chăng?”[44]. 9 Đọc Gã tép riu nhà nghiên cứu Bùi Việt Thắng nhận xét: “Một tiểu thuyết hấp dẫn. Đó là cảm giác rất sảng khoái của tôi sau khi đọc xong Gã Tép Riu của nhà văn Nguyễn Bắc Sơn. Trƣớc hết cần phải nói ngay rằng đọc đƣợc một cuốn tiểu thuyết hấp dẫn, theo đúng nghĩa của từ này, trong bối cảnh hiện nay không phải là chuyện dễ (cho dù cơ chế thị trƣờng đã tạo đà cho “trăm hoa đua nở, trăm nhà đua tiếng” và quan niệm về tính hấp dẫn của văn chƣơng cũng thật đa dạng). Sự hấp dẫn của Gã Tép Riu, theo tôi, không chỉ nằm ở chuyện về mối tình tay ba đẫm nƣớc mắt (có thể nói là cả máu) giữa hai ngƣời đàn bà và một ngƣời đàn ông (một cô gái điếm tên Dự, vợ không chính thức của Tùng - làm nghề báo - Diệu Thủy, vợ Tùng, một phụ nữ có nhan sắc và địa vị cao trong xã hội). Không hiểu cơn cớ gì mà khi đọc Gã Tép Riu tôi lại nhớ đến bài thơ có cái nhan đề rất lạ, xuất hiện cách đây hơn bốn mƣơi năm, của nhà thơ Việt Phƣơng - NƠI GỪ (đúng là chữ NGƢỜI bị xé ra). Phải chăng con ngƣời thời đại đang bị phân thân, bị nghiền nát, bị “xé rách” ra hơn bao giờ hết?! Tôi nghĩ Nguyễn Bắc Sơn là một cây bút tiểu thuyết có duyên - một thứ duyên trời cho chứ không phải nhờ kiên nhẫn lao động chữ nghĩa mà có đƣợc. Nhƣng nếu chỉ có chuyện hay thì vẫn rất có thể khi đọc xong tác phẩm ngƣời ta cũng dễ dàng quên nhanh, không còn gì đọng lại vì cái nhất thời mà nó đáp ứng đƣợc. Nói cách khác, nếu nhƣ tác phẩm trôi tuột đi là vì nó không có ám ảnh, không có dƣ ba. Thật ra thì đằng sau những chiêu thức giữ độc giả (mà đây lại không phải là ƣu thế của một nhà văn đã ở vào cữ tuổi “xƣa nay hiếm” nhƣ Nguyễn Bắc Sơn), phải có một cái gì đó lớn hơn và sâu sắc hơn cả về nội dung tƣ tƣởng, cả về nghệ thuật tiểu thuyết”[48]. Và một trong những yếu tố mà ông muốn đề cập trong “một cái gì đó” là hệ thống nhân vật sắc nét trong tiểu thuyết của Nguyễn Bắc Sơn: “Nhân vật sắc nét là một yếu tố quan trọng tạo nên sự hấp dẫn của Gã Tép Riu”[48]. 10 Đã có rất nhiều nhà nghiên cứu, phê bình nhắc đến yếu tố nhân vật trong những tiểu thuyết của Nguyễn Bắc Sơn. “Thông qua hai tuyến nhân vật, một chính diện, một tha hóa, Lửa Đắng đã xây dựng đƣợc một cuộc chiến vừa công khai, vừa âm thầm giữa cái cũ và cái mới, giữa những kẻ cản đƣờng và những ngƣời đang tiến lên trong xây dựng xã hội…Bên cạnh những nhân vật cản đƣờng nằm trong bộ máy công quyền, Nguyễn Bắc Sơn đã thành công khi xây dựng đƣợc nhân vật ẩn danh, phiếm chỉ - người lơ lớ, kẻ luôn đứng sau Vũ Sán, kẻ mà không ai biết là ai kể cả khi Vũ Sán đã bị lột trần bản chất. Hắn nhƣ con sâu, con mọt, gặm khoét cái cơ thể chính trị xã hội” [47]. Đó là những nhận xét về hệ thống nhân vật trong Lửa đắng của nhà báo Thu Thanh, báo Tuanvietnam.net. “Viết về giới quan chức công quyền, qua hàng loạt nhân vật tiêu biểu của Luật đời...Nguyễn Bắc Sơn đã khá thành công khi lách sâu ngòi bút vào các mối quan hệ, không phải chỉ bề nổi mà cái chính là ông đã chỉ ra đƣợc phần chìm của tảng băng tham nhũng”(Đặng Văn Sinh) [50]. Còn nhà thơ Trần Đăng Khoa cho rằng: “Sức mạnh của tác giả nằm ở khả năng tinh nhạy, nắm bắt những vấn đề thời sự nóng hổi, đang diễn ra trong đời sống hàng ngày. Ngƣời đọc có thể nhận ra, trong đội ngũ nhân vật của ông, bóng dáng số phận của những con ngƣời có thật ngoài đời. Cuộc sống và trang sách nhiều khi không còn khoảng cách” [50]. Nguyễn Chí Hoan với bài viết Một cuốn tiểu thuyết về đổi mới (in trên báo Người Hà nội ngày 21 tháng 3 nắm 2006) cho rằng điểm nhìn đặc biệt khiến tiểu thuyết Luật đời và cha con gây chú ý và gợi suy nghĩ không nằm ở hình thức văn chƣơng của nó, những năm gần đây, dƣờng nhƣ có một xu hƣớng rộng rãi trong các giới văn chƣơng và văn học khi nói đến tiểu thuyết nhƣ một lựa chọn loại hình sáng tác, nhƣ một tiêu điểm luận bàn về các thể loại tiến trình văn học nƣớc nhà, ngƣời ta thƣờng ƣu tiên chú ý đến khuynh hƣớng đƣợc xem là có cách tân về hình thức mà về sau đƣợc công bố rộng 11 rãi đều không phải là những thay đổi theo kiểu Cái cày ra đằng trước con trâu mà đều là những phƣơng pháp mới trong việc nhận thức cái thực tại này, trung thành với tính chất căn bản của tiểu thuyết nhƣ một cách thức nhìn nhận cái thực tại. Tất nhiên cái sẽ đƣợc coi nhƣ vấn đề xã hội ở đây sẽ không mặc nhiên có ý nghĩa xã hội học hay bất cứ ý nghĩa gì khác bên ngoài cái ngữ cảnh văn chƣơng của tác phẩm. Câu chuyện và nhân vật của tiểu thuyết Luật đời và cha con vẫn chỉ là những hình ảnh khúc xạ nhiều lần cái thực tại ngoài kia, bởi nhiều tính phức tạp vô hạn và luôn luôn vận động của đời sống chẳng bao giờ cho phép ngƣời ta tóm lấy nó rồi “đóng đinh” vào ngôn ngữ vật chất một lần coi nhƣ xong đƣợc. Tiểu thuyết Luật đời và cha con đƣợc triển khai theo hình mẫu ngôn ngữ tiểu thuyết hiện thực truyền thống. Đồ án là chuyện về ba thế hệ của một gia đình thuộc lớp cao cấp với các ứng xử và hệ quả hành động của họ trong bối cảnh xã hội đang chuyển đổi. Điểm đặc biệt của đồ án này là ở chỗ các nhân vật đều đƣợc nhìn từ góc độ, họ là những cán bộ - Đảng viên và các “vai” nổi bật đều là các Đảng viên, ở các cƣơng vị lãnh đạo trong bộ máy chính quyền các cấp ở thành phố lớn hay lãnh đạo chuyên môn ở xí nghiệp lớn, doanh nghiệp, tuy nhiên toàn bộ sự triển khai của đồ án truyện đã cho thấy một âm hƣởng sắc thái bi thảm. Tất cả các nhân vật tử nạn đều dƣờng nhƣ đã gánh chịu hậu quả trực tiếp từ cách lựa chọn lối sống, hành vi của họ. Tuyến nổi bật hơn là tuyến truyện về các nhân vật cán bộ - Đảng viên góp phần làm tác nhân và động lực của quá trình xã hội chuyển đổi. Những câu chuyện tiếp nối đang dệt nên cuốn tiểu thuyết này thực sự không xa lạ với hầu hết các cƣ dân của thời kì đổi mới, của một xã hội đang chuyển đổi. Đó là những chuyện phổ biến, ở những mức độ và tình huống khác nhau trong đời sống xã hội đƣơng thời [50]. Đáng chú ý về một số ý kiến đăng trên tờ báo trung ƣơng và địa phƣơng gần đây. Trong bài viết Đi qua ranh giới để tồn tại, Nguyễn Đăng Điệp nhận xét: “Với ý thức tái hiện lại một cách sinh động bức tranh hiện 12 thực đƣơng đại nhiều màu, Nguyễn Bắc Sơn đã nhìn những chuyển động của lịch sử qua ba thế hệ trong một gia đình. Từ gia đình mà nhìn thấy luật đời, dòng đời với vô vàn những quan hệ chồng chéo, phức tạp, thậm chí nhiêu khê, khó lƣờng. Có thể nói, sự nóng hổi và đầy ắp các sự kiện đời sống nhƣ lao động và chiến đầu nếu không biết tổ chức và lựa chọn một cách hợp lý thì tiểu thuyết sẽ rơi vào tình trạng kí sự. Thực ra tiểu thuyết Luật đời và cha con không chỉ phơi bày sự nhem nhuốc của đời sống mà xuyên suốt tác phẩm vẫn là cảm hứng về lẽ phải” [50]. Trên báo An ninh thủ đô cuối tuần ngày 12.11.2005 có đăng bài Một bức tranh sống động của Công Minh, nhà giáo dạy văn đƣa ra một số nhận định: “Tác giả không giấu diếm tính luận đề của cuốn tiểu thuyết về đề tài chính trị xã hội của mình, không ngần ngại đụng chạm đến những vấn đề bức xúc, nóng bỏng của đời sống xã hội chính trị, thiết chế hôm nay. Luật đời và cha con là cuốn tiểu thuyết Việt nam đầu tiên mổ xẻ sự vận động của toàn xã hội trong quá trình thay đổi cơ chế, một sự vận động, động chạm đến từng gia đình, từng số phận rải rác đâu đó có những Bí thƣ Thành ủy, Chủ tịch, công chức các cơ quan Công quyền…lần đầu tiên trong Luật đời và cha con họ xuất hiện với tƣ cách của những bánh răng, chiệc ốc vít trong cơ chế đang vận hành. Với ý nghĩa đó, tác giả là ngƣời đầu tiên khai phá đề tài cơ chế, điều mà không một ai trong chúng ta không quan tâm…Để hiểu hơn những giá trị cuộc sống mà đôi khi chúng ta bị nhầm lẫn hay không nhận ra, xin trích lƣợc ý kiến thảo luận tiểu thuyết Luật đời và cha con do báo Văn Nghệ tổ chức ngày 26.12.2005. Đáng chú ý là ý kiến phát biểu trực tiếp của Chủ tịch Hội Nhà văn Miền Nam, Tổng Biên tập báo Văn nghệ. Theo Hữu Thỉnh: Chúng ta cần khuyến khích những nhà tiểu thuyết xông thẳng vào những vấn đề nóng bỏng, thậm chí có thể mạo hiểm của cuộc sống hiện tại. Tác phẩm của nhà văn Nguyễn Bắc Sơn đã thành công về mặt thể loại, chúng ta cần tránh sự trì trệ trong sáng tác, mạnh dạn tìm kiếm cái mới. 13 Nguyễn Bắc Sơn đã có nhiều cố gắng, tuy nhiên về nghệ thuật Luật đời và cha con vẫn còn hiền lành, vẫn nặng về truyền thống” [50]. Nhà văn Phan Ngọc Tuấn, Trung tâm sản xuất phim truyền hình Đài Tiếng nói Việt Nam đánh giá Luật đời và cha con: “Văn đàn năm nay có một số sự kiện trong đó có cuốn tiểu thuyết của Nguyễn Bắc Sơn. Lâu lắm mới có một cuốn tiểu thuyết thể sự xông thẳng vào đời sống chính trị nhƣ thế này. Đọc thật thích thú … tiểu thuyết Luật đời và cha con có những trang đau đớn… càng đọc càng thấy rõ nhiều điều…Nhân vật Trần Kiên chăn trở chấp nhận thất bại lại nghĩ ra nếp nghĩ mới, lòng tin mới” [50]. Trong cuộc hội thảo tọa đàm còn có ý kiến tham gia phát biểu của Nguyễn Hoành Sơn, Nhà thơ, nhà phê bình, ủy viên Hội đồng lý luận phê bình Hội Nhà Văn Việt Nam: “Tác phẩm Luật đời và cha con có chất tiểu thuyết. Rõ ràng hiện nay nhà văn, bạn đọc đã trƣởng thành, cấp trên đã thích nghi. Nhà xuất bản đã ủng hộ, nhà văn sớm phát hiện ra và phản ánh những vấn đề cơ bản của nông thôn miền Bắc thời kì cải tạo xây dựng kinh tế. Tác giả có cách nhìn mới về con ngƣời trong quan hệ với hoàn cảnh. Viết thành thực, theo tôi viết về gia đình tức là trở lại với tiểu thuyết đích thực đấy. Những cuộc tình ở đây biết đƣơc, chuyện dâm cũng không nhiều. Nói tác phẩm có màu tối thì không phải, tôi thấy lạc quan, kết thúc là lạc quan” [50]. Dạ Ngân, Nhà văn, Trƣởng ban văn xuôi báo Văn nghệ: “Tôi muốn nói rằng Nguyễn Bắc Sơn hãy quan tâm đến những vấn đề gần với báo chí. Một trang viết cũng nhƣ nhà văn Nguyễn Mạnh Tuấn trƣớc đây, cái tạng nói lên tinh thần công dân của nhà văn, thái độ xã hội của nhà văn, nhà văn đóng góp cho xã hội ở thời điểm xuất hiện của họ. Tiểu thuyết Luật đời và cha con của Nguyễn Bắc Sơn đƣợc đọc hiện nay là nhờ vấn đề ngay cạnh nóng sốt của nó” [50]. A.Solzhenitsyn, nhà văn Nga đoạt giải Nobel văn chƣơng đã nói: “Nếu văn chương không phải là hơi thở mới của xã hội đương thời, không 14 dám nói lên nỗi đau và sự sợ hãi của xã hội đó, không cảnh báo kịp thời những mối nguy hại đe dọa đạo đức và xã hội thì thứ văn chương đó không phải là văn chương đích thực. Nhân dân không tin nó, không đọc nó, cũng không ai dùng làm giấy lộn”[50], ba cuốn tiểu thuyết nổi bật của Nguyễn Bắc Sơn Luật đời và cha con, Lửa đắng và Gã Tép Riu đã đi theo đúng hƣớng của con đƣờng “văn chƣơng đích thực”, bởi vậy nó mới có sức sống và phát triển mãnh liệt trong đời sống xã hội hiện nay, góp phần khẳng định vị thế của nhà tiểu thuyết chính trị Nguyễn Bắc Sơn trên văn đàn. Có lẽ thế mà tiểu thuyết của Nguyễn Bắc Sơn thƣờng có sức hấp dẫn riêng, mê hoặc ngƣời đọc bởi mạch truyện, bởi tính đời, không màu mỡ riêu cua, không phấn son núp sau những ngôn từ bóng bẩy. Có thể với một nhà văn còn “mới mẻ” nhƣ Nguyễn Bắc Sơn thì đến thời điểm hiện nay, thời gian chƣa đủ để các nhà nghiên cứu, phê bình tìm tòi có quá nhiều công trình, bài viết tìm hiểu về những trang văn của ông, nhƣng bấy nhiêu đó cũng đủ để ngƣời viết có những gợi ý quan trọng và có hƣớng khám phá về đặc điểm thế giới nhân vật của Nguyễn Bắc Sơn trong luận văn này. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tƣợng nghiên cứu Nhƣ tên đề tài đã nêu, đối tƣợng nghiên cứu của luận văn là Thế giới nhân vật trong tiểu thuyết của Nguyễn Bắc Sơn. Đây là một vấn đề mà theo tìm hiểu của ngƣời viết vẫn chƣa có công trình khoa học nào đi sâu nghiên cứu. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Luận văn tập trung khảo sát, tìm hiểu những đặc điểm nổi bật về nhân vật trong tiểu thuyết Nguyễn Bắc Sơn qua ba cuốn tiểu thuyết nổi tiếng của ông. - Tài liệu mà luận văn dùng làm văn bản khảo sát là ba cuốn tiểu thuyết của Nguyễn Bắc Sơn: Luật đời và cha con (2005), Nxb Văn học, Hà Nội; Lửa 15 đắng (2007), Nxb Lao động, Hà Nội; Gã tép riu (2013), Nxb Hội Nhà văn, Hà Nội. 4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 4.1. Mục đích nghiên cứu Lấy thế giới nhân vật trong 3 tiểu thuyết tiêu biểu của Nguyễn Bắc Sơn làm đối tƣợng nghiên cứu. Luận văn đi sâu vào tính cách nhân vật để nắm bắt đƣợc tƣ tƣởng nhà văn bởi nhân vật là yếu tố để nhà văn bộc lộ chủ đề, tƣ tƣởng. Đồng thời qua nhân vật, nhà văn muốn bày tỏ những quan niệm, suy tƣ, trăn trở của mình trƣớc thế sự, cuộc đời. Để từ đó ta nhận ra con ngƣời, cá tính của chính tác giả qua tác phẩm của ông. Qua đó so sánh nó với các nhà văn đƣơng đại đƣơng thời. 4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Luận văn đặt ra nhiệm vụ là tìm hiểu, phân tích thế giới nhân vật trong 3 tiểu thuyết tiêu biểu của Nguyễn Bắc Sơn. Từ đó tìm ra cái riêng, cái hấp dẫn của nhà văn trong việc đóng góp vào mảng văn chƣơng chính trị trong tiến trình phát triển của nền văn học Việt Nam. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Luận văn vận dụng nhiều phƣơng pháp nghiên cứu khác nhau, trong đó các phƣơng pháp chính là: Phƣơng pháp so sánh. Phƣơng pháp loại hình. Phƣơng pháp tiếp cận thi pháp học. Phƣơng pháp tiếp cận tự sự học. 6. Cấu trúc luận văn Ngoài phần mở đầu và kết luận, nội dung chính của luận văn đƣợc triển khai trong ba chƣơng: Chƣơng 1: Khái niệm thế giới nghệ thuật, thế giới nhân vật và hành trình sáng tạo của Nguyễn Bắc Sơn trong văn xuôi đƣơng đại. Chƣơng 2: Các loại hình nhân vật trong tiểu thuyết của Nguyễn Bắc Sơn. Chƣơng 3: Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết của Nguyễn Bắc Sơn. 16 CHƢƠNG 1: THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT, THẾ GIỚI NHÂN VẬT VÀ HÀNH TRÌNH SÁNG TẠO CỦA NGUYỄN BẮC SƠN TRONG VĂN XUÔI ĐƢƠNG ĐẠI 1.1. Khái niệm thế giới nghệ thuật và thế giới nhân vật 1.1.1. Thế giới nghệ thuật: “Khái niệm chỉ tính chỉnh thể của sáng tạo nghệ thuật (một tác phẩm, một loại hình tác phẩm, sáng tác của một tác giả, một trào lưu). Thế giới nghệ thuật nhấn mạnh rằng sáng tác nghệ thuật là một thế giới riêng được tạo ra theo các nguyên tắc tư tưởng và nghệ thuật (…). Khái niệm thế giới nghệ thuật giúp ta hình dung tính độc đáo về tư duy nghệ thuật của người nghệ sĩ” [19]. Nhƣ vậy thế giới nghệ thuật phản ánh thế giới quan, nhân sinh quan, vũ trụ quan và cách cắt nghĩa đời sống rất riêng của chủ thể sáng tạo. Mỗi tác phẩm, tác giả đều có thế giới nghệ thuật riêng của mình thể hiện tính độc đáo trong tƣ duy và phong cách nghệ thuật của nhà văn. 1.1.2. Thế giới nhân vật Khái niệm thế giới nhân vật chỉ tập hợp những con ngƣời, những nhân vật trong tác phẩm (cũng có thể là trong chùm tác phẩm, và trong toàn bộ sáng tác của nhà văn...). Để tạo thành một thế giới nhƣ vậy – nghĩa là một tổ chức mang tính quy mô, chỉnh thể, nhà văn phải thực hiện rất nhiều công việc, thao tác... Nhân vật tiểu thuyết thuộc loại hình nhân vật tự sự. Đó là những nhân vật đƣợc khắc họa đầy đặn, rõ nét, nhiều mặt, rất sinh động và đa dạng. Nhân vật tiểu thuyết là kết quả năng động của quá trình sáng tạo mang tính cá nhân của nhà văn, nhân vật tiểu thuyết có thể đƣợc hƣ cấu hoàn toàn, có thể bắt nguồn từ một nguyên mẫu ngoài đời, nhƣng nó đều là những “nhân vật sống”. Nó không chỉ có các yếu tố ngoại hình, ngôn ngữ, hành động mà còn có đời sống nội tâm phong phú và bản thân nhân vật luôn có sự phát triển nội tại, 17 trong một chỉnh thể thế giới nghệ thuật, tác phẩm tiểu thuyết có khả năng kể về nhiều số phận, nhiều con ngƣời, đặt ra nhiều vấn đề nhân sinh. Thế giới nhân vật tiểu thuyết có thể rất đồ sộ, tạo nên một xã hội vô cùng phong phú, phức tạp với nhiều mối quan hệ, hành động ý nghĩa tƣ tƣởng, giọng điệu. Nhân vật tiểu thuyết là những con ngƣời nếm trải, tƣ duy chịu nhiều đau khổ dằn vặt của cuộc đời. Nhân vật tiểu thuyết đƣợc đặt trong những hoàn cảnh cụ thể và đƣợc miêu tả nhƣ một con ngƣời đang trƣởng thành, biến đổi và do đời dạy bảo, nhân vật phải đi qua nhiều hoàn cảnh, nhiều mối quan hệ, nhân vật có sự phát triển tính cách tạo nên những tính cách đa dạng, sống động, lôi cuốn ngƣời đọc, nhân vật tiểu thuyết là những ngƣời có ý thức về sự sống của mình, có thể tích cực, chủ động cũng có thể thụ động, trì trệ. Do tiểu thuyết là thể loại nhìn đời sống từ góc độ đời tƣ, cho nên nhân vật tiểu thuyết thƣờng là những con ngƣời cá nhân, đó là những con ngƣời tự do trong suy nghĩ, cử chỉ, hành động. Tiểu thuyết đƣơng đại có cách xây dựng nhân vật theo xu hƣớng giản lƣợc nhân vật, tạo nên những tình huống tâm lý. Đặc biệt các nhà tiểu thuyết đƣơng đại luôn chú ý đến vấn đề thể hiện tâm hồn nhân vật, đi sâu vào miêu tả tâm trọng nhân vật trong những mảnh phân thân của nó. Có thể nói, tiểu thuyết đƣơng đại Việt Nam đang trong quá trình thay đổi bản chất tiểu thuyết, các nhà văn đi sâu vào khám phá thế giới bên trong phong phú, phức tạp và đầy bí ẩn của tâm hồn nhân vật, đặc biệt là nghệ thuật miêu tả đời sống nội tâm nhân vật. Tiểu thuyết đƣơng đại Việt Nam đã có những cách tân rõ rệt trong nghệ thuật, đặc biệt là nghệ thuật xây dựng nhân vật...tạo nên những nhân vật ấn tƣợng, đa nghĩa, những thế giới nhân vật độc đáo...Thế giới nhân vật trong tác phẩm vô cùng phong phú và đa dạng, nó là hệ thống các nhân vật đƣợc tổ chức tạo thành một chỉnh thể nghệ thuật, trong đó mỗi nhân vật là một yếu tố của chỉnh thể. Mỗi thế giới nhân vật đƣợc quy định bởi cách tổ chức sắp xếp theo ý đồ nghệ thuật, sáng tạo của nhà văn làm sao cho các nhân vật trong tác 18 phẩm liên kết, tác động lẫn nhau soi sáng để cùng phản ánh đời sống, thể hiện tƣ tƣởng tác giả và những điều nhà văn muốn nói cùng bạn đọc. Xét về phía độc giả, thế giới nhân vật là sự cảm nhận của ngƣời đọc về hình tƣợng các nhân vật trong tác phẩm từ hình dáng đến nội tâm, việc làm, các loại quan hệ chằng chịt của chúng. Từ đó rút ra đƣợc những hiểu biết, ý nghĩa của tác phẩm về nhiều phƣơng diện theo tiêu chuẩn cái đẹp, nghệ thuật trong sự vận động không ngừng của đời sống ý thức nhân loại. Thế giới nhân vật trong tác phẩm là một tổ chức nghệ thuật thống nhất. Các nhân vật có mối liên hệ chặt chẽ và sống động nhƣ một cuộc sống thực ngoài đời, nhƣng cô đọng, súc tích và ấn tƣợng hơn. Chủ đề tƣ tƣởng tác phẩm thƣờng đƣợc biểu hiện qua hệ thống nhân vật, nhất là qua hình tƣợng nhân vật chính. Kiểu tổ chức thế giới nhân vật là sự tổ chức, sắp xếp các mối liên hệ nhân vật cụ thể trong mỗi tác phẩm theo một cách thức nào đó. Mỗi nhà văn khác nhau sử dụng các kiểu tổ chức nhân vật khác nhau giúp nhà văn xây dựng nên những thế giới nhân vật đa dạng, phong phú trong mỗi tác phẩm, đồng thời cũng tạo nên những chỉnh thể nghệ thuật thể hiện tƣ tƣởng tác phẩm và quan điểm của nhà văn. 1.2. Hành trình sáng tạo và quan niệm sáng tác của nhà văn Nguyễn Bắc Sơn 1.2.1. Hành trình sáng tạo của nhà văn Nguyễn Bắc Sơn Nguyễn Bắc Sơn đến với tiểu thuyết khá muộn màng nhƣng ông lại đƣợc công chúng và giới nghiên cứu đánh giá là nhà văn “trẻ”. Ông bƣớc vào lãnh địa của tiểu thuyết khi mái đầu đã bạc trắng nhƣng cái già cả về hình thức không che lấp đi đƣợc cái tài năng đƣợc hun đúc, trau dồi, ấp ủ suốt cuộc đời của một nhà báo tài năng. Vì vậy khi đã cầm bút viết tiểu thuyết thì ngay lập tức đƣợc giới công chúng đón nhận nồng nhiệt, nó nhƣ một làn gió mát thổi vào tâm hồn con ngƣời đang bị bủa vây bởi không khí nóng nực bấy lâu. 19 Mới đây ông lại ra cùng lúc 4 cuốn: Truyện ngắn Nguyễn Bắc Sơn, 2 tập bút kí Gót thời gian và Người trong tôi, và tiểu thuyết Gã tép riu. Văn ông trang nhã, không kém phần sang trọng, ngồn ngộn cái thật đời sống đã đƣợc chƣng cất bởi một ngƣời nhiều trải nghiệm, nặng lòng với đời, nhƣng cũng rất nặng lòng với nó. Đến với văn chƣơng nhƣ một mối duyên nợ bắt buộc phải trả, bởi vậy đến tận cuối đời ông vẫn bắt đầu một sự nghiệp sáng tác nhƣ là một sự trả nợ đối với nghiệp văn chƣơng. Trong một bài phỏng vấn của tác giả Vũ Duy Thông, nhà văn Nguyễn Bắc Sơn tâm sự: “Hồi học phổ thông, tôi cũng có mộng văn chƣơng đấy, nhƣng chỉ là mộng mơ thế thôi. Cùng lớp tôi, có anh Ca Lê Hiến (Lê Anh Xuân), hình nhƣ lúc ấy đã có thơ đăng báo. Là sau này mới biết chứ không phải lúc học với nhau đã biết. Năm cuối cùng, học Giáo sƣ Phan Trọng Luận bây giờ. Tập làm văn, thầy cho về nhà làm, ba bài đƣợc điểm 5 là ghê lắm (thời đó theo thang điểm 5). Lúc ấy chƣa có chuyện thi học sinh giỏi văn miền Bắc, chƣa có chuyện bồi dƣỡng gà nòi, cũng chƣa học thêm nhƣ bây giờ. Vậy mà tối thứ bảy, thầy đã gọi mấy đứa thích học văn lại để dạy. Kỷ niệm văn chƣơng thời phổ thông chỉ nhớ vậy. Học xong đi dạy học, đi bộ đội rồi lại về dạy học, làm cán bộ quản lý ở một trƣờng cấp 3, hơn chục năm cuối cùng mới sang ngành Văn hóa -Thông tin. Cái mộng văn chƣơng theo thời gian cũng tắt ngấm. Nhƣng rồi thấy nhiều chuyện quá. Không viết không đƣợc. Lúc đầu, ký là hấp dẫn tôi nhất. Bao nhiêu chuyện ngƣời, chuyện đời, chuyện quê hƣơng đất nƣớc dồn cho ký. Đi máy bay viết về ngƣời lái máy bay, ngƣời dẫn đƣờng máy bay, xuống nƣớc gặp anh thợ lặn, viết gian nan nghề thợ lặn. Mấy bƣớc ra Bờ Hồ, gặp cây lộc vừng liền viết về cây lộc vừng chín gốc bên Hồ Gƣơm. Thế rồi sang truyện ngắn, tiểu thuyết lúc nào không hay. Năm 1999, tôi ra cùng lúc 4 cuốn sách với gần 1.700 trang. Báo Văn nghệ Trẻ khen và đặt câu hỏi: Phải chăng đây là hiện tượng xuất bản của năm nay?. Tôi thành nhà văn trẻ tóc bạc từ đấy” [50]. 20