Tài liệu Thế giới nghệ thuật tiểu thuyết lịch sử nguyễn triệu luật

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC Xà HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------------------------- NGỌ THỊ MINH THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT TIỂU THUYẾT LỊCH SỬ NGUYỄN TRIỆU LUẬT LUẬN VĂN THẠC SĨ Chuyên ngành: Lý luận văn học Hà Nội-2014 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC Xà HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------------------------- NGỌ THỊ MINH THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT TIỂU THUYẾT LỊCH SỬ NGUYỄN TRIỆU LUẬT Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành: Lý luận văn học Mã số: 60 22 01 20 Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS Phạm Thành Hưng Hà Nội-2014 Lời cam đoan Tôi xin cam đoan luận văn thạc sĩ này là công trình nghiên cứu của riêng tôi, không sao chép của ai. Những nội dung của luận văn có tham khảo và sử dụng các tài liệu, thông tin được đăng tải trên các sách, báo, các trang web, khóa luận tốt nghiệp và luận văn đã được chú thích theo danh mục tài liệu tham khảo của luận văn. Tác giả luận văn Ngọ Thị Minh Lời cảm ơn! Trong quá trình thực hiện đề tài luận văn Thế giới nghệ thuật tiểu thuyết lịch sử Nguyễn Triệu Luật, tôi đã nhận được sự quan tâm, giúp đỡ nhiệt tình từ rất nhiều phía. Trước hết, tôi xin chân thành cảm ơn PGS.TS Phạm Thành Hưng – Khoa Văn học, trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội đã tận tình hướng dẫn và tạo điều kiện thuận lợi nhất cho tôi thực hiện đề tài này. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn chân thành đến các thầy cô giáo đã nhiệt tình giảng dạy tôi trong suốt thời gian học tập tại trường cũng như có những ý kiến đóng góp sâu sắc cho tôi trong quá trình thực hiện luận văn. Để hoàn thành luận văn này, tôi cũng xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc nhất đến gia đình, bạn bè – những người đã luôn ủng hộ, động viên tôi nỗ lực hoàn thiện đề tài nghiên cứu một cách tốt nhất. Xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, tháng 6/2014 Tác giả Ngọ Thị Minh MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1 Tiểu thuyết vẫn được coi là “cỗ máy cái” của nền văn học. Đối với bất kỳ nền văn học nào, việc thiếu vắng thể loại này là một khiếm khuyết đáng buồn. Trong dòng chảy của nền văn học Việt Nam, ở thời kỳ nào tiểu thuyết cũng có những đóng góp to lớn về tư tưởng và nghệ thuật. Nói về tiểu thuyết, không thể không nói đến tiểu thuyết lịch sử - một loại hình mang tính đặc thù của thể loại tiểu thuyết. Tiểu thuyết lịch sử cũng góp một phần không nhỏ vào sự phát triển của dòng văn học nước nhà. Suốt chiều dài lịch sử văn chương nước nhà, loại hình tiểu thuyết này đều đóng góp những tác phẩm có giá trị về nội dung tư tưởng cũng như nghệ thuật. Dù vậy, nhưng chúng ta phải thừa nhận một điều rằng, tiểu thuyết lịch sử có phần “thiệt thòi” khi chưa thật sự được biết đến nhiều so với các loại hình tiểu thuyết khác. Chính vì vậy, việc tìm hiểu tiểu thuyết lịch sử trong sáng tác của nhà văn Nguyễn Triệu Luật cũng là cách để chúng ta hiểu hơn về sự vận động và phát triển của thể loại tiểu thuyết Việt Nam trong lịch sử văn học. 1.2 Nguyễn Triệu Luật là một trong những cây bút tiểu thuyết lịch sử xuất sắc trong những năm 30 của thế kỷ XX. Ông cùng với một số tác giả khác như: Lan Khai, Phan Trần Chúc, Đào Trinh Nhất,… đã làm nên một thời kỳ nở rộ của tiểu thuyết lịch sử. Nói như Giáo sư Đinh Xuân Lâm thì đó là biểu hiện của một nền văn học yêu nước. Tiểu thuyết lịch sử cũng là phương tiện để các tác giả ký thác những tình cảm yêu nước và cũng là nơi độc giả tìm thấy niềm an ủi, ý chí tự hào và lòng hy vọng thầm kín vào tiền đồ của đất nước. Chọn viết về giai đoạn đau thương của đất nước, nhà văn Nguyễn Triệu Luật là người có nhiều đóng góp đối với dòng tiểu thuyết lịch sử nói riêng và văn học Việt Nam nói chung. Thế nhưng, trong một thời gian dài, tên ông gần như đi vào quên lãng, không hề được nhắc, được biết đến trong các sử sách văn học. Chính vì vậy, việc nghiên cứu về tác giả Nguyễn Triệu Luật trong đề tài Luận văn này có thể sẽ 1 giúp cho những người yêu thích văn chương, lịch sử,…có thể có những hiểu biết sâu sắc hơn về con người, sự nghiệp sáng tác, những nội dung chính và các phương diện nghệ thuật được thể hiện trong các tác phẩm của ông. Hơn thế, qua những tác phẩm của Nguyễn Triệu Luật, chúng ta có thể nhìn vào quá khứ để thấy lại lịch sử dân tộc, bồi đắp thêm lòng yêu nước trong mỗi cá nhân. Việc tìm hiểu thế giới nghệ thuật trong tác phẩm của Nguyễn Triệu Luật trên các phương diện nội dung và nghệ thuật cũng giúp chúng ta định hình một phong cách, một cây bút tiểu thuyết lịch sử trên văn đàn. 2. Lịch sử vấn đề Là một tác giả có những cống hiến cho nền văn học Việt Nam nhưng Nguyễn Triệu Luật thực sự chưa được nhiều người biết đến cũng như chưa có nhiều công trình nghiên cứu về ông. Trong những năm gần đây, thân nhân nhà văn đã tập hợp các tác phẩm của ông và in lại trong một tuyển tập, tạo điều kiện cho bạn đọc có dịp tiếp cận với tiểu thuyết lịch sử Nguyễn Triệu Luật. Hội nhà văn Việt Nam cũng mới tổ chức Hội thảo “Nguyễn Triệu Luật - con người và tác phẩm” được coi như một buổi cấp lại giấy khai sinh cho một con người, một nhà văn viết tiểu thuyết lịch sử gần như bị quên lãng. Sự kiện giúp nhiều người biết được Nguyễn Triệu Luật là ai và giá trị những tác phẩm văn chương của ông. Khảo sát lịch sử vấn đề cho đề tài Thế giới nghệ thuật tiểu thuyết lịch sử Nguyễn Triệu Luật, trước tiên chúng tôi tiến hành khảo sát những công trình nghiên cứu về tiểu thuyết lịch sử. Sau đó là những công trình nghiên cứu về Nguyễn Triệu Luật cũng như những sáng tác của ông. 2.1 Những công trình nghiên cứu về tiểu thuyết lịch sử Về tiểu thuyết lịch sử, có rải rác những công trình nghiên cứu, bài viết, phê bình của nhiều tác giả. Nhìn chung, các tác đã đưa raquan niệm của mình xoay quanh các vấn đề về tiểu thuyết lịch sử. Dưới đây, chúng tôi sẽ đi vào khảo sát một số công trình nghiên cứu và một số bài viết tiêu biểu của các tác giả về thể loại này. Trước tiên có thể kể đến công trình của nhà nghiên cứu Phan Cự Đệ trong Văn học Việt Nam thế kỉ XX, chương 3 về tiểu thuyết lịch sử. Trong đó, tác giả đã nhận 2 định: Tiểu thuyết lịch sử “có thể soi sáng những thời kì quá khứ con người đã trải qua với mục đích rõ ràng là gạn lọc những tình trạng tiến thoái lưỡng nan của thời đại. Nó giúp ta làm những bảng so sánh, đối chiếu thời đại nọ với thời đại kia... Tác giả tiểu thuyết lịch sử sử dụng quá khứ như một khí cụ để vẽ lên những điểm tương đồng giữa quá khứ và hiện tại và do đó làm sáng tỏ hiện tại” [10; tr.179]. “Tiểu thuyết lịch sử trước hết phải là tiểu thuyết, là thế sự, là chất “văn xuôi”, là cuộc sống muôn màu, muôn vẻ của con người và thiên nhiên” [10; tr.192]. Tác giả cũng phân biệt hai khái niệm: Tiểu thuyết lịch sử (roman historique) và lịch sử được tiểu thuyết hoá (histori romancé). Theo ông, tiểu thuyết lịch sử là lấy việc tái hiện sự kiện lịch sử, không khí lịch sử làm mục đích sáng tác. Trong tác phẩm có hư cấu nhưng bị chi phối bởi cái nhìn chủ quan của nhà văn. Có khi nhà văn chỉ xem lịch sử là phương tiện, là chất liệu để viết tiểu thuyết. Nhà văn dùng lịch sử để thể hiện quan điểm nào đó của mình hoặc cắt nghĩa vấn đề hiện thực hôm nay. Còn lịch sử được tiểu thuyết hoá nghĩa là nó sử dụng gần như toàn bộ sự kiện lịch sử, không khí lịch sử, nhân vật lịch sử... Người viết trung thành tuyệt đối với lịch sử, mượn hình thức tiểu thuyết để thể hiện những vấn đề lịch sử. Bởi vậy, trong lịch sử được tiểu thuyết hoá, sự kiện được đặt lên hàng đầu, nội tâm, cá tính nhân vật hầu như không được miêu tả. Mặt khác, hư cấu là đặc trưng của tiểu thuyết, cho dù đó là tiểu thuyết lịch sử, thế nên trong tiểu thuyết lịch sử vẫn có hư cấu nhưng mức độ đậm nhạt thế nào là do phương pháp sáng tác. Nếu nhà văn sáng tác theo khuynh hướng hiện thực chủ nghĩa thì thường tôn trọng sự kiện, mức độ hư cấu nhạt hơn. Nếu nhà văn sáng tác theo khuynh hướng lãng mạn chủ nghĩa thì yếu tố hư cấu đậm đặc hơn, sự kiện lịch sử chỉ là phương tiện để nhà văn chuyển tải một thông điệp nào đó đến hiện tại. Bên cạnh công trình của nhà nghiên cứu Phan Cự Đệ, có thể kể đến Luận án Tiến sĩ của tác giả Bùi Văn Lợi mang tên: Tiểu thuyết lịch sử Việt Nam từ những năm đầu thế kỷ XX đến 1945 (Diện mạo và đặc điểm). Trong công trình của mình, tác giả đã đưa ra khái niệm về tiểu thuyết lịch sử Việt Nam và quá trình hình thành, phát triển của thể loại này từ những năm đầu thế kỷ 20 đến 1945. Những đặc điểm 3 về nội dung và nghệ thuật của tiểu thuyết lịch sử qua từng giai đoạn cũng được tác giả làm rõ và nêu bật lên trong công trình của mình với những dẫn chứng cụ thể. Theo quan niệm của tác giả thì tiểu thuyết lịch sử là “những tác phẩm mang trọn đặc trưng của thể loại tiểu thuyết nhưng lại lấy nội dung lịch sử làm đề tài, là cảm hứng sáng tạo nghệ thuật. Ở đây tác giả dựa vào những sự kiện trong quá khứ, hư cấu, tưởng tượng thêm để tạo nên tác phẩm nhằm gây hứng thú cho người đọc. Tiểu thuyết lịch sử tuy mượn đề tài và lấy cảm hứng từ lịch sử nhưng không hề né tránh, xa rời với thực tại, thời thế hiện tại”.[30, tr.23]. Nhà văn Nguyễn Mộng Giác, tác giả của tiểu thuyết lịch sử Sông Côn mùa lũ đã khẳng định: “Bản chất của tiểu thuyết là “thế sự”, dù là tiểu thuyết lịch sử. Một cuốn tiểu thuyết lịch sử chỉ minh hoạ lịch sử, từ đầu chí cuối chỉ toàn vua quan âm mưu tranh giành quyền lực, còn đời sống người dân thế nào, biến cố lịch sử đó ảnh hưởng đến họ ra sao, tác giả không quan tâm: tôi cho cuốn sách đó không phải là tiểu thuyết đúng nghĩa... Tôi biết có người nêu ra vấn đề: lịch sử như cái đinh đã đóng vào tường; người viết tiểu thuyết lịch sử có thể tuỳ thích “treo” vào đó những bức tranh của mình. Tôi thì quan niệm người viết tiểu thuyết lịch sử phải tôn trọng những gì đã được ghi vào lịch sử”. [13] Khi nói về Sông Côn mùa lũ, ông cũng tâm sự: Khi viết tiểu thuyết lịch sử tôi chú trọng phần tiểu thuyết hơn phần lịch sử. Nhưng trong phần lịch sử, tôi không dám mạnh tay gạt phăng những gì còn ghi lại trong tài liệu lịch sử. Tôi chia nhân vật Sông Côn mùa lũ thành 2 tuyến: tuyến những nhân vật lịch sử, tôi giữ lại những nét chính, chỉ giải thích hoặc cải chính những sự kiện lịch sử theo quan điểm của tôi... Tuyến thứ nhì là đám đông dân chúng vô danh không ghi trong sử sách. Chính ở tuyến này tôi tự do tưởng tượng và dùng họ để diễn giải lịch sử theo ý mình, và qua họ, cho lịch sử thêm phần da thịt của tiểu thuyết [7]. Trong Lời ngỏ của tập tiểu thuyết lịch sử Gió lửa, Nam Dao cho rằng: “Biến cố lịch sử trở thành đối tượng đem soi dưới lăng kính chủ quan, nhào nặn lại để rồi, qua ngòi bút người viết, thành tiểu thuyết dã sử. Soi rọi vào những vấn đề nhân quần xã hội và thân phân phận con người trong quá khứ là cách đi tìm sự sống tiềm 4 ẩn trong lịch sử. Lịch sử đó là lịch sử sống... Loại chính sử biên niên đơn thuần ghi lại lịch sử chết. Nó thường bịt ít nhất một trong hai con mắt ta lại” [6]. Trong bài viết khác với tiêu đề Về tiểu thuyết lịch sử, Nam Dao một lần nữa đưa ra quan niệm của mình về tiểu thuyết lịch sử. Tiểu thuyết lịch sử “mang khả năng phê phán hiện tại qua cách đảo ngược và xoay ngang những biến cố, cũng như tính chất những con người trong quá khứ. Tiểu thuyết lịch sử trên giai đoạn này, không trốn chạy, không lẩn vào quá khứ để chiếm hữu và tái tạo lịch sử. Tiểu thuyết là sự dấn thân của nhà văn nhằm phục sinh một hiện tại cần tháo gỡ hầu thoát khỏi những bế tắc tiêu vong. Vì thế tiểu thuyết lịch sử hoá ra một tập hợp những dự phóng về một tương lai có thể có được” [6]. Tác giả Phạm Xuân Thạch cho rằng “vừa có vừa không” cái gọi là”tính chân thực lịch sử” của tiểu thuyết. Bởi điều này còn phụ thuộc vào cách quan niệm “tính chân thực lịch sử” là gì. Những tư liệu về lịch sử luôn là cái phần quá khứ hiện diện trước nhận thức của hiện tại. Nó luôn luôn là một cái gì không đầy đủ. Ngay đến một nhà sử học đích thực thì suy diễn nhiều khi vẫn là thao tác bắt buộc. Trong trường hợp này tính chân thực về đề tài lịch sử của một cuốn tiểu thuyết thực chất là sự xung đột giữa cái nhìn cá nhân và những giá trị cộng đồng. Chi tiết trong tác phẩm là sản phẩm của hư cấu, mặt khác, nó lại thuộc về những trải nghiệm cá nhân và có tính cá biệt. Do đó việc đòi hỏi tính xác thực của những trải nghiệm cá nhân và những hiện tượng cá biệt luôn là câu hỏi khó giải quyết. Mặt khác, chúng ta phải thừa nhận rằng, lịch sử nhiều khi không phải là cái đích cuối cùng của tiểu thuyết. Thông qua hư cấu, nhà văn đặt ra vấn đề về sự giải thoát, niềm tin tôn giáo, tham vọng và hạnh phúc, quyền lực và thân phận con người... Nhà văn có thể là kẻ tái hiện lại những phần khuất lấp của lịch sử, là kẻ suy tư về những vấn đề của lịch sử... Suy cho cùng, lịch sử cũng chỉ là chất liệu để phản chiếu những vấn đề của Con Người ở tầm phổ quát [49]. Nhà văn Nguyễn Xuân Khánh trong một bài trả lời phỏng vấn đã dẫn ra nhiều cách viết tiểu thuyết lịch sử: “Tiểu thuyết hoàn toàn gồm các nhân vật lịch sử, tiểu thuyết gồm những nhân vật lịch sử trộn lẫn những nhân vật hoàn toàn hư cấu, 5 tiểu thuyết chỉ toàn là nhân vật hư cấu nằm trong một bối cảnh lịch sử nhất định. Nhưng theo tôi, dù ở loại nào, tựu chung đối với người viết có hai vấn đề. Thứ nhất là về tư liệu: Cần nắm vững những tư liệu liên quan đến thời kì mình viết, từ kinh tế, chính trị, xã hội, triết học... Thứ hai, về hư cấu: Ta đã gọi là tiểu thuyết thì phải hư cấu. Đó là sự tưởng tượng, sự hoà trộn nhuần nhuyễn giữa thực và hư, giữa lịch sử và hiện tại, giữa tri thức và cảm xúc”. Qua các công trình nghiên cứu cũng như các bài phát biểu trên báo chí, trả lời phỏng vấn,... ta có thể thấy các tác giả đều xoay quanh khái niệm tiểu thuyết lịch sử, vấn đề viết tiểu thuyết lịch sử như thế nào và mối quan hệ giữa tính hư cấu nghệ thuật và tính chân thực lịch sử. Về cơ bản, các tác giả đều thống nhất ở quan điểm: tiểu thuyết lịch sử phải đảm bảo hai yếu tố là tiểu thuyết và lịch sử. Mức độ đậm nhạt giữa hai yếu tố này còn tuỳ thuộc vào bút pháp mà mỗi nhà văn lựa chọn khi sáng tác. 2.2 Những công trình nghiên cứu trực tiếp về tác giả Nguyễn Triệu Luật Có thể nói những công trình nghiên cứu trực tiếp về tác giả Nguyễn Triệu Luật không nhiều. Đặc biệt chưa có một công trình nghiên cứu nào về thế giới nghệ thuật trong tiểu thuyết lịch sử Nguyễn Triệu Luật một cách toàn diện với dung lượng thích đáng. Dựa trên các nguồn tư liệu sau đây, chúng tôi tóm lược lại những ý kiến đánh giá xung quanh những tác phẩm của ông: Thứ nhất là phụ lục các bài viết, phê bình, nghiên cứu trong Tuyển tập tiểu thuyết lịch sử Nguyễn Triệu Luật do con trai nhà văn là ông Nguyễn Triệu Căn tổng hợp và in lại; thứ hai là các bài phát biểu tham luận tại Hội thảo Nguyễn Triệu Luật (1903 – 1946) Con người và sự nghiệp do Hội nhà văn Hà Nội tổ chức được tập hợp in lại trong cuốn Nguyễn Triệu Luật – Con người và tác phẩm (Nxb Lao động, Hà Nội, năm 2013). Trước tiên, có thể kể đến công trình nghiên cứu của Vũ Ngọc Phan trong Nhà văn hiện đại về tác giả Nguyễn Triệu Luật Nhà văn hiện đại của Vũ Ngọc Phan. Trong công trình nghiên cứu này, Vũ Ngọc Phan xếp Nguyễn Triệu Luật vào danh sách các tác giả viết kí sự lịch sử cùng với các tác giả như Phan Trần Chúc, Đào Trinh Nhất, Trần Thanh Mại, Trúc Khê... Ông cho rằng, viết lịch sử kí sự thì “nhà 6 văn có thể viết một cách tỉ mỉ những việc cá nhân không ảnh hưởng gì đến dân chúng mà chỉ có cái thú vị riêng của nó thôi. Không những thế, khi viết một quyển lịch sử kí sự, nhà văn lại cần phải lưu tâm đến những việc tư lắm, lối ấy cũng gần như lối chép dã sử vậy... Còn như viết tiểu thuyết lịch sử, nhà văn chỉ phải căn cứ vào vài việc cỏn con đã qua, rồi vẽ vời cho ra một truyện lớn, cốt giữ cho mọi việc đừng trái với thời đại, còn không cần phải toàn sự thật” [43; tr.489, 490]. Tác giả còn dẫn lời của một nhà văn viết tiểu thuyết lịch sử Pháp “Lịch sử với tôi chỉ là một cái đinh để tôi treo các bức hoạ của tôi thôi”. Tiếp đó, tác giả Vũ Ngọc Phan đi vào giải thích thế nào là lịch sử ký sự và thế nào là lịch sử tiểu thuyết. Ông cũng đã đi đến kết luận: “Nguyễn Triệu Luật đã không coi lịch sử là một cái đinh để ông treo các bức họa của ông, vậy tôi dám quyết ông cho in mấy chữ “lịch sử tiểu thuyết” ngoài bìa là sai” [16; tr.155]. Nhà phê bình Vũ Ngọc Phan cũng nhận thấy những ưu điểm trong lối viết của Nguyễn Triệu Luật: “Tôi nhận thấy Nguyễn Triệu Luật đã xếp mọi việc khéo, có những đoạn tự nhiên, tuy là nhắc nhở đến một điển tích hay một sự tích mà không cầu kì, không làm vướng động tác. Văn ông sáng suốt, những lời nói của người xưa vừa hợp thời, vừa có ý nghĩa. Thật là một lối văn thích hợp với một quyển lịch sử kí sự”. Vũ Ngọc Phan đồng thời cũng phê bình Nguyễn Triệu Luật. Theo ông, tác giả nên để ba quyển Bà Chúa Chè, Loạn Kiêu binh, Chúa Trịnh Khải vào một quyển thôi. Bởi vì, trong đó có sự trùng lặp câu văn về cả ý lẫn lời. Ông nhận thấy Nguyễn Triệu Luật rút tài liệu từ Hoàng Lê nhất thống chí, nhiều đoạn trong Chúa Trịnh Khải gần như được dịch lại, “được cái ông dàn việc khéo và biết thận trọng trong dùng tài liệu. Nếu ông biết loại bớt những cái rườm rà ra, như lời bàn, những điều so sánh vô lí, những sự giảng giải không đâu, thì những thiên kí sự của ông sẽ được nhẹ nhàng biết bao! Khi viết về những người thời xưa, ông đã không thể quên được những cái ông viết về thời nay. Bởi thế ông hay đem những việc cổ kim ra so sánh, thành ra ông hay bàn suông tán hão, lắm khi ra ngoài cả vấn đề”. Tuy vậy, cuối bài viết, Vũ Ngọc Phan vẫn khẳng định “trong số các nhà văn viết lịch sử kí sự, có lẽ lối văn của Nguyễn Triệu Luật là lối văn gọn gàng và sáng suốt hơn cả” [43, tr.396, 397]. 7 Sau bài viết bàn về Nguyễn Triệu Luật của Vũ Ngọc Phan, Trúc Khê cũng có bài viết với tiêu đề: Bà Chúa Chè có phải là cuốn lịch sử ký sự hay không? Ông cho rằng: “Bà Chúa Chè cũng vẫn là cuốn tiểu thuyết chứ không nên coi là lịch sử ký sự”. Trúc Khê cũng đã đưa ra những dẫn chứng cụ thể trong tác phẩm Bà Chúa Chè để khẳng định ý kiến của mình. Cuối cùng ông kết luận: “tôi phải ngợi khen Luật là nhà tiểu thuyết rất có công kê cứu sử học, ông có ý muốn người ta trong khi đọc tiểu thuyết mà đồng thời chính là ôn lại những đoạn lịch sử dĩ vãng của nước nhà”. Nhà văn Lan Khai lại nhận xét khả năng viết tiểu thuyết lịch sử theo lối “chú trọng về sự thực” của Nguyễn Triệu Luật như là một ưu điểm. Ông cho rằng: “Cũng như tôi, ông Nguyễn Triệu Luật viết tiểu thuyết lịch sử. Nhưng khác với tôi, ông Luật riêng chú trọng về sự thực, trong khi tôi chỉ khuynh hướng về nghệ thuật. Đọc Gái thời loạn, Ai lên Phố Cát, Chiếc ngai vàng, Cái hột mận, nếu người ta mơ màng, say đắm bởi những cái có thể có được thì đọc Hòm đựng người và Bà Chúa Chè, người ta phải sống đầy đủ những cái đã có rồi. Cái hay của ông Luật là ở chỗ ấy”[16; tr.163]. Lan Khai cũng tiếp tục nhận định của mình với việc đánh giá các truyện và người của Nguyễn Triệu Luật “hoạt động hiển nhiên, không được ông tô điểm cho nhưng cũng không bị ông làm mất đi bản sắc. Đọc các tiểu thuyết của ông tức là xem các bức ảnh. Người có thể mất đi rồi, cảnh có thể khác đi rồi, mà hình ảnh vẫn là hình ảnh thực của những người và cảnh đã có thực”. [16; tr.163]. Theo quan điểm của Lan Khai thì khi đọc tác phẩm của Nguyễn Triệu Luật, người đọc như được đắm mình trong khung cảnh thời đại mà ông viết nên. Bởi những hình ảnh thực của con người cũng như cảnh đã được nhà văn tái hiện lại với những gì chân thực nhất. Đây cũng là điểm khác biệt, nét đặc trưng trong những tác phẩm của Nguyễn Triệu Luật so với các tác giả viết tiểu thuyết lịch sử đương thời. Nhà văn Lê Văn Ba trong bài viết Nguyễn Triệu Luật: Tiểu thuyết lịch sử - Văn hóa lịch sử tiểu thuyết đã tập trung lý giải nguyên nhân Nguyễn Triệu Luật lựa chọn con đường trở thành nhà văn, nhà viết tiểu thuyết lịch sử. Theo đó những nguyên nhân chính được tác giả đưa ra đó là: Nguyễn Triệu Luật là một nhà văn, đồng thời 8 là một thầy giáo dạy sử. Hơn nữa, ông lại là con nhà gia thế, dòng dõi đại nho. Chính vì vậy, ông được thấm đẫm trong lòng ngay từ ngày thơ bé hồn cốt lịch sử một thời vua chúa với cả tầng sâu văn hóa, kiến trúc, y phục, ngôn ngữ giao tiếp, phong cách sống,… Lê Văn Ba đã khẳng định: chính cái điều “hơn mọi người” này đã mang lại cho tiểu thuyết lịch sử của ông một hấp lực riêng trong rất nhiều tiểu thuyết lịch sử đang “nở rộ”. Tiếp đó, tác giả cũng tập trung lý giải những thế mạnh, những điều làm nên sự khác biệt của tiểu thuyết lịch sử Nguyễn Triệu Luật. Những luận điểm chính mà nhà văn Lê Văn Ba đưa ra đó là: Trước hết là ông đã viết như ông đã nghĩ: “Dùng văn chương phục dựng lại cho người hôm nay chiêm ngưỡng tự hào cái hôm qua chỉ còn là ảo ảnh, nỗi niềm hoài cổ… Chính vì thế, đọc tiểu thuyết lịch sử của Nguyễn Triệu Luật người đọc thấy hết sức thú vị và tài tình cái sự kể về không khí nhiễu nhương một thời lịch sử đặc biệt nước nhà vừa có vua vừa có chúa, đàng trong và đàng ngoài,…” [16; tr.90].Điều quan trọng thứ hai làm nên sự khác biệt trong những tác phẩm của Nguyễn Triệu Luật đó là việc viết tiểu thuyết lịch sử giúp ông ký thác tâm sự của mình. Ông “viết để giải tỏa ẩn ức, viết để tri ân những người đã giúp mình thay lốt vượt tường” [16; tr.90].Tuy nhiên, cuộc đời của nhà văn Nguyễn Triệu Luật vẫn là một bí ẩn đối với ngay cả gia đình ông. Tiếp tục với những nghiên cứu về tác giả Nguyễn Triệu Luật được tập hợp lại trong cuốn: Nguyễn Triệu Luật – Con người và tác phẩm, có thể kể đến bài viết: Tính lịch sử: Khả năng và mức độ qua tiểu thuyết Bà Chúa Chè của PGS.TS Phạm Tú Châu. Qua đó, tác giả cho rằng tuy tác phẩm của Nguyễn Triệu Luật như thật nhưng không hề thiếu đi các yếu tố hư cấu, chỉ lấy sử làm cái khung để từ đó tưởng tượng mà thôi [16; tr.105]. Tác giả đã so sánh hai tác phẩm Hoàng Lê nhất thống chí và Bà Chúa Chè để chỉ ra những điểm khác biệt, những chi tiết hư cấu trong hai tác phẩm này để thấy được khả năng sáng tạo của ngòi bút Nguyễn Triệu Luật. Ông cũng nhận định tác phẩm dựa trên tư liệu lịch sử xác thực mà vẫn có sự tô vẽ hợp lý, không hề khô khan, gò bó. Được như vậy, một phần là nhờ “kiến thức song trùng” (vừa thông thạo Hán học, vừa am hiểu Tây học) của nhà văn [16; tr.114]. Nhà văn Nguyễn Xuân Khánh cũng có một bài viết với tựa đề: Những quan 9 niệm sáng tác tiểu thuyết lịch sử của nhà văn Nguyễn Triệu Luật. Trong đó, ông đã khái quát những quan niệm sáng tác của nhà văn Nguyễn Triệu Luật. Cuối cùng, ông đã phân chia tiểu thuyết lịch sử Nguyễn Triệu Luật thành ba loại khác nhau: Thứ nhất là những tiểu thuyết mà nhân vật và sự kiện có thật 100%, thứ hai là những tiểu thuyết có nhân vật và sự kiện do tác giả tưởng tượng ra và thứ ba là trộn lẫn cái hư và cái thực với nhau. Tác giả Nguyễn Chí Tình cũng có bài viết: Tiểu thuyết lịch sử của Nguyễn Triệu Luật đã đánh giá: “Nguyễn Triệu Luật đã nghiên cứu khá công phu và tỏ ra có trách nhiệm với sự thực lịch sử cả những khi ông đã đẩy ngòi bút hư cấu của mình đi khá xa. Thiết tưởng những người viết lịch sử, làm phim lịch sử ngày nay và chỉ những người chỉ nghĩ đến chính sử, có thể tìm thấy ở tác phẩm của Nguyễn Triệu Luật không ít trang viết bổ ích”[16; tr.214].Ông cũng đánh giá cao việc nghiên cứu lịch sử công phu và tinh thần trách nhiệm của nhà văn với lịch sử ngay cả những khi “ông đẩy ngòi bút của mình đi khá xa”. Bài viết với tựa đề: Đau đáu về người viết tiểu thuyết lịch sử bị lãng quên, tác giả Dương Yến, Hồng Mây đã nói lên một sự thật đau lòng đó là một nhà văn với những cống hiến lớn cho nền văn học nước nhà – nhà văn Nguyễn Triệu Luật, nhưng lại bị “lãng quên”. Trong một thời gian dài, tên ông gần như đi vào quên lãng, không hề được nhắc, được biết đến trong các sử sách văn học. Tiếp đó, các tác giả cũng nhận định: “ông Luật đã để lại cho đời một gia tài văn chương quý giá, nhưng cuộc đời của ông chính người nhà cũng không biết rõ”. [16; tr.261]. Trên đây là tập hợp những bài nghiên cứu, tham luận,… bàn về những vấn đề liên quan đến những tác phẩm của Nguyễn Triệu Luật. Trong quá trình khảo sát tư liệu, chúng tôi nhận thấy có hai công trình Luận văn Thạc sĩ nghiên cứu về Nguyễn Triệu Luật với quy mô và dung lượng đáng kể. Bên cạnh đó, trong một bản niên luận cũng đã chạm đến một khía cạnh trong hai tác phẩm của tác giả này đó là: Bà Chúa Chè và Hòm đựng người. Trước tiên có thể kể đến Luận văn Thạc sĩ Phong cách tiểu thuyết lịch sử Nguyễn Triệu Luật của tác giả Mai Thị Thanh Hà ở Đại học Vinh, năm 2009. Trong 10 đó, tác giả đã khảo sát phong cách lịch sử của nhà văn Nguyễn Triệu Luật trên các phương diện như: việc lựa chọn đề tài, cảm hứng sáng tạo và hình thức nghệ thuật được thể hiện trong các sáng tác của ông. Từ đó, tác giả Mai Thị Thanh Hà cũng làm nổi bật phong cách của Nguyễn Triệu Luật trong dòng chảy của tiểu thuyết lịch sử Việt Nam giai đoạn đầu thế kỷ XX đến năm 1945. Công trình Luận văn Thạc sĩ tiếp theo mà chúng tôi muốn kể đến ở đây là của tác giả Đặng Thị Hương Liên mang tên Tiểu thuyết lịch sử Nguyễn Triệu Luật dưới góc nhìn văn hóa và thi pháp. Với hướng tiếp cận của mình, tác giả đã soi sáng những tiểu thuyết lịch sử của Nguyễn Triệu Luật dưới góc độ văn hóa và thi pháp. Trong đó, tác giả Đặng Thị Hương Liên đã khảo sát những biểu hiện văn hóa cũng như thi pháp trong những tác phẩm của nhà văn này với những dẫn chứng cụ thể, rõ ràng. Qua đó, người đọc có thể hình dung được không gian văn hóa Việt Nam thời kỳ cuối thế kỷ XVIII đầu thế kỷ XIX. Bên cạnh đó, những đặc trưng về mặt thi pháp cũng Nguyễn Triệu Luật cũng được tác giả khái quát lại một cách khá cụ thể, chi tiết. Nói tóm lại, qua tất cả các công trình mà chúng tôi đã khảo sát, chưa có một công trình nào khảo sát về thế giới nghệ thuật trong tiểu thuyết lịch sử Nguyễn Triệu Luật với một dung lượng thích đáng. Những bài viết, những công trình nghiên cứu như đã kể trên chỉ tập trung vào một hoặc một số khía cạnh nhất định trong những sáng tác của Nguyễn Triệu Luật.Chính vì nó chưa bao quát được hết những đặc điểm về nội dung cũng như phong cách nghệ thuật của nhà văn. Bởi vậy, trong đề tài luận văn của mình, chúng tôi muốn thực hiện điều này, đó là giải mã, khái quát lại những yếu tố chính trong thế giới nghệ thuật của nhà văn Nguyễn Triệu Luật. Chúng tôi sẽ giải quyết vấn đề này trong các chương của phần nội dung. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu: Trong đề tài Luận văn của mình, chúng tôi nghiên cứu tiểu thuyết lịch sử của Nguyễn Triệu Luật qua những biểu hiện của thế giới nghệ thuật trong các sáng tác của ông. Thế giới nghệ thuật ấy bao gồm toàn bộ nội dung: hiện thực cuộc sống, con người, xã hội,… cũng như các phương thức nghệ thuật: 11 cốt truyện, kết cấu, ngôn ngữ, giọng điệu,… Phạm vi nghiên cứu: Chúng tôi khảo sát 8 tiểu thuyết lịch sử của tác giả Nguyễn Triệu Luật như sau: Bà Chúa Chè, Chúa Trịnh Khải, Loạn Kiêu binh, Hòm đựng người, Ngược đường Trường Thi, Rắn báo oán, Thiếp chàng đôi ngả, Bốn con yêu và hai ông đồ. 4. Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của chúng tôi trong đề tài Luận văn của mình đó là: Xác định vị trí của tiểu thuyết Nguyễn Triệu Luật trong dòng tiểu thuyết lịch sử Việt Nam cũng như những đóng góp của ông cho nền văn học nước nhà. Tìm hiểu thế giới nghệ thuật tiểu thuyết lịch sử Nguyễn Triệu Luật nhìn từ phương diện nội dung cũng như các phương thức biểu hiện. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Để thực hiện đề tài luận văn này, chúng tôi tiến hành một số phương pháp chủ yếu như sau: 5.1 Phƣơng pháp tiếp cận thi pháp học Tiếp cận thi pháp học là một trong những phương pháp nghiên cứu văn học. Nghiên cứu thi pháp văn học là nhân mạnh bản chất nghệ thuật của tác phẩm, là xem xét tác phẩm văn học như là một chỉnh thể thống nhất giữa các thành tố, các cấp độ nghệ thuật. Mục đích của nghiên cứu thi pháp chính là nhằm chỉ ra cái bản chất nghệ thuật của tác phẩm, chỉ ra lý do tồn tại của hình thức nghệ thuật. Nói tóm lại, thi pháp học là nghiên cứu hình thức nghệ thuật của tác phẩm văn học, nhưng không phải là nghiên cứu một cách biệt lập, mà trong mối quan hệ với nội dung, để chỉ ra cái đặc trưng nghệ thuật của tác phẩm, của quá trình văn học. Vận dụng phương pháp tiếp cận thi pháp học trong đề tài luận văn của mình, chúng tôi đi vào nghiên cứu các phương diện trong thế giới nghệ thuật qua các sáng tác của tác giả Nguyễn Triệu Luật. Đó cũng chính là những khía cạnh của thi pháp học như: Nghệ thuật xây dựng kết cấu, nghệ thuật xây dựng nhân vật, nghệ thuật trần thuật,… Tuy nhiên, các yếu tố đó không phải được nghiên cứu một cách biệt lập mà nó không tách rời nội dung trong các tác 12 phẩm của Nguyễn Triệu Luật. Trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi cũng chỉ ra bản chất nghệ thuật của tác phẩm và lý do tồn tại của các hình thức nghệ thuật đó. 5.2 Phƣơng pháp lịch sử - xã hội Phương pháp lịch sử - xã hội là một phương pháp nghiên cứu văn học có cơ sở là hoàn cảnh, điều kiện xã hội và tiến trình phát triển của chính bản thân văn học. Ưu điểm của phương pháp này là: “đặt hiện tượng văn học vào bối cảnh của xã hội để nghiên cứu. Bằng cách đó, hiện tượng văn học sẽ được nhìn nhận trong những mối quan hệ ngoại sinh, được đánh giá đúng với những quy luật khách quan của chủ nghĩa duy vật lịch sử… Do đó, việc tiếp cận bằng phương pháp lịch sử - xã hội sẽ tránh cho chúng ta khỏi sa vào lối phê bình siêu hình, xa rời thực tiễn. Phương pháp này giữ cho hiện tượng văn học bám chặt vào cơ sở hoàn cảnh xã hội. Nó giúp ta hình dung được vấn đề trong quá trình tiến triển từ gốc đến ngọn”. [42; tr.23]. Trong luận văn “Thế giới nghệ thuật tiểu thuyết lịch sử Nguyễn Triệu Luật”, chúng tôi vận dụng phương pháp này trong việc nhìn nhận các phương diện trong sáng tác của nhà văn Nguyễn Triệu Luật trong bối cảnh xã hội khi tác phẩm ra đời để nghiên cứu, đánh giá tác phẩm một cách đúng đắn, toàn diện và triệt để nhất. 5.3 Phƣơng pháp so sánh So sánh cũng là một phương pháp nghiên cứu khá phổ biến trong văn học. Trong đó, ta có thể so sánh một hiện tượng văn học với các hiện tượng cùng loại, nhưng cũng có thể so sánh với các hiện tượng đối lập để làm nổi bật bản chất của hiện tượng được đem ra so sánh. Việc so sánh như thế còn giúp ta xác định được vị trí của hiện tượng trong một hệ thống và đánh giá được ý nghĩa của nó trong hệ thống đó. Phương pháp so sánh được chúng tôi vận dụng trong đề tài của mình khi chúng tôi so sánh một số yếu tố về nội dung cũng như nghệ thuật trong các tác phẩm của Nguyễn Triệu Luật với những tác phẩm của các tác giả khác như: Hoàng Lê nhất thống chí của Ngô gia văn phái hay một số tác phẩm của các tác giả khác. Qua việc so sánh đó, chúng tôi làm nổi bật những nét đặc trưng riêng ở một khía cạnh nào đó 13 trong sáng tác của Nguyễn Triệu Luật. Đồng thời, chúng tôi cũng có những đánh giá nhất định sau những so sánh đó về tác giả mà mình đang nghiên cứu. Đó là một số phương pháp nghiên cứu chính mà chúng tôi sử dụng trong luận văn này. Bên cạnh đó, chúng tôi cũng kết hợp với các phương pháp và các thao tác nghiên cứu khác để đạt hiệu quả cao nhất trong quá trình thực hiện đề tài. Một trong những thao tác quan trọng mà chúng tôi sử dụng đó là thao tác phân tích, tổng hợp và đánh giá. Đây là một thao tác cơ bản và thường gặp nhất trong nghiên cứu văn học. Vận dụng thao tác này, chúng tôi đi vào phân tích các khía cạnh trong sáng tác của Nguyễn Triệu Luật, từ đó có thể có những nhận xét, đánh giá về tác phẩm của ông một cách chính xác nhất. 6. Cấu trúc luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và phần tài liệu tham khảo, luận văn của chúng tôi bao gồm ba chương đó là: Chương 1: Khái lược về thế giới nghệ thuật, tiểu thuyết lịch sử và hành trình sáng tác Nguyễn Triệu Luật. Chương 2: Hình ảnh thời đại và con người trong tiểu thuyết lịch sử Nguyễn Triệu Luật. Chương 3: Các phương thức biểu hiện trong tiểu thuyết lịch sử Nguyễn Triệu Luật. 14 NỘI DUNG CHƢƠNG 1: KHÁI LƢỢC VỀ THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT, TIỂU THUYẾT LỊCH SỬ VÀ HÀNH TRÌNH SÁNG TÁC NGUYỄN TRIỆU LUẬT 1.1 Khái lƣợc về thế giới nghệ thuật 1.1.1 Khái niệm Thế giới nghệ thuật là một cụm từ càng gần đây càng được sử dụng nhiều cả trong đời sống và trong học thuật. Nó được dùng khi con người có nhu cầu diễn đạt ý niệm về cái chỉnh thể bên trong của sáng tác nghệ thuật (một tác phẩm, một loại hình tác phẩm, sáng tác của một tác giả, một trào lưu). Nhà văn Sedrin từng nói: “Tác phẩm văn học là một vũ trụ thu nhỏ, mỗi sản phẩm nghệ thuật là một thế giới khép kín trong bản thân nó”. Như vậy, một tác phẩm toàn viện phải xuất hiện như một thế giới nghệ thuật. Bêlinxki cũng đã từng nhận xét: “Mọi sản phẩm nghệ thuật đều là một thế giới riêng mà khi đi vào nó thì ta buộc phải sống theo các quy luật của nó, hít thở không khí của nó”. Cho đến nay, chúng ta có thể thấy có nhiều cách lý giải về thế giới nghệ thuật. Trong cuốn Lý luận văn học của nhiều tác giả có viết: Thế giới nghệ thuật là sản phẩm sáng tạo của con người trên cơ sở tưởng tượng, hư cấu nghệ thuật. Nó có cấu trúc, có ý nghĩa riêng, chịu sự chi phối của quan niệm nghệ thuật của tác giả. Trong thế giới ấy, có các nhân vật trong không gian và thời gian đa chiều, trong đó có sự vật và hiện tượng, có chi tiết, bộ phận gắn bó trong chỉnh thể. Như vậy, thế giới nghệ thuật khác với thế giới tự nhiên hoặc thực tại xã hội. Nó chỉ mang tính chất ước lệ, là phương thức phản ánh thế giới thực tại mà thôi. Thế giới nghệ thuật có cấu trúc riêng, có quy luật riêng, thể hiện đặc điểm con người, xã hội, đặc điểm không gian, thời gian theo quan niệm của tác giả. Thế giới nghệ thuật không chỉ là thế giới được miêu tả mà còn là thế giới của con người miêu tả, kể chuyện (hình tượng cái tôi, hình tượng người kể chuyện) 15 Trong cuốn Từ điển thuật ngữ văn học cũng nêu lên định nghĩa về thế giới nghệ thuật như sau: Thế giới nghệ thuật là một thế giới được tạo ra trong nghệ thuật. Nó hoàn toàn “khác với thế giới thực tại vật chất hay thế giới tâm lí của con người mặc dù nó phản ánh thế giới ấy” “Thế giới nghệ thuật thuật nhấn mạnh rằng sáng tác nghệ thuật là một thế giới riêng được tạo ra theo các nguyên tắc tư tưởng và nghệ thuật. Mỗi thế giới nghệ thuật như một mô hình nghệ thuật trong việc phản ánh thế giới, ứng với một cách quan niệm về thế giới, một cách cắt nghĩa về thế giới” [20; tr.352]. Nhà nghiên cứu Lê Ngọc Trà cũng nêu lên quan điểm của mình về thế giới nghệ thuật như sau: “Thế giới nghệ thuật bao gồm nhân vật, cốt truyện và các chi tiết được mô tả, không gian, thời gian nghệ thuật. Nghiên cứu thế giới nghệ thuật của tác phẩm, khám phá được tính chỉnh thể ấy có ý nghĩa quan trọng đối với việc tìm hiểu cách cảm nhận thế giới cũng như quan niệm tư tưởng của nhà văn” [54; tr.141]. Hay ông Lê Tiến Dũng cho rằng: “Qua văn bản ngôn từ người đọc bắt gặp “bức tranh đời sống”, một thế giới như ta đã gặp đâu đó trong đời, lại như chưa gặp bao giờ. Người ta gọi lớp này là lớp thế giới nghệ thuật hay là lớp hình tượng”. “Mỗi nhà văn, mỗi thời đại văn học sáng tạo ra một thế giới nghệ thuật riêng. Tiếp nhận được thế giới này là cơ sở để hiểu tư tưởng - nghệ thuật của tác phẩm, cảm nhận được những gì nhà văn miêu tả, kí thác cũng như cái nhìn, quan niệm của nhà văn về con người, cuộc sống” [8; tr.11]. Như vậy, qua các định nghĩa trên, chúng ta có thể hiểu thế giới nghệ thuật là toàn bộ các phương diện nội dung và hình thức nằm trong chỉnh thể thẩm mĩ, được xây dựng bằng một hệ thống nguyên tắc tư tưởng - nghệ thuật, vừa bị chi phối bởi cá tính sáng tạo của người nghệ sĩ; vừa bắt nguồn từ thế giới quan, đặc điểm văn hóa và cảm hứng thời đại của thời đại ấy. Quan điểm trên về thế giới nghệ thuật cũng là cơ sở để chúng tôi đi vào tìm hiểu qua những sáng tác của nhà văn Nguyễn Triệu Luật trong đề tài này. 1.1.2 Thế giới nghệ thuật trong tiểu thuyết Khái niệm thế giới nghệ thuật trong tiểu thuyết chưa được cắt nghĩa một cách 16