Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc
Më ®Çu
1. Lý do chän ®Ò tµi.
1.1. Lý do khoa häc
NÕu chÊt liÖu cña héi ho¹ lµ ®êng nÐt - mµu s¾c - ¸nh s¸ng, chÊt liÖu
cña ®iªu kh¾c lµ m¶ng - khèi - nÐt, chÊt liÖu cña ©m nh¹c lµ tiÕt tÊu - giai
®iÖu... th× chÊt liÖu cña t¸c phÈm v¨n ch¬ng lµ ng«n tõ. Ng«n tõ ®îc coi lµ
®iÓm xuÊt ph¸t ®Çu tiªn ®Ó ngêi ®äc tiÕp cËn víi mét t¸c phÈm, nhng qua
®iÓm xuÊt ph¸t ®ã, mçi ngêi l¹i cã mét híng ®i riªng. Cã ngêi ®Æc biÖt
quan t©m ®Õn hÖ thèng h×nh tîng, cã ngêi l¹i quan t©m ®Õn ph¬ng diÖn néi
dung hay ph¬ng diÖn h×nh thøc nghÖ thuËt cña t¸c phÈm... TÊt c¶ phô thuéc
vµo môc ®Ých nghiªn cøu, tr×nh ®é hiÓu biÕt mçi ngêi, vµo phong c¸ch s¸ng
t¸c cña ngêi nghÖ sÜ. Trong kho¸ luËn nµy, chóng t«i còng cã mét híng ®i
riªng - t×m hiÓu thÕ giíi biÓu tîng trong t¸c phÈm v¨n häc.
TiÕp cËn t¸c phÈm v¨n häc tõ gãc ®é biÓu tîng, chóng t«i dµnh sù
quan t©m ®Æc biÖt tíi s¸ng t¸c cña Ts. Aitmat«p. §iÒu ®ã hoµn toµn kh«ng
ph¶i ngÉu nhiªn!
Tsinghiz Aitmat«p sinh n¨m 1928, lµ ngêi Kirghizia - mét d©n téc
vïng Trung ¸ thuéc Liªn X« tríc ®©y. ¤ng ®îc ®¸nh gi¸ lµ mét trong
nh÷ng c©y bót xuÊt s¾c nhÊt cña v¨n häc X« ViÕt thËp kû 60 - 70 cña thÕ kû
XX, "lµ mét trong nh÷ng nghÖ sÜ bËc thÇy cña chñ nghÜa hiÖn thùc x· héi chñ
nghÜa mµ s¸ng t¸c vµ lao ®éng quªn m×nh hoµn toµn toµn hiÕn d©ng cho nh©n
d©n X« ViÕt [21,7]. Tªn tuæi Aitmat«p ®îc nh¾c ®Õn trªn v¨n ®µn thÕ giíi víi
c¸c t¸c phÈm g¾n liÒn víi nh÷ng gi¶i thëng cao quý nh "Giamilia - truyÖn
nói ®åi vµ th¶o nguyªn" (1958 - 1962) gi¶i thëng Lª Nin n¨m 1963, "VÜnh
biÖt Gunxar" (1966) gi¶i thëng quèc gia n¨m 1968, truyÖn võa "Con tµu
tr¾ng" (1970) gi¶i thëng quèc gia 1977, tiÓu thuyÕt "Vµ mét ngµy dµi h¬n thÕ
kû" (1980) gi¶i thëng quèc gia 1982.
1
Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc
§äc t¸c phÈm cña Aitmat«p, chóng ta kh«ng thÓ kh«ng Ên tîng bëi
nh÷ng huyÒn tho¹i ®an cµi, bëi nh÷ng quan ®iÓm nghÖ thuËt míi mÎ, tiÕn bé
cña «ng vÒ thÕ giíi vµ con ngêi, ®Æc biÖt lµ phô n÷ vµ trÎ em. Chóng ta còng
kh«ng thÓ kh«ng tr¨n trë vÒ thÕ giíi biÓu tîng mµ «ng ®· s¸ng t¹o. Mçi biÓu
tîng trong s¸ng t¸c cña Aitmat«p lµ mét líp vá ng«n tõ, mét m· ho¸ mµ khi
ta bãc ®îc líp vá ®ã, gi¶i ®îc nh÷ng m· ho¸ ®ã ta sÏ bÊt ngê bëi tÇng ý
nghÜa s©u xa mµ t¸c gi¶ muèn göi g¾m.
1.2. Lý do thùc tiÔn
Cïng víi L.T«n xt«i, M. S«l«kh«p, Tagor… th× Aitmat«p còng lµ mét
trong nh÷ng t¸c gi¶ cã t¸c phÈm ®îc ®a vµo gi¶ng d¹y trong nhµ trêng phæ
th«ng. V× vËy, viÖc t×m hiÓu, nghiªn cøu vÒ Aitmat«p víi nh÷ng s¸ng t¸c cña
«ng sÏ cã ý nghÜa thiÕt thùc trong viÖc gi¶ng d¹y t¸c phÈm cña Aitmat«p ë
trêng phæ th«ng nãi riªng vµ phÇn v¨n häc níc ngoµi ë phæ th«ng nãi
chung.
Víi ý nghÜa khoa häc vµ ý nghÜa thùc tiÔn trªn, chóng t«i triÓn khai ®Ò
tµi "ThÕ giíi biÓu tîng trong mét sè s¸ng t¸c cña Ts. Aitmat«p", ®ång thêi
thÓ hiÖn niÒm yªu mÕn ®èi víi nhµ v¨n lµm nªn h¬ng s¾c riªng cho vïng ®Êt
Krgzxtan.
2. LÞch sö vÊn ®Ò
§Ó kh¾c ghi tªn tuæi m×nh trªn v¨n ®µn thÕ giíi, Aitmat«p ®· ph¶i tr¶i
qua nç lùc t×m tßi, lao ®éng nghÖ thuËt vÊt v¶. §ång thêi «ng còng ph¶i vît
qua rµo c¶n d luËn nghiÖt ng· bëi ®¬ng thêi «ng lµ mét trong nh÷ng hiÖn
tîng v¨n häc g©y nhiÒu tranh c·i. Tõng cã ý kiÕn cho r»ng Aitmat«p "tuyªn
truyÒn quan ®iÓm luyÕn ¸i bÊt chÝnh, cêng ®iÖu ho¸ nh÷ng mÆt tiªu cùc,
nh÷ng khã kh¨n cña nh©n d©n trong vµ sau chiÕn tranh, bãp mÐo hiÖn thùc tèt
®Ñp X« ViÕt vµ gieo r¾c t tëng bi quan bÕ t¾c. ThËm chÝ cã n¬i, cã lóc nh ë
Trung Quèc trong thêi kú "®¹i c¸ch m¹ng v¨n ho¸" t¸c phÈm cña Aitmat«p bÞ
cÊm lu hµnh, bÞ xÕp vµo lo¹i s¸ch ®éc h¹i" [23,3]. Tiªu biÓu lµ ý kiÕn cña n÷
2
Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc
v¨n sÜ M. Ghinxbu«c trong "Lêi nãi ®Çu" tËp truyÖn "Con tµu tr¾ng" xuÊt b¶n
ë Mü n¨m 1974 cho r»ng Aitmat«p " còng nh phÇn ®«ng c¸c nhµ v¨n d©n
téc ®îc c¶i t¹o, x©y dùng nh÷ng ph¬ng ¸n v¨n xu«i non yÕu, buån ch¸n cña
chñ nghÜa hiÖn thùc x· héi chñ nghÜa"[23,3]. Tøc bµ ®· ®¸nh ®ång t¸c phÈm
cña Aitmat«p víi nh÷ng t¸c phÈm chÝnh trÞ tuyªn truyÒn tÇm thêng, minh
ho¹ cho mét chÕ ®é chÝnh trÞ.
Hoµn toµn tr¸i ngîc víi nh÷ng ý kiÕn ®ã lµ khuynh híng kh¼ng ®Þnh,
ngîi ca t¸c phÈm cña Aitmat«p. Ngay sau ®¸nh gi¸ kh«ng kh¸ch quan cña
Ghinxbu«c, nhµ phª b×nh §. Xtuyac ®· ph¶n b¸c m¹nh mÏ: "T«i kh«ng biÕt
®Ých x¸c nh÷ng nhµ v¨n nµo x©y dùng nh÷ng t¸c phÈm non yÕu, buån ch¸n.
Nhng t«i biÕt Aitmat«p lµ ngêi céng s¶n... Quan ®iÓm vµ chÝnh kiÕn cña
«ng thÓ hiÖn trong c¸c t¸c phÈm cña «ng. T¸c phÈm cña «ng tuyÖt ®Ñp, nªn
th¬... trµn ®Çy chñ nghÜa l¹c quan vµ niÒm tin vµo cuéc sèng" [23,3].
Kh¼ng ®Þnh tµi n¨ng Aitmat«p, gi¸ trÞ t¸c phÈm Aitmat«p, nhµ th¬
Muxtai Karim nhËn xÐt hãm hØnh: "¤ng cha bao giê ®îc kÓ tªn trong danh
s¸ch nh÷ng c©y bót míi vµo nghÒ, «ng hÇu nh kh«ng ë trong sè c¸c nhµ v¨n
trÎ. ¤ng ®· lËp tøc bíc ngay vµo v¨n häc vµ chinh phôc ®éc gi¶ b»ng tÝnh
chÊt thùc cña c¸i thÕ giíi t tëng vµ t×nh c¶m m·nh liÖt do «ng t¹o ra"
[21,8]. §ã lµ lêi t«n vinh ®Çy nhiÖt thµnh vÒ Aitmat«p, thÓ hiÖn niÒm yªu mÕn
s©u s¾c cña Muxtai Karim víi c¸c t¸c phÈm cña «ng.
Nãi vÒ "Giamilia", L. Arag«ng - nhµ th¬ céng s¶n Ph¸p khi quyÕt ®Þnh
dÞch t¸c phÈm nµy ra tiÕng Ph¸p cho r»ng: t¸c phÈm lµ "thiªn t×nh sö ®Ñp nhÊt
thÕ gian" vµ kh¼ng ®Þnh "cÇn ph¶i lµm sao cho cuèn s¸ch nhá nµy cña
Aitmat«p trë thµnh b»ng chøng nãi lªn r»ng chØ cã chñ nghÜa hiÖn thùc míi cã
kh¶ n¨ng kÓ vÒ mét c©u chuyÖn t×nh yªu" [21,8].
ë ViÖt Nam, hÇu hÕt c¸c t¸c phÈm cña Aitmat«p ®Òu ®îc dÞch ra tiÕng
ViÖt vµ ®îc b¹n ®äc ViÖt Nam yªu mÕn, ®ãn nhËn nång nhiÖt. Tuy nhiªn,
3
Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc
viÖc nghiªn cøu s¸ng t¸c cña Aitmat«p ë ViÖt Nam míi chØ lµ bíc ®Çu, thÓ
hiÖn qua c¸c bµi viÕt nhá lÎ ®¨ng r¶i r¸c trªn c¸c s¸ch, t¹p chÝ v¨n häc.
N¨m 1982, Lª S¬n ®· ®a ra nh÷ng ý kiÕn x¸c ®¸ng vÒ thÕ giíi nghÖ
thuËt, thÕ giíi nh©n vËt, tÝnh triÕt lý trong t¸c phÈm cña Aitmat«p thÓ hiÖn qua
bµi viÕt “Ca sÜ cña nói ®åi vµ th¶o nguyªn hay hiÖn tîng Ts.Aitmat«p”.
VÒ thÕ giíi nghÖ thuËt, ®ã lµ mét thÕ giíi "thêng xuyªn biÕn ®æi, më
réng tõ m¶ng ®êi riªng lÎ ®Õn cuéc sèng cña c¶ d©n téc víi qu¸ khø - hiÖn t¹i
- t¬ng lai, thËm chÝ vît ra khái ph¹m vi tr¸i ®Êt ®Õn hµnh tinh kh¸c"[21,8].
VÒ thÕ giíi nh©n vËt mµ Aitmat«p t¹o dùng ngãt mét phÇn t thÕ kØ, Lª
S¬n nhËn xÐt: "Søc hÊp dÉn k× l¹ cña c¸c nh©n vËt Aitmat«p tríc hÕt lµ ë
cuéc sèng néi t©m s«i ®éng, phong phó, cëi më, ch©n chÊt, ë t©m hån hÕt søc
hµo phãng vµ trong s¸ng, cã l¬ng t©m vµ lßng tù träng cao… Cã thÓ coi
nh÷ng h×nh tîng §uysen, Antnai, §aniyar, Giamilia, Ilyax, Baitemir,
Tanabai, E®ig©y... lµ nh÷ng thµnh c«ng ®¸ng kÓ cña Aitmat«p nãi riªng vµ
v¨n häc hiÖn thùc x· héi chñ nghÜa nãi chung vÒ ph¬ng diÖn: vÏ lªn bøc ch©n
dung sèng ®éng vÒ con ngêi ®¬ng thêi, con ngêi x©y dùng x· héi chñ nghÜa
anh hïng, b×nh dÞ"[21,9]. Vµ "hai ®èi tîng dµnh ®îc sù chó ý nhiÒu h¬n c¶
cña t¸c gi¶ lµ phô n÷ vµ trÎ em... Ngêi phô n÷ trëng thµnh díi chÕ ®é x·
héi chñ nghÜa, t duy vµ hµnh ®éng phï hîp víi híng ®i cña lÞch sö, víi quy
luËt ph¸t triÓn x· héi... Tuæi th¬ chÝnh lµ chåi mÇm cña l¬ng t©m con ngêi,
lµ m¹ch ngÇm tinh khiÕt, lµ m«i trêng ®¸nh gi¸ vµ kiÓm nghiÖm nh÷ng hµnh
vi vµ phong c¸ch cña c¸c bËc cha anh" [21,11].
Theo Lª S¬n, tÝnh triÕt lý s©u s¾c trong t¸c phÈm cña Aitmat«p ®îc thÓ
hiÖn ë nh÷ng vÊn ®Ò mu«n thña cña loµi ngêi: sù sèng, c¸i chÕt, sø mÖnh cña
con ngêi, l¬ng t©m vµ tr¸ch nhiÖm, mèi quan hÖ gi÷a con ngêi víi x· héi,
con ngêi víi thiªn nhiªn, con ngêi víi lÞch sö. TÊt c¶ kh«ng bao giê v¾ng
mÆt trong s¸ng t¸c cña «ng c¸c giai ®o¹n.
4
Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc
Bµi viÕt cña Lª S¬n ®· cung cÊp cho ngêi ®äc c¸i nh×n toµn diÖn vÒ
nh÷ng s¸ng t¸c cña Aitmat«p, cho thÊy c¶m nhËn s©u s¾c cña t¸c gi¶ vÒ thÕ
giíi nh©n vËt trong t¸c phÈm cña nhµ v¨n.
Trong nh÷ng n¨m 1982, 1984, c¸c nhµ nghiªn cøu chñ yÕu giíi thiÖu vÒ
t¸c phÈm Aitmat«p víi nh÷ng lêi nhËn xÐt x¸c ®¸ng vÒ thÕ giíi nh©n vËt cña
«ng. Ch¼ng h¹n, giíi thiÖu "VÒ cuèn Giamilia", Bïi V¨n Träng Cêng nhËn
xÐt: "Víi phong th¸i tù nhiªn vµ cã phÇn b×nh dÞ, Ts. Aitmat«p ®· dÉn ngêi
®äc ®i rÊt s©u vµo ®êi sèng néi t©m cña nh÷ng ngêi lao ®éng b×nh thêng,
mçi mét con ngêi lµ mét thÕ giíi t©m hån v« cïng phong phó"[7,119]. Hay
Thuý Toµn, khi giíi thiÖu tËp truyÖn "Con tµu tr¾ng" kh¼ng ®Þnh nh©n vËt cña
Aitmat«p lµ nh÷ng "con ngêi lµm chñ sè phËn cña m×nh vµ ngay c¶ trong
t×nh thÕ tuyÖt väng vÉn cã thÓ ®øng cao h¬n hoµn c¶nh, kh«ng chÞu lµm ®å
ch¬i trong tay hoµn c¶nh"[22,165].
Theo thêi gian, tªn tuæi Aitmat«p, gi¸ trÞ t¸c phÈm cña Aitmat«p vÉn
®îc kh¼ng ®Þnh vµ ngîi ca. N¨m 1987, trong cuèn "V¨n häc X« ViÕt ®¬ng
®¹i", Hoµng Ngäc HiÕn nhËn xÐt ®Çy høng khëi vÒ Aitmat«p vµ t¸c phÈm cña
«ng: "§äc t¸c phÈm cña c¸c t¸c gi¶ nh Aitmat«p ®· ®Ó l¹i nh÷ng Ên tîng
s©u s¾c. Mét t¸c gi¶ cßn trÎ vµ tµi nghÖ ®iªu luyÖn, mét ¸ng v¨n ®Ëm ®µ b¶n
s¾c d©n téc vµ chøa chan t×nh c¶m nh©n lo¹i"[23,4].
Trong gi¸o tr×nh "V¨n häc X« ViÕt" (tËp 2), NguyÔn H¶i Hµ, §ç Xu©n
Hµ nhËn xÐt vÒ Aitmat«p "Aitmat«p lµ mét trong nh÷ng nhµ v¨n næi tiÕng
nhÊt cña Liªn X« hiÖn nay trªn v¨n ®µn thÕ giíi... VÒ mçi ®Ò tµi lín cña v¨n
häc X« ViÕt hiÖn ®¹i «ng ®Òu cã t¸c phÈm xuÊt s¾c vÒ n«ng th«n, chiÕn tranh,
giai cÊp c«ng nh©n, thiªn nhiªn... Nhng trung t©m chó ý cña «ng trong c¸c
t¸c phÈm lµ vÊn ®Ò ®¹o ®øc cña con ngêi nh lµ ®iÓm héi tô tÊt c¶ nh÷ng vÊn
®Ò lín lao cña thÕ giíi hiÖn ®¹i"[9,170 - 171]. C¸c t¸c gi¶ ®· lÊy tiÓu thuyÕt
"Vµ mét ngµy dµi h¬n thÕ kû" ®Ó minh ho¹ cho ph¬ng thøc x©y dùng cèt
5
Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc
truyÖn cña Aitmat«p - mét ph¬ng thøc mang tÝnh chÊt phæ biÕn trong v¨n
häc, ®ã lµ "sù tho¶i m¸i ®¸ng kÓ trong viÖc s¾p xÕp c¸c tuyÕn thêi gian vµ
kh«ng gian trong cèt truyÖn"[9,173]
Nhµ nghiªn cøu §ç Xu©n Hµ còng cã bµi viÕt vÒ Aitmat«p ®¨ng trªn
t¹p chÝ v¨n häc sè 2/ 1987 "§Æc s¾c cña t duy nghÖ thuËt Ts. Aitmat«p".
Theo §ç Xu©n Hµ th× "Ngµy nay Aitmat«p lµ mét trong nh÷ng nhµ v¨n X«
ViÕt næi tiÕng nhÊt vµ cã uy tÝn nhÊt trªn v¨n ®µn quèc tÕ"[10,38]. §i s©u ph©n
tÝch nh÷ng ®Æc s¾c trong t duy nghÖ thuËt cña Ts. Aitmat«p, §ç Xu©n Hµ ®a
ra nh÷ng nhËn xÐt mang tÝnh chÊt gîi më.
VÒ nghÖ thuËt x©y dùng nh©n vËt "Aitmat«p ®· tËp trung nhiÒu c«ng
søc nh»m thÓ hiÖn thÕ giíi tinh thÇn phøc t¹p cña con ngêi hiÖn ®¹i vµ mèi
quan hÖ cña nã víi m«i trêng xung quanh… VËt chuÈn phong c¸ch cña
Aitmat«p lµ nh©n d©n... Ngay tõ "nói ®åi vµ th¶o nguyªn" chóng ta ®· thÊy
ph¬ng híng s¸ng t¸c nh»m vµo nh©n d©n: vÊn ®Ò ®êi sèng nh©n d©n, c¸ch
t duy cña nh©n d©n, lêi nãi, nÕp nghÜ, giäng nãi cña nh©n d©n" [10,41].
NhËn xÐt kh¸i qu¸t vÒ ®Æc ®iÓm t duy nghÖ thuËt cña Aitmat«p, §ç
Xu©n Hµ kh¼ng ®Þnh: "TÊt c¶ nh÷ng thÓ lo¹i trong s¸ng t¸c cña Aitmat«p ®Òu
mang ®Æc ®iÓm t duy tiÓu thuyÕt kÕt hîp hµi hoµ víi nh÷ng ®Æc ®iÓm cña
h×nh thøc nghÖ thuËt folklore, Aitmat«p ®· vËn dông thµnh th¹o nhiÒu biÖn
ph¸p phæ biÕn cña c¸ch x©y dùng cèt truyÖn trong v¨n häc hiÖn ®¹i. Chóng ta
thÊy nhiÒu t¸c phÈm cña «ng cã sù tho¶i m¸i ®¸ng kÓ trong viÖc s¾p xÕp c¸c
tuyÕn thêi gian vµ kh«ng gian trong cèt truyÖn, tÝnh ®a diÖn, tÝnh ®a thanh,
tÝnh x©y dùng cèt truyÖn dùa trªn t¸c ®éng qua l¹i c¸c qu¸ tr×nh ®ang ph¸t
triÓn vµ dùa trªn sù thay ®æi c¸c líp thêi gian" [10,42].
§ç Xu©n Hµ còng nhËn xÐt mÆt ng«n tõ trong t¸c phÈm cña Aitmat«p:
"¤ng ®· thùc hiÖn nguyªn t¾c kÕt hîp vµ hoµ hîp giäng nãi cña t¸c gi¶ vµ
6
Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc
giäng nãi cña c¸c nh©n vËt trong h×nh thøc ®èi tho¹i c«ng khai cña ng«n tõ h×nh thøc "trß chuyÖn"[10,44].
Tõ viÖc chØ ra nh÷ng ®Æc s¾c cña t duy nghÖ thuËt Ts. Aitmat«p, §ç
Xu©n Hµ kÕt luËn: "t duy nghÖ thuËt cña Aitmat«p ®ang v¬n lªn ®Ønh cao
míi. ViÖc tiÕp thu nh÷ng kinh nghiÖm quý b¸u cña «ng ch¾c ch¾n sÏ mang l¹i
nhiÒu bæ Ých cho giíi s¸ng t¸c v¨n häc nghÖ thuËt ë níc ta"[10,45]. Bµi viÕt
cña §ç Xu©n Hµ ®· soi s¸ng bót ph¸p nghÖ thuËt cña Aitmat«p, gióp ngêi
®äc cã sù chiªm nghiÖm s©u s¾c h¬n vÒ nh÷ng s¸ng t¸c cña «ng.
Ngoµi viÖc nghiªn cøu ®Æc s¾c t duy nghÖ thuËt, thÕ giíi nh©n vËt
trong t¸c phÈm cña Aitmat«p, c¸c nhµ nghiªn cøu cßn chó ý ®Õn vÊn ®Ò huyÒn
tho¹i trong t¸c phÈm cña «ng. NguyÔn Trêng LÞch cã bµi viÕt "HuyÒn tho¹i
vµ søc sèng cña huyÒn tho¹i trong v¨n ch¬ng xa vµ nay". Tõ viÖc kh¼ng
®Þnh: "Aitmat«p cã biÖt tµi trong viÖc sö dông truyÒn thuyÕt, huyÒn tho¹i ®Ó lý
gi¶i hiÖn thùc"[15,40], t¸c gi¶ ®· chøng minh nhËn ®Þnh ®ã qua nh÷ng huyÒn
tho¹i ®éc ®¸o trong t¸c phÈm cña nhµ v¨n: truyÒn thuyÕt vÒ MÑ H¬u Sõng,
huyÒn tho¹i Ngêi §µn Bµ C¸, huyÒn tho¹i vÒ tªn n« lÖ Mancur¬.
ë ®©y còng cã thÓ kÓ ®Õn mét sè kho¸ luËn tèt nghiÖp, luËn v¨n th¹c sÜ
lÊy ®Ò tµi tõ nh÷ng s¸ng t¸c cña Aitmat«p. Chóng t«i chó ý ®Õn kho¸ luËn tèt
nghiÖp “HuyÒn tho¹i trong s¸ng t¸c cña Ts. Aitmat«p” cña NguyÔn ThÞ Hång
Nhung (§HSP Hµ Néi 2, 2001), kho¸ luËn tèt nghiÖp “Kh«ng gian, thêi gian
nghÖ thuËt trong tiÓu thuyÕt “Vµ mét ngµy dµi h¬n thÕ kû” ” cña NguyÔn ThÞ
Hång H¹nh (§HSP Hµ Néi, 2004), luËn v¨n th¹c sü “H×nh tîng phô n÷ trong
s¸ng t¸c cña Ts. Aitmat«p tõ hiÖn thùc ®Õn huyÒn tho¹i” (§HSP Hµ Néi
2005), kho¸ luËn tèt nghiÖp “NghÖ thuËt x©y dùng nh©n vËt trung t©m trong
truyÖn cña Ts. Aitmat«p” cña TrÇn ThÞ H¬ng Giang (§HSP Hµ Néi, 2006)…
Nh vËy, qua viÖc t×m hiÓu t liÖu, chóng t«i nhËn thÊy: c¸c t¸c gi¶ trªn
chñ yÕu tËp trung vµo nh÷ng vÊn ®Ò nh: thÕ giíi nh©n vËt, huyÒn tho¹i, nghÖ
7
Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc
thuËt truyÖn ng¾n Aitmat«p...Do ®ã t×m hiÓu thÕ giíi biÓu tîng trong s¸ng
t¸c cña Aitmat«p lµ mét ®Ò tµi hoµn toµn míi mÎ. Chóng t«i hi väng ®Ò tµi sÏ
gãp thªm mét c¸ch nh×n, mét c¸ch tiÕp cËn vÒ t¸c phÈm cña Aitmat«p.
3. Giíi h¹n, nhiÖm vô nghiªn cøu
Trong khu«n khæ mét kho¸ luËn tèt nghiÖp, chóng t«i kh«ng cã tham
väng t×m hiÓu vÊn ®Ò biÓu tîng trong toµn bé s¸ng t¸c cña Aitmat«p mµ chØ
tËp trung vµo c¸c s¸ng t¸c:
- TËp truyÖn "Giamilia - truyÖn nói ®åi vµ th¶o nguyªn".
- TËp truyÖn "Con tµu tr¾ng".
- TiÓu thuyÕt "Vµ mét ngµy dµi h¬n thÕ kØ".
TriÓn khai ®Ò tµi nµy, chóng t«i x¸c ®Þnh nh÷ng nhiÖm vô sau: trªn c¬
së c¸c quan niÖm, kh¸i niÖm vÒ biÓu tîng, chóng t«i tiÕn hµnh kh¶o s¸t thÕ
giíi biÓu tîng trong s¸ng t¸c cña Aitmat«p, ®ång thêi t×m hiÓu, ph©n tÝch
nh÷ng ph¬ng thøc x©y dùng biÓu tîng cña nhµ v¨n ®Ó tõ ®ã thÊy ®îc søc
hÊp dÉn, ®éc ®¸o ®Æc biÖt cña c¸c t¸c phÈm cña «ng.
4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu
Thùc hiÖn ®Ò tµi nµy chóng t«i sö dông nh÷ng ph¬ng ph¸p chñ yÕu
sau:
- Ph¬ng ph¸p thèng kª, ph©n lo¹i.
- Ph¬ng ph¸p kh¶o s¸t, ph©n tÝch v¨n b¶n.
- Ph¬ng ph¸p so s¸nh ®èi chiÕu.
- Ph¬ng ph¸p tæng hîp.
5. §ãng gãp cña kho¸ luËn
Kho¸ luËn gãp phÇn lµm s¸ng tá nh÷ng nÐt ®Æc s¾c trong phong c¸ch
nghÖ thuËt cña Aitmat«p, híng ngêi ®äc tíi nh÷ng Èn ý s©u xa mµ Aitmat«p
muèn göi g¾m trong thÕ giíi biÓu tîng phong phó.
Thùc hiÖn kho¸ luËn nµy, chóng t«i còng hi väng kho¸ luËn sÏ gióp Ých
cho viÖc nghiªn cøu, gi¶ng d¹y t¸c phÈm cña Aitmat«p trong nhµ trêng.
8
Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc
6. CÊu tróc cña kho¸ luËn
Kho¸ luËn ngoµi phÇn më ®Çu vµ kÕt luËn, phÇn néi dung ®îc triÓn
khai trong hai ch¬ng:
Ch¬ng 1: Kh¸i niÖm biÓu tîng vµ mét sè biÓu tîng quen thuéc trong
v¨n häc thÕ giíi.
Ch¬ng 2: ThÕ giíi biÓu tîng trong mét sè s¸ng t¸c cña Ts. Aitmat«p.
PhÇn cuèi lµ th môc tµi liÖu tham kh¶o.
7. Ký hiÖu viÕt t¾t trong kho¸ luËn
§Ó tiÖn cho viÖc nghiªn cøu, trong kho¸ luËn nµy, chóng t«i quy íc sö
dông c¸c ký hiÖu nh sau:
Tµi liÖu tham kh¶o ®Ó trong ngoÆc vu«ng [ ], trong ®ã sè ®øng ®Çu lµ
sè thø tù tµi liÖu, sè ®øng sau lµ sè trang cña tµi liÖu trÝch dÉn.
9
Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc
néi dung
Ch¬ng 1: Kh¸i niÖm biÓu tîng vµ mét sè biÓu tîng
phæ biÕn trong v¨n häc thÕ giíi
1. 1. Mét sè quan niÖm vÒ biÓu tîng
ThuËt ng÷ biÓu tîng trong tiÕng ViÖt cã xuÊt xø tõ thuËt ng÷ Symbole
trong tiÕng Ph¸p. Symbole dÞch sang tiÕng ViÖt thµnh biÓu tîng hoÆc tîng
trng. Tuy nhiªn trong tiÕng ViÖt, kh¸i niÖm tîng trng kh«ng n»m cïng
b×nh diÖn víi biÓu tîng. C¸ch dÞch thµnh biÓu tîng ®îc chÊp nhËn réng r·i
h¬n.
BiÓu tîng lµ mét kh¸i niÖm quen thuéc trong ®êi sèng hµng ngµy vµ lµ
mét kh¸i niÖm phøc t¹p mµ mçi ngµnh nghiªn cøu l¹i cã c¸ch kiÕn gi¶i riªng.
ë ®©y, chóng t«i xin nªu mét sè quan niÖm vÒ biÓu tîng tõ nh÷ng gãc ®é
tiªu biÓu.
1. 1. 1. BiÓu tîng díi gãc ®é t©m lý, v¨n ho¸
"BiÓu tîng lµ mét ho¹t ®éng t©m sinh lý do mét sè sù viÖc ë ngo¹i giíi
t¸c ®éng vµo gi¸c quan khiÕn ý thøc nhËn biÕt ®äc sù vËt, kÝch thíc hoÆc
nh×n thÊy h×nh ¶nh cña nã trë l¹i trong trÝ tuÖ hay ý thøc" [14,12 ]. Lµ mét
hiÖn tîng t©m sinh lý nªn biÓu tîng lu«n g¾n liÒn víi trÝ tëng tîng. Trong
®ã tëng tîng lµ qu¸ tr×nh t©m lý ph¶n ¸nh nh÷ng c¸i cha tõng cã trong
kinh nghiÖm c¸ nh©n b»ng c¸ch x©y dùng nh÷ng h×nh ¶nh míi trªn c¬ së biÓu
tîng ®· cã.
Thùc chÊt, kh¸i niÖm biÓu tîng chØ xuÊt hiÖn vÒ sau khi tri thøc nh©n
lo¹i ®¹t ®Õn tr×nh ®é nhÊt ®Þnh ®Ó cã thÓ ý thøc ®îc sù tån t¹i cña biÓu tîng
vµ cã nhu cÇu kh¸m ph¸ nã. Tuy nhiªn, tõ xa xa, khi con ngêi b¾t ®Çu tho¸t
thai khái loµi thó, c¸i gäi lµ biÓu tîng ®· tån t¹i nh mét bé phËn cÊu thµnh
10
Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc
trong ®êi sèng tinh thÇn con ngêi vµ tõ bÊy ®Õn nay ©m thÇm x©y cÊt nªn nÒn
t¶ng v¨n ho¸ nh©n lo¹i. Qu¶ thùc, kh«ng ph¶i con ngêi sèng gi÷a mét "rõng
biÓu tîng" nh c¸ch nãi cña chñ so¸i thi ca tîng trng Ph¸p Ch. Baudelaire,
mµ lµ c¶ mét thÕ giíi biÓu tîng sèng trong con ngêi.
Sù t¹o thµnh biÓu tîng trong t©m thøc nh©n lo¹i lµ mét qu¸ tr×nh v«
thøc nhng tù b¶n th©n chóng thÓ hiÖn nç lùc cña con ngêi muèn xuyªn qua
bøc mµn mê mÞt cña hiÖn thùc, vît lªn trªn nh÷ng kinh nghiÖm c¶m tÝnh c¸
nh©n ®¬n lÎ ®Ó nhËn thøc vÒ mét thùc t¹i siªu viÖt bÞ che lÊp.
BiÓu tîng xuÊt ph¸t tõ v« thøc vµ t¸c ®éng s©u xa ®Õn ®êi sèng t©m
linh con ngêi, nã lµ mét thø mËt m· cña thÕ giíi nu«i mét nguån sèng v« tËn
cho nh©n lo¹i. Ch¼ng h¹n, h×nh ¶nh hoa sen lµ biÓu tîng t©m lý v¨n ho¸ g¾n
víi sù thanh cao, tinh khiÕt cña câi PhËt. Hay nÒn v¨n ho¸ mçi d©n téc ®Òu cã
nh÷ng biÓu tîng thÓ hiÖn tÝn ngìng, b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc Êy. §èi víi
ngêi Ên §é vµ v¨n ho¸ Ên §é, biÓu tîng Lingayon tîng trng cho ®êi
sèng phån thùc. Trong Kinh Th¸nh, ngän nÕn lµ biÓu tîng cña Thiªn Chóa,
díi ¸nh s¸ng cña Thiªn Chóa mäi thø ®Òu s¸ng tá. Ngêi ViÖt Nam l¹i tù hµo
bëi trèng ®ång §«ng S¬n, tiÕng trèng tríc lÔ héi lµ biÓu tîng híng vÒ céi
nguån, søc sèng d©n téc.
Trong "Tõ ®iÓn biÓu tîng v¨n ho¸ thÕ giíi", "biÓu tîng" ®îc dïng
víi nh÷ng biÕn ®æi ®¸ng kÓ vÒ ý nghÜa vµ chó ý nhiÒu ë ý nghÜa tîng trng.
C¸c nhµ nghiªn cøu ®· r¹ch rßi khi ph©n biÖt h×nh ¶nh tîng trng víi c¸c lèi
diÔn ®¹t b»ng h×nh ¶nh kh¸c nh: biÓu hiÖn, vËt hiÖu, phóng dô, Èn dô, lo¹i
suy, dô ng«n, ngô ng«n lý luËn... §ång thêi hä còng chØ ra ®iÓm kh¸c nhau c¬
b¶n gi÷a biÓu tîng vµ dÊu hiÖu. NÕu "dÊu hiÖu lµ mét quy íc tuú tiÖn trong
®ã c¸i biÓu ®¹t lµ c¸i ®îc biÓu ®¹t (kh¸ch thÓ hay chñ thÓ) vÉn xa l¹ víi
nhau" th× "biÓu tîng gi¶ ®Þnh cã sù ®ång nhÊt gi÷a c¸i biÓu ®¹t vµ c¸i ®îc
biÓu ®¹t theo nghÜa mét lùc n¨ng ®éng tæ chøc"[5, 4]
11
Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc
C¸c t¸c gi¶ "Tõ ®iÓn biÓu tîng v¨n ho¸ thÕ giíi" ®· chØ ra mét sè ®Æc
trng c¬ b¶n cña biÓu tîng díi gãc ®é v¨n ho¸. §ã lµ: biÓu tîng lu«n réng
lín h¬n víi ý nghÜa ®îc g¸n cho mét c¸ch nh©n t¹o, nã cã søc vang cèt yÕu
vµ tù sinh; thø hai - biÓu tîng lu«n ®îc so s¸nh víi c¸c d¹ng thøc g©y c¶m
xóc cã "tÝnh chøc n¨ng vµ ®éng lùc cao".
Trªn ®©y, chóng t«i ®· ®iÓm qua mét sè nÐt vÒ biÓu tîng tõ gãc ®é t©m
lý, v¨n ho¸ vµ tÊt yÕu kh«ng tr¸nh khái sù s¬ lîc so víi thùc tÕ ®Çy ®a d¹ng
vµ phøc t¹p. §©y lµ "c¸i ph«ng" kh«ng thÓ thiÕu ®Ó chóng ta ®i vµo tiÕp cËn
biÓu tîng tõ gãc ®é v¨n häc.
1. 1. 2. BiÓu tîng díi gãc ®é v¨n häc
BiÓu tîng kh«ng chØ tån t¹i trong t©m linh mçi con ngêi, trong nÒn
v¨n ho¸ mçi d©n téc mµ cßn lµ h¹t gièng ch¾c mÈy ®îc c¸c nhµ v¨n, nhµ th¬
gieo trªn ®Þa h¹t v¨n ch¬ng mµu mì. VËy biÓu tîng trong v¨n häc ®îc
quan niÖm nh thÕ nµo? Tæng hîp nh÷ng thµnh tùu mü häc, lý luËn v¨n häc
macxit, c¸c t¸c gi¶ "Tõ ®iÓn thuËt ng÷ v¨n häc" ®· cã nh÷ng kiÕn gi¶i x¸c
®¸ng vÒ biÓu tîng díi gãc ®é v¨n häc.
BiÓu tîng ®îc x¸c ®Þnh trªn hai cÊp ®é nghÜa réng vµ nghÜa hÑp.
"Theo nghÜa réng, biÓu tîng lµ ®Æc trng ph¶n ¸nh cuéc sèng b»ng h×nh
tîng cña v¨n häc nghÖ thuËt. Theo nghÜa hÑp, biÓu tîng lµ mét ph¬ng thøc
chuyÓn nghÜa cña lêi nãi hoÆc mét lo¹i h×nh tîng nghÖ thuËt ®Æc biÖt cã kh¶
n¨ng truyÒn c¶m lín, võa kh¸i qu¸t ®îc b¶n chÊt cña mét hiÖn tîng nµo
®Êy võa thÓ hiÖn mét quan niÖm, mét t tëng hay mét triÕt lý s©u xa vÒ con
ngêi vµ cuéc ®êi nh h×nh tîng §¹m Tiªn trong "TruyÖn KiÒu" cña NguyÔn
Du, h×nh tîng c©y såi trong "ChiÕn tranh vµ hoµ b×nh" cña L. T«nxt«i hay
h×nh tîng bß Khoang trong "Phiªn chî Gi¸t" cña NguyÔn Minh Ch©u"
[19,24].
C¸c t¸c gi¶ ®· dµnh h¬n mét trang viÕt cho thÊy nh÷ng ®iÓm gièng nhau
vµ kh¸c nhau gi÷a biÓu tîng víi Èn dô, ho¸n dô. Chóng ®Òu "®îc h×nh thµnh
12
Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc
trªn c¬ së ®èi chiÕu, so s¸nh c¸c hiÖn tîng, ®èi tîng cã nh÷ng ph¬ng diÖn,
khÝa c¹nh, nh÷ng ®Æc ®iÓm gÇn gòi t¬ng ®ång nh»m næi bËt b¶n chÊt, t¹o ra
mét ý niÖm cô thÓ, s¸ng tá vÒ hiÖn tîng hay ®èi tîng ®ã" [19,24]. Tuy
nhiªn, vÒ c¬ b¶n, Èn dô, ho¸n dô kh¸c víi biÓu tîng ë ba ®iÓm: "Thø nhÊt, Èn
dô vµ ho¸n dô ®Òu mang Ýt hay nhiÒu ý nghÜa biÓu tîng nhng biÓu tîng
kh«ng ph¶i bao giê còng lµ nh÷ng ho¸n dô, Èn dô... Thø hai, biÓu tîng kh«ng
lo¹i bá ý nghÜa cô thÓ, c¶m tÝnh cña vËt tîng trng hoÆc cña h×nh tîng nghÖ
thuËt. Trong khi ®ã Èn dô vµ ho¸n dô nhiÒu khi cã khuynh híng lµm mê ý
nghÜa biÓu vËt, trùc quan cña lêi nãi... Thø ba, do mét Èn dô cã thÓ dïng cho
nhiÒu ®èi tîng kh¸c nhau vµ mét ®èi tîng còng cã thÓ diÔn ®¹t b»ng nhiÒu
Èn dô, ho¸n dô kh¸c nhau nªn ngêi ®äc ph¶i t×m hiÓu ý nghÜa cña chóng
trong ng÷ c¶nh cô thÓ tõng v¨n b¶n. Kh¸c víi Èn dô, ý nghÜa cña biÓu tîng
tån t¹i c¶ ë ngoµi v¨n b¶n mµ chóng ta ®ang tiÕp xóc" [19,25].
C¸c t¸c gi¶ còng ®Ò cËp ®Õn mét sè ph¬ng diÖn kh¸c cña biÓu tîng
nh "ý nghÜa cña biÓu tîng kh«ng ngõng ®îc bæ sung" [19,26] trong lÞch sö
tån t¹i l©u dµi, "biÓu tîng chÞu sù chi phèi cña ng«n ng÷, t©m lý, quan niÖm
cña d©n téc vµ thêi ®¹i" [19,26] hay "bªn c¹nh nh÷ng biÓu tîng thÓ hiÖn ý
thøc chung cña x· héi, trong v¨n häc nghÖ thuËt cã rÊt nhiÒu biÓu tîng in
®Ëm dÊu Ên c¸ tÝnh s¸ng t¹o cña nhµ th¬, nhµ v¨n" [19,27]. §Æc biÖt, c¸c nhµ
nghiªn cøu ®· lu ý c¸ch thøc kh¸m ph¸ nh÷ng biÓu tîng ®éc ®¸o, ®ã lµ :
ph¶i thùc sù th©m nhËp vµo phong c¸ch, vµo khuynh híng s¸ng t¸c vµ toµn
bé thÕ giíi nghÖ thuËt cña nhµ v¨n, nhµ th¬.
Trong khu«n khæ mét "Tõ ®iÓn thuËt ng÷ v¨n häc" nh÷ng luËn gi¶i trªn
®©y chñ yÕu mang tÝnh kh¸i qu¸t, gîi më, song ®· thÓ hiÖn kh¸ toµn diÖn c¸c
khÝa c¹nh cña biÓu tîng vµ thùc sù gióp Ých cho chóng t«i khi thùc hiÖn ®Ò tµi
nµy.
13
Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc
1. 2. Mét sè biÓu tîng phæ biÕn trong v¨n häc thÕ giíi
V¨n häc thÕ giíi xa nay ®· x©y dùng ®îc hµng lo¹t biÓu tîng tiªu
biÓu quen thuéc. Trong khu«n khæ mét kho¸ luËn tèt nghiÖp, chóng t«i kh«ng
cã tham väng t×m hiÓu s©u nh÷ng biÓu tîng trong v¨n häc thÕ giíi mµ chØ
®a ra c¸i nh×n kh¸i qu¸t nhÊt ®Ó cã nh÷ng ®Þnh híng, tiÒn ®Ò cho viÖc t×m
hiÓu nh÷ng biÓu tîng trong s¸ng t¸c cña Ts. Aitmat«p.
Kho tµng biÓu tîng v¨n häc thÕ giíi ®Æc biÖt phong phó, ®a d¹ng. Mçi
thêi ®¹i, mçi thÕ hÖ s¸ng t¸c ®Òu kh«ng ngõng t×m tßi, bæ sung, lµm giµu cã
thªm cho nã. KÕt tinh tr×nh ®é nhËn thøc, t duy vµ quan niÖm triÕt häc- mÜ
häc cña con ngêi, nªn c¸c biÓu tîng trong v¨n häc thÕ giíi nh×n chung ®Òu
cã gi¸ trÞ nh©n lo¹i vµ ý nghÜa phæ qu¸t cao. Th©m nhËp vµo kho tµng biÓu
tîng trong v¨n häc thÕ giíi qu¶ lµ mét c«ng viÖc thó vÞ vµ ®Çy hÊp dÉn. Tuy
nhiªn, bÞ giíi h¹n bëi tr×nh ®é cña mét ngêi míi tËp lµm nghiªn cøu vµ
khu«n khæ mét kho¸ luËn t«t nghiÖp, ë môc nµy, chóng t«i chØ dõng l¹Ø ë
nh÷ng ph©n tÝch, kiÕn gi¶i bíc ®Çu vÒ nh÷ng biÓu tîng quen thuéc nhÊt
nh : con ®êng, dßng s«ng , ng«i nhµ...
Vèn lµ mét hiÖn tîng tù nhiªn, h×nh ¶nh dßng s«ng (còng nh biÓn c¶,
nói ®åi...) khi trë thµnh biÓu tîng trong v¨n häc bao giê còng cã ý nghÜa Èn
dô, kh¸i qu¸t réng lín h¬n ý nghÜa thuÇn tuý tù nhiªn ban ®Çu cña nã. Dßng
s«ng chÝnh lµ dßng ®êi, L.T«nxt«i tõng vÝ cuéc ®êi nh mét dßng s«ng kh«ng
ngõng vËn ®éng tr«i ch¶y. Trong th¬ ca cæ ®iÓn Trung Hoa, h×nh ¶nh dßng
s«ng kh«ng chØ lµ biÓu tîng cña mét kh«ng gian hïng vÜ, kho¸ng ®¹t, tù do,
mµ cßn biÓu hiÖn kh¸t väng, ý chÝ bÒn bØ, m·nh liÖt cña con ngêi. S«ng cã
khóc th¼ng, khóc quanh co, gièng nh cuéc ®êi cã th¨ng trÇm, lóc b×nh yªn,
lóc sãng giã. Dßng s«ng Èn chøa díi lßng s©u bao bÝ Èn, còng nh cuéc ®êi
mçi con ngêi, díi c¸i vÎ bÒ ngoµi ph¼ng lÆng thêng ngµy lµ bao buån vui ,
h¹nh phóc vµ cay ®¾ng. Sù vËn ®éng tr«i ch¶y cña dßng s«ng ph¶n ¸nh sù vËn
®éng tr«i ch¶y cña t¹o ho¸ vµ lßng ngêi. Víi ngêi Ên §é, s«ng H»ng kh«ng
14
Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc
chØ lµ n¬i gét röa t©m linh, mµ trong t duy triÕt häc ®a thÇn gi¸o cña hä, cßn
lµ mét yÕu tè trong tam vÞ nhÊt thÓ t¹o thµnh c¸i b¶n nguyªn cña vò trô : s«ng
Ng©n Hµ trªn bÇu trêi , s«ng H»ng ë Ên §é vµ s«ng §Þa Ngôc díi ©m phñ.
Víi tÊt c¶ ý nghÜa cô thÓ, thiÕt thùc vµ Èn dô kh¸i qu¸t trªn, h×nh ¶nh
dßng s«ng, con s«ng ®· nhanh chãng trë thµnh mét biÓu tîng quen thuéc,
s©u s¾c cña v¨n häc nghÖ thuËt. Huy CËn viÕt Trµng giang ch¾c kh«ng chØ
nh»m gîi t¶ c¶nh sãng níc s«ng Hång mªnh mang buæi chiÒu tµ hay c¶m
gi¸c c« ®¬n, bÐ nhá, h÷u h¹n cña con ngêi tríc sù bao la, v« tËn, v« h¹n cña
®Êt trêi. Mµ dêng nh nhµ th¬ cßn muèn nãi tíi c¸i thiªn cæ sÇu, sÇu vò trô ,
sÇu nh©n thÕ, nçi sÇu tríc c¶nh níc mÊt, tríc nh÷ng g× mét ®i kh«ng trë
l¹i. T¬ng tù, M.S«l«kh«p viÕt S«ng §«ng ªm ®Òm kh«ng chØ tõ sù g¾n bã víi
con s«ng quª h¬ng th©n thiÕt, kh«ng chØ v× c¶nh s¾c mµ cßn v× chÝnh nh÷ng
con ngêi, cuéc ®êi, sè phËn n¬i ®©y. Sù b×nh yªn cña th«n Tacta trªn s«ng
§«ng lµ sù b×nh yªn sau b·o t¸p. Nh÷ng biÕn cè thêi ®¹i d÷ déi ®· lµm thay
®æi tËn gèc rÔ lèi sèng, nhËn thøc, phong tôc tËp qu¸n, th¸i ®é vµ c¶ b¶n tÝnh
cña c¶ céng ®ång C«d¨c vèn næi tiÕng bÊt trÞ vïng s«ng §«ng. S«ng §«ng ªm
®Òm nhng kh«ng yªn tÜnh, còng nh vïng s«ng §«ng ®· t¹m b×nh yªn nhng
vÉn cha hÕt nçi ®au. S«ng §«ng vÉn ch¶y, nh dßng ®êi vÉn ch¶y, ©m thÇm
vµ quyÕt liÖt, trong sù vËn ®éng, ®æi thay tÊt yÕu cña tù nhiªn vµ lÞch sö.
§îc n©ng lªn thµnh biÓu tîng, h×nh ¶nh dßng s«ng kh«ng chØ biÓu
hiÖn c¸i nh×n biÖn chøng vµ t duy triÕt häc cña con ngêi mµ cßn Èn chøa
trong lßng nã c¶ chiÒu s©u nh©n thÕ. Tr¹ng th¸i vËn ®éng kh«ng ngõng nghØ
cña nã, sù hiÒn hoµ ph¼ng lÆng hay sãng giã s«i sôc cña nã còng gièng nh
cuéc ®êi, chÝnh lµ cuéc ®êi víi tÊt c¶ nh÷ng mÆt næi ch×m, n«ng s©u. Cµng vÒ
sau nµy, bªn c¹nh nh÷ng ý nghÜa chung, biÓu tîng dßng s«ng còng nh nhiÒu
biÓu tîng quen thuéc kh¸c trong v¨n häc, cßn g¾n liÒn víi nh÷ng sù kiÖn vµ
ý nghÜa cô thÓ. Dßng s«ng lµ dßng ®êi vµ dßng s«ng còng cßn lµ biÓu tîng
cña quª h¬ng cña sù chia c¾t...
15
Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc
BiÓu tîng con ®êng- hµnh tr×nh gian khã còng kh¸ phæ biÕn trong c¸c
t¸c phÈm v¨n häc cæ. H×nh ¶nh con ®êng víi tÊt c¶ c¸c chiÒu kÝch cña nã,
trong t©m thøc ngêi Nga cæ, kh«ng chØ lµ biÓu tîng cho sù réng lín cña ®Êt
níc mµ cßn lµ biÓu tîng cho kh¸t väng chinh phôc, khai ph¸ nh÷ng miÒn
®Êt míi. Do ®ã, kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn bøc tranh mét cç xe tam m· (hoÆc tø
m·) ch¹y trªn con ®êng xa hót b¹t ngµn rõng taiga l¹i trë thµnh kinh ®iÓn cña
héi ho¹ Nga truyÒn thèng, Tuy nhiªn, ý nghÜa biÓu tîng cho sù réng lín, b¹t
ngµn vÒ kh«ng gian cña con ®êng dÇn dÇn mê nh¹t, nhêng chç cho nh÷ng
ph¹m trï ý nghÜa tr×u tù¬ng, s©u s¾c h¬n. Con ®êng- ®ã lµ ®êng ®êi, ®êng
tranh ®Êu, ®êng c¸ch m¹ng...víi mu«n ngµn gian nan thö th¸ch. HÖ qu¶ cña
viÖc bao hµm nh÷ng nÐt nghÜa míi nµy chÝnh lµ c¶ mét khuynh híng v¨n häc
xª dÞch, trong ®ã, vÊn ®Ò trung t©m ®îc miªu t¶ lµ bíc ®êng gian khã con
ngêi ph¶i tr¶i qua trong hµnh tr×nh tiÕp cËn ch©n lÝ. Trong T©y du kÝ, dï lèi ®i
ngay díi ch©n m×nh nhng thÇy trß §êng T¨ng ®· ph¶i ®i qua t¸m mèt khæ
n¹n. Hµnh tr×nh sang T©y thiªn lÊy kinh dµi d»ng dÆc còng lµ hµnh tr×nh tu
nh©n ®¾c ®¹o cña con ngêi trong câi nh©n thÕ theo quan niÖm cña PhËt gi¸o.
VÒ sau, biÓu tîng con ®êng ®au khæ (A.T«nxt«i) cµng ®îc nhÊn m¹nh, trë
thµnh phæ biÕn trong v¨n häc thÕ giíi. V¨n häc ViÖt Nam còng khai th¸c
thµnh c«ng, nhiÒu ý nghÜa biÓu trng cña h×nh ¶nh con ®êng, ch¼ng h¹n :
®êng c¸ch mÖnh, ®êng vui, con ®êng cña nh÷ng v× sao... BiÓu tîng con
®êng trong v¨n häc, trong tÝnh qui luËt tù nhiªn cña nã, cµng ngµy cµng ®îc
bæ sung nhiÒu ý nghÜa s©u s¾c.
Còng lµ mét trong nh÷ng biÓu tîng trung t©m cña v¨n häc, ng«i nhµkh«ng gian tró ngô, sinh tån cña con ngêi- lu«n ®îc chó ý kh¾c ho¹ ®Ëm
nÐt. Song kh«ng chØ thÕ, ng«i nhµ cßn lµ n¬i sum häp, ®oµn tô, h¹nh phóc, lµ
quª h¬ng, xø së, lµ n¬i yªn nghØ cña mét kiÕp ngêi. Trong v¨n häc, biÓu
tîng ng«i nhµ ®îc ph¶n ¸nh trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp, kh¸i qu¸t hoÆc cô thÓ,
nhng vÉn gi÷ nguyªn nh÷ng ý nghÜa s©u xa ban ®Çu. §ã cã thÓ lµ ng«i nhµ
16
Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc
chung , ng«i nhµ thÕ giíi; cã thÓ lµ nh÷ng ng«i nhµ riªng cã nh÷ng tr¸i tim tan
vì; cã thÓ lµ nÊm må c©m lÆng, n¬i nh÷ng linh hån yªn nghØ, th©n c¸t bôi l¹i
trë vÒ c¸t bôi. Trong cuéc mu sinh trÇn thÕ, kh¸t väng vÒ mét ng«i nhµ riªng
cµng m·nh liÖt, t¹o thµnh nçi ¸m ¶nh thêng trùc trong mçi ngêi. Herto
Malot viÕt Kh«ng gia ®×nh còng lµ ®Ó ph¶n ¸nh c¸i bi kÞch tr¨n trë gi»ng xÐ
®ã.
Lôc t×m trong ®¹i d¬ng mªnh m«ng nh÷ng biÓu tîng cña v¨n häc thÕ
giíi, chóng t«i ®· ch¾t loc ®îc mét sè biÓu tîng quen thuéc. Ngoµi ra cÇn
kÓ ®Õn nh÷ng biÓu tîng : thÕ giíi bªn kia, thiÖn- ¸c... Nh÷ng nÐt kh¸i qu¸t vÒ
biÓu tîng nh trªn sÏ gãp phÇn gióp chóng ta soi s¸ng nh÷ng biÓu tîng
trong t¸c phÈm cña Aimat«p.
17
Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc
Ch¬ng 2: ThÕ giíi biÓu tîng trong s¸ng t¸c
cña Ts. Aitmat«p
2. 1. Nh÷ng biÓu tîng quen thuéc trong s¸ng t¸c
cña Ts. Aitmat«p
BiÓu tîng lµ mét h×nh thøc ph¶n ¸nh cã tÝnh ®a nghÜa thiªn vÒ gîi thøc
c¶m gi¸c, m¬ tëng vµ t«n träng tèi ®a quyÒn tëng tîng, suy ®o¸n cña
ngêi ®äc. V× vËy cã thÓ ph©n lo¹i biÓu tîng theo nh÷ng tiªu chÝ kh¸c nhau
tuú thuéc vµo c¶m quan, c¶m thô cña mçi ngêi. Díi ®©y chóng t«i xin nªu
mét sè biÓu tîng theo chóng t«i lµ næi bËt, tiªu biÓu vµ bao trïm trong s¸ng
t¸c cña Aitmat«p víi sù ý thøc rÊt râ vÒ nh÷ng khã kh¨n vµ thiÕu sãt sÏ gÆp
ph¶i trong viÖc ®Æt tªn vµ luËn gi¶i ý nghÜa cña biÓu tîng.
2. 1. 1. Thiªn nhiªn
2. 1. 1. 1. Thiªn nhiªn – t¹o ho¸ kú vÜ
Lª S¬n trong mét bµi b¸o cña m×nh ®· gäi Aitmat«p lµ "Ca sÜ cña nói
®åi vµ th¶o nguyªn". §iÒu ®ã qu¶ kh«ng sai! Aitmat«p ®· ghi l¹i trong t¸c
phÈm cña m×nh dÊu Ên mét d©n téc víi nh÷ng nói non, th¶o nguyªn, hoang
m¹c, dÊu vÕt cña cuéc sèng du môc, ch¨n th¶ gia sóc trªn th¶o nguyªn. §äc
t¸c phÈm cña Aitmat«p, ngêi ®äc kh«ng khái c¶m thÊy thÝch thó, Ên tîng vµ
ph¸t huy trÝ tëng tîng phong phó cña m×nh vÒ mét miÒn ®Êt giµu b¶n s¾c
nh vËy.
Aitmat«p miªu t¶ vÎ ®Ñp th¬ méng cña ®Êt níc Krgxtan qua h×nh
¶nh hå ixc - kun tuyÖt mü: "Xung quanh lµ nh÷ng d·y nói tuyÕt, cßn gi÷a
nh÷ng tr¸i nói um tïm rõng c©y xanh, biÓn mªnh m«ng ngót tÇm m¾t, sãng vç
d¹t dµo. Nh÷ng con sãng tr¾ng ch¹y trªn mÆt níc xanh, giã lïa sãng ë ®»ng
xa, lïa tÝt ra xa. Ixc - kun khëi ®Çu tõ ®©u, chÊm døt tõ ®©u, kh«ng thÓ biÕt
®îc. ë ®Çu ®»ng nµy, mÆt trêi ®ang lªn, cßn ë ®Çu ®»ng kia lµ ®ªm tèi. Cã
18
Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc
bao nhiªu tr¸i nói xung quanh Ixc-kun, kh«ng ®Õm xuÓ, vµ sau nh÷ng tr¸i nói
Êy cßn bao nhiªu tr¸i nói tuyÕt phñ còng nh thÕ v¬n cao chãt vãt, kh«ng sao
®o¸n ®îc" [1,321]. Ixc - kun trë thµnh niÒm tù hµo cña ngêi Kirghizia nh
Ilyax trong "C©y phong non trïm kh¨n ®á" tõng thæ lé: "Nh÷ng khi cã kh¸ch
du lÞch ngo¹i quèc ®Õn ®øng ngÈn ngêi ra ng¾m c¶nh hå, t«i thÊy tù hµo
qu¸... Cø thö t×m cho ra mét n¬i nµo ®Ñp nh thÕ xem" [1,116]. Ixc - kun ngay tªn hå ®· mang ©m s¾c tha thiÕt, ªm ¸i, nh vÎ ®Ñp nhÑ nhµng, quyÕn rò
cña hå. Qua trang viÕt cña Aitmat«p, ®éc gi¶ nh÷ng mong mét lÇn ®îc ®Æt
ch©n ®Õn ®Êt níc Krgxtan, ®îc tËn hëng c¶m gi¸c ®øng tríc hå ixc kun th¬ méng, trong lµnh - biÓu tîng cho vÎ ®Ñp ®Êt níc Krgxtan.
Thiªn nhiªn - biÓu tîng cho khung c¶nh ®Êt níc nói ®åi vµ th¶o
nguyªn tÊt nhiªn ®îc soi chiÕu qua biÓu tîng nói ®åi. §ã lµ d·y Thiªn S¬n
víi "®Ønh ®Ìo §é Long cao ngÊt... con qu¸i vËt khæng lå cña vïng Thiªn S¬n"
[1,156], víi nh÷ng ma tuyÕt, b·o tuyÕt kh¾c nghiÖt. §ã lµ ®Ønh nói Karaun
"®øng trªn ®Ønh nói nh×n thÊy ®îc quang c¶nh tÊt c¶ c¸c vïng xung quanh...
Tõ ®©y nh×n thÊy hÕt mäi vËt. C¶ nh÷ng ®Ønh cao tuyÕt phñ, cao h¬n n÷a chØ
lµ bÇu trêi. C¶ nh÷ng ngän nói thÊp h¬n nh÷ng ®Ønh nói tuyÕt mét chót... C¶
d·y nói Kung©y híng vÒ phÝa mÆt trêi... C¶ nh÷ng tr¸i nói nhá h¬n ë phÝa
hå, chØ lµ nói ®¸ tr¬ trôi. Nh÷ng nói ®¸ nhá ®æ xuèng thung lòng, thung lòng
tiÕp liÒn víi hå. ë phÝa Êy cã ruéng vên , lµng m¹c" [2,282]. Nói non trïng
®iÖp, ngót ngµn tÇm m¾t lµ biÓu tîng cho khung c¶nh ®Êt níc miÒn nói. Mçi
miÒn ®Êt, dï ®ång b»ng, nói non hay vïng biÓn ®Òu cã nh÷ng nÐt ®Ñp, søc hÊp
dÉn riªng. Ch¼ng thÕ mµ Ilyax trong niÒm h¹nh phóc ®îc lµm bè ®· "lªn xe
vµ phãng kh¾p nói ®åi. D¹o Êy lµ mïa ®«ng chung quanh chØ toµn tuyÕt vµ ®¸.
Tríc m¾t cø loang lo¸ng hai mµu ®en, tr¾ng chen nhau: hÕt ®en l¹i tr¾ng,
hÕt tr¾ng l¹i ®en. T«i phãng lªn ®Ønh ®Ìo §é Long cao ngÊt. M©y bay lµ lµ s¸t
19
Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc
®Êt, nh÷ng ngän nói ë phÝa díi tr«ng nh mét lò lïn. T«i nh¶y ra khái buång
l¸i, hÝt m¹nh kh«ng khÝ cho c¨ng c¶ lång ngùc vµ gµo to lªn:
- ª - ª nói ¬i! T«i võa ®Î con trai!
T«i cã c¶m gi¸c nh nói ®åi rung chuyÓn. Chóng nh¾c l¹i lêi t«i, vµ
tiÕng väng Êy vang m·i håi l©u kh«ng t¾t, chuyÓn tõ hÏm nói nµy sang hÏm nói
nä" [1,156].
Nói ®åi hïng vÜ, kh¾c nghiÖt nhng lµ m¶nh ®Êt th©n quen víi con
ngêi n¬i ®©y, lµ n¬i chia sÎ niÒm vui, nçi buån víi con ngêi. Nói ®åi dï tån
t¹i bªn ngoµi con ngêi nhng trë nªn ®ång ®iÖu, ®ång c¶m víi con ngêi.
§Êt níc nói ®åi vµ th¶o nguyªn cßn tr¶i réng tríc m¾t ngêi ®äc bëi
th¶o nguyªn Anarkhai réng lín. Ngêi thÇy cña Kªmen trong "M¾t l¹c ®µ"
tõng giíi thiÖu: "Mét d¶i th¶o nguyªn mäc tèt t¬i hµng bao nhiªu thÕ kû cha
cã vÕt ch©n ngêi ch¹y tõ cao nguyªn Kur®ai cho ®Õn tËn nh÷ng b·i sËy ë hå
Bankhas! Tôc truyÒn r»ng thuë xa ®· cã hµng ngµn ®µn ngùa bÞ l¹c trong
c¸c ngän ®åi ë Anarkhai vµ mÊt tÝch, råi vÒ sau nh÷ng bÇy ngùa ®· trë thµnh
thó hoang cßn r¶o vã qua l¹i m·i. Anarkhai ®· im lÆng chøng kiÕn bao nhiªu
thêi ®¹i tr«i qua, ®ã lµ sa trêng cña nh÷ng trËn ®¸nh oanh liÖt, n¬i ch«n rau
c¾t rèn cña c¸c bé l¹c du d©n. Nhng ngµy nay cao nguyªn Anarkhai sÏ ph¶i
trë thµnh mét vïng ch¨n nu«i hÕt søc phong phó" [1,284]. NÕu vËy, Anarkhai
nh mét vïng ®Êt huyÒn tho¹i thuë hång hoang cña con ngêi víi bÇy thó
hoang, víi nh÷ng trËn ®¸nh, víi c¸c bé l¹c du d©n... Th¶o nguyªn réng lín víi
b¹t ngµn ng¶i ®¾ng lµ h×nh ¶nh ®Æc trng cña ®Êt níc nói ®åi vµ th¶o nguyªn.
Vµ vÎ ®Ñp th¶o nguyªn ph« tá trong ¸nh b×nh minh: "MÆt trêi nh« lªn mét
chót vµ hÐ mét vµnh m¾t nh×n ra. Cßn g× ®Ñp h¬n c¶nh th¶o nguyªn trong ¸nh
n¾ng ban mai! Dêng nh mét vïng biÓn c¶ mµu thiªn thanh ®· trµn vµ ngng
®äng l¹i víi tõng ®ît sãng xanh rên, ®«i chç chuyÓn mµu vµng, mµu lôc x¸m"
[1,289]. Tõng lêi v¨n kÝch thÝch vµo trÝ tëng tîng cña ®éc gi¶, khiÕn ®éc gi¶
20
- Xem thêm -