Tài liệu Thẩm quyền của tòa án trong việc giải quyết tranh chấp kinh doanh, thương mại ở việt nam hiện nay

LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. NGƢỜI CAM ĐOAN HOÀNG TỐ NGUYÊN ii MỤC LỤC Lời cam đoan ........................................................................................... ii Mục lục.................................................................................................... iii Danh mục các ký hiệu, các chữ viết tắt................................................... v Danh mục các bảng ................................................................................. vi Mở đầu ..................................................................................................... 1 Chƣơng 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÍ LUẬN VỀ THẨM QUYỀN CỦA TOÀ ÁN TRONG VIỆC GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP KINH DOANH, THƢƠNG MẠI ................................................................................ 7 1.1. Khái quát về thẩm quyền của Toà án trong hệ thống pháp luật ................. 7 1.2. Tranh chấp kinh doanh, thƣơng mại và thẩm quyền của Tòa án trong việc giải quyết tranh chấp kinh doanh, thƣơng mại ................................ 8 1.2.1. Tranh chấp kinh doanh, thƣơng mại........................................................ 8 1.2.2. Vai trò của Tòa án trong việc giải quyết tranh chấp kinh doanh, thƣơng mại....................................................................................................... 14 1.3.Pháp luật nƣớc ngoài về phân định thẩm quyền của Toà án trong việc giải quyết giải quyết tranh chấp kinh doanh, thƣơng mại ....................... 22 Chƣơng 2 PHÁP LUẬT VỀ THẨM QUYỀN TOÀ ÁN TRONG VIỆC GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP KINH DOANH, THƢƠNG MẠI VÀ THỰC TIỄN THỰC THI PHÁP LUẬT Ở VIỆT NAM ......................... 25 2.1. Thẩm quyền của Toà án trong việc giải quyết tranh chấp kinh doanh, thƣơng mại theo pháp luật hiện hành .................................................. 25 2.1.1. Thẩm quyền theo loại việc của Tòa án ................................................. 25 2.1.2. Thẩm quyền theo cấp xét xử của Toà án .............................................. 30 2.1.3. Thẩm quyền theo lãnh thổ của Toà án .................................................. 32 2.1.4. Thẩm quyền theo sự lựa chọn của nguyên đơn của Toà án .................. 35 2.2. Thực tiễn thực thi thẩm quyền của Toà án trong việc giải quyết tranh chấp kinh doanh, thƣơng mại ở Việt Nam hiện nay .............................. 38 iii 2.2.1. Đánh giá chung về tình hình giải quyết tranh chấp kinh doanh thƣơng mại thông qua Tòa án ở Việt Nam..................................................... 38 2.2.2. Những vƣớng mắc trong quy định của pháp luật về xác định thẩm quyền của Toà án trong việc giải quyết tranh chấp kinh doanh, thƣơng mại ................................................................................................................... 41 2.2.3. Những khó khăn nảy sinh trong thực tiễn thực hiện thẩm quyền của Tòa án ....................................................................................................... 50 Chƣơng 3 :HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ THẨM QUYỀN CỦA TOÀ ÁN TRONG VIỆC GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP KINH DOANH, THƢƠNG MẠI .............................................................................. 62 3.1. Phƣơng hƣớng và yêu cầu của việc xây dựng và hoàn thiện pháp luật về thẩm quyền của Toà án trong việc giải quyết TCKDTM ................... 62 3.1.1. Đáp ứng các yêu cầu của nền kinh tế thị trƣờng trong bối cảnh cải cách tƣ pháp, xây dựng nhà nƣớc pháp quyền của Việt Nam......................... 62 3.1.2. Đảm bảo đƣợc yêu cầu hội nhập kinh tế quốc tế .................................. 65 3.1.3. Đảm bảo sự đồng bộ giữa pháp luật nội dung và pháp luật tố tụng nhằm đảm bảo hiệu lực của pháp luật tố tụng trong giải quyết tranh chấp ...... 66 3.2. Các giải pháp hoàn thiện pháp luật về thẩm quyền của Toà án trong việc giải quyết tranh chấp kinh doanh, thƣơng mại ........................................ 68 3.2.1. Giải pháp hoàn thiện các quy định của pháp luật về thẩm quyền của Toà án trong việc giải quyết tranh chấp kinh doanh, thƣơng mại ............ 68 3.2.2. Các giải pháp hỗ trợ, nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật trong việc giải quyết tranh chấp kinh doanh, thƣơng mại thông qua Tòa án ........... 75 KẾT LUẬN ..................................................................................................... 91 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................ 93 iv DANH MỤC KÝ HIỆU, CHỮ VIẾT TẮT 1) KÝ HIỆU QUỐC TẾ ICC Phòng thƣơng mại quốc tế ICSID Trung tâm giải quyết tranh chấp đầu tƣ quốc tế UNCITRAL Luật thƣơng mại quốc tế WTO Tổ chức thƣơng mại thế giới 2) CÁC CHỮ VIẾT TẮT CHXHCNVN Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam BLTTDS Bộ luật tố tụng dân sự KDTM Kinh doanh, thƣơng mại TCKDTM Tranh chấp kinh doanh, thƣơng mại v DANH MỤC CÁC BẢNG Stt bảng Tên bảng Trang Tình hình thụ lý và giải quyết các loại vụ án nói Bảng 2.1 chung ở cấp sơ thẩm của ngành Tòa án từ năm 38 2006 đến 2011 Tình hình thụ lý và giải quyết các tranh chấp Bảng 2.2 trong kinh doanh, thƣơng mại ở cấp sơ thẩm của 38 ngành Tòa án từ năm 2006 đến 2011 Tình hình thụ lý và giải quyết các tranh chấp Bảng 2.3 kinh doanh, thƣơng mại ở cấp sơ thẩm của Tòa 39 án Hà Nội từ năm 2006 đến 2011 Tình hình thụ lý và giải quyết các tranh chấp kinh Bảng 2.4 doanh, thƣơng mại ở cấp sơ thẩm của Tòa án thành phố Hồ Chí Minh từ năm 2006 đến 2011 vi 39 MỞ ĐẦU 1.Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài Trong điều kiện kinh tế ngày càng phát triển đặc biệt khi nƣớc ta đã gia nhập Tổ chức Thƣơng mại Thế giới (WTO), các quan hệ kinh doanh, thƣơng mại (KDTM) ngày càng đa dạng, phong phú và mang những diện mạo sắc thái mới. Tƣơng ứng với sự đa dạng phong phú của các quan hệ này, các tranh chấp kinh doanh, thƣơng mại (TCKDTM) ngày càng muôn hình muôn vẻ và với số lƣợng lớn. Đáp ứng yêu cầu giải quyết các TCKDTM của cá nhân, tổ chức trong nền kinh tế thực tiễn đã hình thành nhiều phƣơng thức giải quyết TCKDTM nhƣ: thƣơng lƣợng, hòa giải, giải quyết theo thủ tục Trọng tài, giải quyết theo thủ tục tƣ pháp. Ở Việt Nam các đƣơng sự thƣờng lựa chọn hình thức giải quyết TCKDTM bằng Toà án nhƣ một giải pháp cuối cùng để bảo vệ có hiệu quả các quyền và lợi ích của mình khi thất bại trong việc sử dụng cơ chế thƣơng lƣợng, hoà giải. Tuy nhiên, việc giải quyết tranh chấp bằng con đƣờng Toà án vẫn còn nhiều vấn đề đáng quan tâm đó là: vƣớng mắc từ phía pháp luật chƣa phù hợp, dẫn đến việc áp dụng không đạt đƣợc tính thuyết phục; hƣớng dẫn của ngành không thống nhất, quan điểm giải quyết không thống nhất giữa các cấp giải quyết, điều đó làm cho hoạt động xét xử của Toà án gặp nhiều khó khăn vƣớng mắc. Mặc dù năm 2011 Bộ luật Tố tụng dân sự đã đƣợc sửa đổi, bổ sung, nhƣng các quy định của pháp luật về thẩm quyền giải quyết TCKDTM của Tòa án vẫn chƣa đƣợc khắc phục. Hơn nữa, trong Nhà nƣớc pháp quyền cũng đòi hỏi hoạt động xét xử của Toà án phải đảm bảo công minh, nhanh chóng, chính xác và kịp thời tránh tình trạng tồn đọng án, giải quyết án kéo dài, dễ gây phiền hà, mệt mỏi cho các bên đƣơng sự. Trong giai đoạn hiện nay, cùng với việc tiếp tục đẩy nhanh quá trình cải cách kinh tế và cải cách nền hành chính quốc gia, công cuộc cải cách tƣ pháp 1 cũng đang đƣợc Đảng và Nhà nƣớc tích cực triển khai, coi đây nhƣ là khâu đột phá quan trọng, thúc đẩy quá trình xây dựng và hoàn thiện Nhà nƣớc pháp quyền Việt Nam xã hội chủ nghĩa. Điều này đƣợc thể hiện rõ nét trong Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02 tháng 6 năm 2005 về “chiến lƣợc cải cách tƣ pháp đến năm 2020”. Công cuộc cải cách tƣ pháp ở nƣớc ta đã và đang đặt ra một loạt vấn đề lý luận và thực tiễn cần đƣợc giải quyết một cách hợp lý và thoả đáng, trong đó có vấn đề xây dựng và hoàn thiện pháp luật kinh tế nói chung cũng nhƣ tạo lập khuôn khổ pháp lý điều chỉnh pháp luật bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng cho các chủ thể kinh doanh, kể cả việc giải quyết vấn đề đặt ra về tố tụng kinh tế, dân sự nói riêng sao cho thích hợp hiện cũng cần đƣợc quan tâm thích đáng nhằm tìm ra phƣơng hƣớng giải quyết đúng đắn, nâng cao hiệu quả điều chỉnh của pháp luật, đáp ứng yêu cầu mới đặt ra trong giai đoạn hiện nay. Nói một cách khác, vấn đề đặt ra là làm thế nào để nâng cao hiệu lực và hiệu quả của hoạt động xét xử của Toà án đối với việc giải quyết các TCKDTM. Đây là một trong số những nội dung cơ bản, quan trọng trong việc cải cách và trên nền tảng đó, hoàn thiện cơ chế bảo vệ quyền lợi ích hợp pháp của công dân, cơ quan, tổ chức, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế, giữ vững an ninh chính trị và hội nhập quốc tế. Trƣớc những yêu cầu của thực tiễn, việc tiếp tục nghiên cứu các quy định của pháp luật về thẩm quyền của Tòa án trong việc giải quyết TCKDTM nhằm góp phần làm sáng tỏ thêm về lý luận cũng nhƣ thực tiễn, tìm ra những hạn chế, vƣớng mắc trong quy định pháp luật và thực tiễn thi hành, từ đó đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật nhằm nâng cao hiệu quả công tác giải quyết các vụ án kinh tế theo tinh thần cải cách tƣ pháp là hết sức cần thiết và vẫn có tính thời sự, rất đƣợc quan tâm trong khoa học pháp lý ở Việt Nam hiện nay. Do vậy, tác giả đã chọn đề tài “Thẩm quyền của Tòa án trong việc giải quyết tranh chấp kinh doanh, thương mại ở Việt Nam hiện nay ” để làm luận văn thạc sĩ Luật học của mình. 2 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Trong lĩnh vực khoa học pháp lý đã có nhiều công trình, bài viết nghiên cứu về vấn đề thẩm quyền của Tòa án trong việc giải quyết TCKDTM theo những khía cạnh khác nhau nhƣ: Giáo trình Luật thương mại, Đại học Luật Hà Nội, năm 2006; Giáo trình Luật kinh tế Việt Nam, Đại học Quốc gia Hà Nội, năm 2001 … Các bài tạp chí chuyên ngành luật học nhƣ: Giải quyết TCKDTM theo quy định của BLTTDS 2004 (Viên Thế Giang, Tạp chí Nhà nƣớc và Pháp luật số 12/2005); Thẩm quyền giải quyết các tranh chấp kinh doanh theo BLTTDS và các vấn đề đặt ra trong thực tiễn thi hành (Phan Chí Hiếu, Tạp chí Nhà nƣớc và Pháp luật số 6/2005); Giải quyết tranh chấp thương mại quốc tế bằng con đường Tòa án (Nguyễn Vũ Hoàng, NXB Thanh niên, năm 2003)... Các luận án tiến sỹ nhƣ luận án “Pháp luật giải quyết tranh chấp kinh tế bằng con đường Toà án ở Việt Nam” của tác giả Nguyễn Thị Kim Vinh; luận án “Thẩm quyền xét xử của Toà án nhân dân đối với các vụ việc KDTM theo pháp luật tố tụng dân sự Việt Nam” của tác giả Nguyễn Văn Tiến. Một số luận văn thạc sĩ liên quan đến vấn đề thẩm quyền của Tòa án trong việc giải quyết TCKDTM nhƣ: “Một số giải pháp nâng cao hiệu quả giải quyết tranh chấp kinh doanh thương mại tại Tòa án nhân dân cấp huyện” của tác giả Nguyễn Vũ Hoàng; “Giải quyết tranh chấp thương mại bằng Tòa án theo tinh thần cải cách tư pháp ở Việt Nam” của tác giả Vũ Quốc Hùng… Các công trình trên đã góp phần quan trọng vào việc hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam về thẩm quyền của Tòa án trong việc giải quyết TCKDTM trong thời gian qua. Tuy nhiên, các công trình nghiên cứu trên đều chƣa tập trung đƣa ra các giải pháp để hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả của hoạt động giải quyết TCKDTM. Hơn nữa nhiều vấn đề lý luận và thực tiễn đang tiếp tục đƣợc đặt ra và có nhu cầu giải quyết hoặc chƣa đƣợc cập 3 nhật trong pháp luật hiện hành. Đây là vấn đề cấp thiết đặt ra trong tiến trình hoàn thiện hệ thống pháp luật nói chung, hệ thống pháp luật kinh tế nói riêng ở nƣớc ta. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài 3.1. Mục đích Trên cơ sở nghiên cứu các quy định của pháp luật hiện hành liên quan trực tiếp đến vấn đề thẩm quyền của Toà án trong việc giải quyết TCKDTM mục đích của luận văn là đƣa ra các giải pháp để nâng cao hiệu quả của pháp luật về thẩm quyền của Tòa án trong việc giải quyết TCKDTM nói riêng và pháp luật giải quyết TCKDTM nói chung nhằm đảm bảo mọi TCKDTM đều đƣợc giải quyết một cách thuận lợi và triệt để. 3.2. Nhiệm vụ Đề tài nghiên cứu có nhiệm vụ làm sáng tỏ các vấn đề cơ bản sau: - Hệ thống đƣợc cơ sở lí luận, quan điểm khoa học, nhận thức chung về thẩm quyền quyền xét xử của Toà án nhân dân trong việc giải quyết TCKDTM. Đây là cơ sở khoa học làm cơ sở cho việc xác định thẩm quyền tƣ pháp nói chung và thẩm quyền xét xử đối với các vụ việc KDTM nói riêng. - Phân tích nội dung các quy định của pháp luật hiện hành về thẩm quyền của Toà án trong việc giải quyết các TCKDTM. Thực tiễn thi hành pháp luật, trên cơ sở đó chỉ ra những bất cập, hạn chế, vƣớng mắc trong thực thi pháp luật về thẩm quyền của Toà án trong việc giải quyết các TCKDTM. - Hoàn thiện pháp luật về thẩm quyền của Toà án trong việc giải quyết TCKDTM nhằm hoàn thiện công cụ pháp lý trong lĩnh vực kinh doanh, tiền đề cho cải cách tƣ pháp, tiến tới xây dựng nhà nƣớc pháp quyền xã hội chủ nghĩa, xã hội dân chủ, bình đẳng, văn minh. 4 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn: Là các quy phạm pháp luật hiện hành liên quan trực tiếp đến vấn đề thẩm quyền của Toà án trong việc giải quyết TCKDTM mà đặc biệt là Bộ luật tố tụng dân sự 2004 đã đƣợc sửa đổi bổ sung 2011 và những văn bản pháp luật có liên quan. Phạm vi nghiên cứu của đề tài: nghiên cứu pháp luật thực định Việt Nam về thẩm quyền của Tòa án trong việc giải quyết tranh chấp kinh doanh, thƣơng mại trong việc đối chiếu so sánh với pháp luật nƣớc ngoài về thẩm quyền của Tòa án trong việc giải quyết tranh chấp kinh doanh, thƣơng mại. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Đề tài đƣợc thực hiện trên cơ sở phƣơng pháp luận của chủ nghĩa triết học Mác - Lênin, tƣ tƣởng Hồ Chí Minh và quan điểm, đƣờng lối, chính sách của Đảng, Nhà nƣớc ta về phát triển kinh tế xã hội, về xây dựng và hoàn thiện pháp luật trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế. Các phƣơng pháp đƣợc sử dụng chủ yếu để nghiên cứu đề tài bao gồm các phƣơng pháp nghiên cứu khoa học nói chung và phƣơng pháp nghiên cứu khoa học pháp lý nói riêng nhƣ phƣơng pháp phân tích, tổng hợp, đối chiếu, so sánh, hệ thống hóa pháp luật... 6. Tính mới và những đóng góp của đề tài Đề tài nghiên cứu một cách toàn diện về cả lý luận và thực tiễn vấn đề, xác định những hạn chế, bất cập của pháp luật Việt Nam về thẩm quyền của Tòa án trong việc giải quyết TCKDTM, đồng thời phân tích kinh nghiệm pháp luật một số quốc gia trên thế giới về vấn đề này. Tác giả của luận văn với mong muốn đây là công trình nghiên cứu có ít nhiều giá trị về mặt lý luận cũng nhƣ thực tiễn để làm tài liệu tham khảo cho các hoạt động giảng dạy pháp lý cũng nhƣ tạo những gợi ý có giá trị cho các nhà lập pháp hoàn thiện hơn hệ thống pháp luật về giải quyết TCKDTM. 5 7. Kết cấu Ngoài lời nói đầu và kết luận, luận văn bao gồm 3 chƣơng: Chƣơng 1. Những vấn đề lí luận về thẩm quyền của Toà án trong việc giải quyết TCKDTM Chƣơng 2. Pháp luật về thẩm quyền của Toà án trong việc giải quyết TCKDTM và thực tiễn thực thi pháp luật ở Việt Nam Chƣơng 3. Hoàn thiện pháp luật về thẩm quyền của Toà án trong việc giải quyết TCKDTM 6 Chƣơng 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÍ LUẬN VỀ THẨM QUYỀN CỦA TOÀ ÁN TRONG VIỆC GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP KINH DOANH, THƢƠNG MẠI 1.1. Khái quát về thẩm quyền của Toà án trong hệ thống pháp luật Thẩm quyền là quyền xem xét để kết luận và định đoạt một vấn đề theo pháp luật [48, tr922]. Về mặt pháp lý, thẩm quyền là một quyền năng thi hành trao cho một cơ quan đƣợc thiết lập chính thức bởi pháp luật hay một lãnh đạo chính trị để giải quyết và đƣa ra những tuyên bố về những vấn đề pháp lý và để đảm bảo công lý trong phạm vi lãnh thổ cụ thể. Thẩm quyền là giới hạn nhiệm vụ, quyền hạn của các chủ thể nhất định (cá nhân, tổ chức) và đƣợc quyết định khi thực hiện các hoạt động thuộc thẩm quyền. Thẩm quyền gắn liền với bộ máy nhà nƣớc và các cá nhân có thẩm quyền khi thực hiện các hoạt động trong phạm vi, quyền hạn. Thẩm quyền của Tòa án đƣợc quy định trong Hiến pháp 1992, Luật tổ chức Toà án Nhân dân năm 2002, Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2004 (BLTTHS 2004), Bộ luật Tố tụng Dân sự 2004 (BLTTDS 2004), Luật Tố tụng hành chính năm 2010 (BLTTHC 2010) và các văn bản pháp luật khác. Theo quy định của những văn bản pháp luật nêu trên thì Toà án là cơ quan xét xử duy nhất của nƣớc Cộng Hoà Xã Hội Chủ Nghĩa Việt Nam (CHXHCNVN), chức năng xét xử của Toà án là chức năng cơ bản và quan trọng nhất, nó bao trùm và xuyên suốt quá trình hoạt động của Toà án. Điều 127 Hiến pháp 1992 quy định Toà án Nhân dân tối cao, các Toà án Nhân dân địa phƣơng, các Toà án Quân sự và các Toà án khác do luật định là những cơ quan xét xử của nƣớc CHXHCNVN; Điều 1 Luật Tổ chức Toà án Nhân dân quy định Toà án xét xử những vụ án hình sự, dân sự, hôn nhân và gia đình, lao động, kinh tế, hành chính và giải quyết những việc khác theo quy định của pháp luật. 7 Qua đó, thẩm quyền của Tòa án trong hệ thống pháp luật đƣợc hiểu với những cấp độ và nội dung khác nhau. Cụ thể: Thẩm quyền của Tòa án là phạm vi quyền hạn của Tòa án trong việc thực hiện pháp luật mà trọng tâm là công tác xét xử các loại vụ án theo quy định của pháp luật. Theo đó tùy thuộc vào quyền hạn do luật định, Tòa án các cấp, các Tòa án khác nhau trong hệ thống Tòa án, có phạm vi quyền hạn khác nhau trong việc xét xử các loại vụ án. Giới hạn thẩm quyền căn cứ vào nhu cầu điều chỉnh pháp luật từ thực tiễn khách quan, khả năng điều kiện của các Tòa án trong việc thực thi nhiệm vụ cũng nhƣ hiệu quả của hoạt động đó. Bên cạnh đó, thẩm quyền của Tòa án còn là sự phân định quyền hạn giữa Tòa án Nhân dân và các cơ quan chức năng khác trong hệ thống các cơ quan nhà nước. Theo luật định mỗi hệ thống cơ quan nhà nƣớc có chức năng, nhiệm vụ riêng thực hiện các công việc do nhà nƣớc giao phó. Sự phân công này nhằm đảm bảo tính chuyên môn, chuyên nghiệp hóa; phân định lĩnh vực hoạt động của các cơ quan nhà nƣớc. Tòa án Nhân dân với chức năng là cơ quan xét xử, có trách nhiệm giải quyết các xung đột trong đời sống xã hội xâm phạm đến lợi ích nhà nƣớc, công dân đƣợc quy định trong pháp luật. Tòa án không thực hiện chức năng điều hành quản lý nhà nƣớc nhƣ các cơ quan hành chính hoặc chuyên môn khác thuộc hệ thống cơ quan nhà nƣớc. Từ những phân tích trên, theo tác giả thẩm quyền của Tòa án là phạm vi giới hạn hoạt động của Tòa án và quyền năng pháp lý của Tòa án có mối liên quan chặt chẽ với nhau bao gồm thẩm quyền xét xử, phạm vi – giới hạn xét xử và quyền hạn quyết định của Tòa án. 1.2. Tranh chấp kinh doanh, thƣơng mại và thẩm quyền của Tòa án trong việc giải quyết tranh chấp kinh doanh, thƣơng mại 1.2.1. Tranh chấp kinh doanh, thương mại a ) Khái niệm tranh chấp kinh doanh, thương mại 8 Tranh chấp đƣợc hiểu là sự mâu thuẫn hoặc bất đồng (tranh cãi); sự mâu thuẫn về các quyền yêu cầu hay quyền, sự đòi hỏi về quyền, yêu cầu hay đòi hỏi từ một bên đƣợc đáp lại bởi một yêu cầu hay lập luận trái ngƣợc của bên kia 12, tr 9. TCKDTM là một thuật ngữ pháp lý mới xuất hiện cùng với sự ra đời của BLTTDS năm 2004 thay thế cho thuật ngữ tranh chấp kinh tế, “ một khái niệm quen thuộc của cơ chế kế hoạch hóa đã ăn sâu vào tiềm thức và tƣ duy pháp lý ngƣời Việt Nam”8, tr 427. Tranh chấp kinh tế theo tƣ duy cũ quy định tại Điều 12 của Pháp lệnh Thủ tục giải quyết các vụ án Kinh tế năm 1994, bao gồm: - Các tranh chấp về hợp đồng kinh tế giữa pháp nhân với pháp nhân, giữa pháp nhân với cá nhân có đăng ký kinh doanh. - Tranh chấp giữa công ty với các thành viên của công ty, giữa các thành viên của công ty với nhau liên quan đến việc thành lập, hoạt động, giải thể công ty. - Các tranh chấp liên quan đến mua bán cổ phiếu, trái phiếu. - Các tranh chấp khác theo quy định của pháp luật. Với quy định này, khái niệm tranh chấp kinh tế vẫn không bao quát hết các tranh chấp phát sinh trong nền kinh tế thị trƣờng ở Việt Nam, ví dụ nhƣ tranh chấp về hợp đồng có mục đích kinh doanh giữa hai doanh nghiệp tƣ nhân với nhau không đƣợc xem là tranh chấp kinh tế mà xem là tranh chấp dân sự. Điều này dẫn đến không có sự phân biệt rõ ràng giữa tranh chấp kinh tế và tranh chấp dân sự. Hiện nay ở Việt Nam chƣa có cách hiểu chuẩn xác và thống nhất về TCKDTM. Việc xác định phạm vi của tranh chấp đƣợc coi là TCKDTM chủ yếu căn cứ vào luật thực định. Theo khoản 2 điều 4 Luật Doanh nghiệp 2005 thì: “kinh doanh là việc thực hiện liên tục một, một số hoặc tất cả các công đoạn của quá trình đầu tư 9 từ sản xuất đến tiêu thụ sản phẩm hoặc cung ứng dịch vụ trên thị trường nhằm mục đích sinh lợi” Khoản 1 điều 3 Luật Thƣơng mại năm 2005 định nghĩa: “hoạt động thương mại là hoạt động nhằm mục đích sinh lợi, bao gồm mua bán hàng hóa, cung ứng dịch vụ, đầu tư, xúc tiến thương mại và các hoạt động nhằm mục đích sinh lợi khác”. Khái niệm kinh doanh theo Luật Doanh nghiệp 2005 và khái niệm thƣơng mại theo Luật thƣơng mại 2005 về cơ bản là tƣơng thích với nhau và cũng phù hợp với khái niệm thƣơng mại theo luật mẫu về thƣơng mại điện tử của UNCITRAL: “Thuật ngữ thƣơng mại đƣợc diễn giải theo nghĩa rộng để bao quát các vấn đề nảy sinh từ mọi quan hệ thƣơng mại, dù có hay không có hợp đồng. Các mối quan hệ mang tính thƣơng mại bao gồm nhƣng không phải chỉ bao gồm, các giao dịch sau đây: bất cứ giao dịch thƣơng mại nào về cung cấp hoặc trao đổi hàng hóa hoặc dịch vụ; thỏa thuận phân phối; đại diện hoặc đại lý thƣơng mại; ủy thác hoa hồng, cho thuê dài hạn, xây dựng các công trình; đầu tƣ; cấp vốn; ngân hàng; bảo hiểm; thỏa thuận khai thác hoặc tô nhƣợng; liên doanh hoặc các hình thức về hợp tác công nghiệp hoặc kinh doanh; chuyên chở hàng hóa hay hành khách bằng đƣờng biển, đƣờng không, đƣờng sắt hoặc đƣờng bộ” [47]. Với cách định nghĩa trên hoạt động kinh doanh và hoạt động thƣơng mại có nhiều nội hàm trùng nhau nhƣ về mục đích sinh lợi, về đầu tƣ, về cung ứng dịch vụ, về tiêu thụ sản phẩm… Nhƣ vậy, có thể quan niệm TCKDTM là những mâu thuẫn, bất đồng giữa các chủ thể phát sinh trong hoạt động thực hiện liên tục một, một số hoặc toàn bộ quá trình đầu tƣ từ sản xuất đến tiêu thụ sản phẩm, cung ứng các dịch vụ trên thị trƣờng, xúc tiến thƣơng mại và các hoạt động sinh lợi khác. Nói một cách ngắn gọn hơn, có thể định nghĩa 10 TCKDTM là những mâu thuẫn, bất đồng về quyền lợi giữa các chủ thể phát sinh trong hoạt động KDTM. Cách định nghĩa trên có hạn chế là tuy chỉ ra đƣợc bản chất của TCKDTM là mâu thuẫn về quyền lợi phát sinh khi tham gia hoạt động KDTM nhƣng lại không cho thấy biểu hiện của nó. Trong quan hệ kinh doanh, giữa các bên luôn tồn tại đồng thời hai mối quan hệ vừa xung đột, vừa hợp tác. Để xác định chính xác khi nào những xung đột lợi ích này chuyển thành tranh chấp thì cần phải dựa vào những dấu hiệu biểu hiện của nó. Dấu hiệu đó là khi một bên cho rằng quyền và lợi ích của mình bị vi phạm yêu cầu phía bên kia khắc phục nhƣng không nhận đƣợc sự đồng ý. Vì vậy, theo cách này, còn có một cách định nghĩa khác đó là “TCKDTM xảy ra khi một bên trong quan hệ KDTM khẳng định một trái quyền mà lại bị bên khác chống lại”. [49] Từ các định nghĩa trên có thể nêu ra khái niệm TCKDTM nhƣ sau: “TCKDTM là những mâu thuẫn, bất đồng về quyền lợi giữa các bên trong quan hệ KDTM khi một bên khẳng định trái quyền của mình mà lại bị bên khác chống lại”. Mỗi cách định nghĩa đều có hạt nhân hợp lý của mình, vấn đề là sử dụng thuật ngữ thống nhất trong tất cả các văn bản pháp luật. Và thuật ngữ đó không thể bó hẹp nội dung cụ thể của tranh chấp mà mang tính bao quát, tiên liệu các TCKDTM trong sự biến động của đời sống kinh tế hiện nay, nhƣng lại xác định chính xác loại tranh chấp. Đặc biệt, xây dựng hệ thống pháp luật giải quyết tranh chấp này thật hiệu quả là vấn đề thực tế đặt ra. b) Giải quyết tranh chấp kinh doanh thương mại TCKDTM là hệ quả phát sinh từ các quan hệ KDTM, các quan hệ có tính tài sản với mục đích kinh doanh, kiếm lời. Khi tham gia các quan hệ KDTM. các chủ thể đều hƣớng đến mục đích cao nhất là lợi nhuận, lợi ích kinh tế. Do vậy, TCKDTM phát sinh trên cơ sở sự xâm phạm đến quyền lợi 11 kinh tế. Các tranh chấp này thƣờng có ảnh hƣởng đến không những quyền lợi của các bên tranh chấp mà còn ảnh hƣởng đến sản xuất, kinh doanh của cả cộng đồng kinh doanh. Đây chính là phản ứng dây chuyền của TCKDTM và do vậy nếu nó không đƣợc giải quyết một cách khoa học, bảo đảm quyền lợi của các bên trong quan hệ tranh chấp thì có thể ảnh hƣởng tiêu cực đến sự phát triển của nền kinh tế đất nƣớc. Giải quyết TCKDTM theo nghĩa chung nhất có thể hiểu là cách thức, phƣơng pháp cũng nhƣ các hoạt động để khắc phục và loại trừ các tranh chấp phát sinh, nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của các chủ thể kinh doanh, bảo vệ trật tự kỷ cƣơng xã hội. [18, tr.287] Hoạt động KDTM có những đặc thù riêng cho nên khi tranh chấp xảy ra các bên tranh chấp luôn mong muốn nhanh chóng chấm dứt xung đột để bảo vệ hoặc khôi phục quyền và lợi ích hợp pháp của mình. Do đó, việc giải quyết TCKDTM cần đáp ứng một số yêu cầu sau: - Nhanh chóng, thuận lợi, không làm cản trở các hoạt động kinh doanh - Khôi phục và duy trì các quan hệ hợp tác, sự tín nhiệm giữa các bên trong kinh doanh - Giữ bí mật kinh doanh, uy tín của các bên trên thƣơng trƣờng - Kinh tế nhất, ít tốn kém nhất cả về thời gian, tiền bạc, sức lực Việc lựa chọn phƣơng thức giải quyết tranh chấp nói riêng cũng nhƣ mọi vấn đề liên quan đến quá trình giải quyết các tranh chấp trong kinh doanh nói chung dựa trên nguyên tắc quan trọng là quyền tự định đoạt của các bên. Cơ quan nhà nƣớc và Trọng tài thƣơng mại can thiệp theo yêu cầu của các bên tranh chấp, kể cả khi Tòa án hoặc Trọng tài đã can thiệp trong quá trình tố tụng, quyền tự định đoạt biểu hiện bằng những hành vi đơn phƣơng hoặc thỏa thuận của các bên luôn đƣợc ghi nhận và tôn trọng. Quyền tự định đoạt của các bên đƣợc coi là một nội dung của quyền tự do kinh doanh và đƣợc pháp luật bảo hộ. 12 Xuất phát từ quyền tự do kinh doanh, trong đó bao hàm quyền tự do lựa chọn phƣơng thức giải quyết tranh chấp, các bên tranh chấp có quyền lựa chọn phƣơng thức giải quyết tranh chấp phù hợp nhất cho mình. Có 4 phƣơng thức giải quyết tranh chấp đó là: thƣơng lƣợng, hòa giải, Trọng tài và Tòa án. Giải quyết TCKDTM bằng thương lượng là hình thức giải quyết TCKDTM đƣợc tiến hành giữa các bên (hoặc đại diện của các bên) tranh chấp để cùng tìm ra và đi đến những thỏa thuận thống nhất bằng những giải pháp phù hợp với tất cả các bên nhằm chấm dứt những tranh chấp trong hoạt động kinh doanh. Giải quyết TCKDTM bằng hòa giải là phƣơng thức giải quyết TCKDTM có sự tham gia của bên thứ ba giữ vai trò trung gian hòa giải nhằm giúp cho các bên tranh chấp thu hẹp những bất đồng và đi đến giải pháp giải quyết vụ tranh chấp. Bên thứ ba (hay còn gọi là hòa giải viên) do các bên tranh chấp thỏa thuận lựa chọn làm trung gian hòa giải không có quyền quyết định hay áp đặt ý chí của mình lên các bên tranh chấp. Tuy nhiên, hòa giải viên là ngƣời am hiểu pháp luật, có kỹ năng hòa giải, có kiến thức chuyên môn liên quan đến lĩnh vực tranh chấp sẽ đóng vai trò quan trọng trong việc giúp cho các bên tranh chấp tìm kiếm những giải pháp thích hợp cho việc giải quyết tranh chấp, còn giải pháp có đạt đƣợc hay không là do các bên tranh chấp quyết định. Giải quyết TCKDTM bằng Trọng tài là hình thức giải quyết tranh chấp thông qua hoạt động của Trọng tài viên (hoặc Hội đồng Trọng tài), với tƣ cách là bên thứ ba độc lập nhằm chấm dứt xung đột bằng việc đƣa ra một phán quyết buộc các bên tranh chấp phải thực hiện. Cơ sở làm phát sinh thẩm quyền của Trọng tài là sự thỏa thuận của các bên tranh chấp. Điều 5, khoản 1 của Luật Trọng tài thƣơng mại 2010 quy định: “Tranh chấp đƣợc giải quyết bằng Trọng tài nếu các bên có thoả thuận Trọng tài. Thỏa thuận Trọng tài có 13 thể đƣợc lập trƣớc hoặc sau khi xảy ra tranh chấp”. Thỏa thuận Trọng tài phải đƣợc lập thành văn bản, có thể ghi trong hợp đồng chính hoặc bằng văn bản riêng. Giải quyết TCKDTM bằng Tòa án là phƣơng thức giải quyết tranh chấp tại cơ quan xét xử nhân danh quyền lực nhà nƣớc, đƣợc tiến hành theo trình tự, thủ tục nghiêm ngặt, chặt chẽ và bản án hay quyết định của Tòa án về vụ tranh chấp nếu không có sự tự nguyện tuân thủ sẽ đƣợc đảm bảo thi hành bằng sức mạnh cƣỡng chế của nhà nƣớc [8, tr465]. Tòa án là cơ quan tài phán kinh tế duy nhất có quyền nhân danh quyền lực nhà nƣớc tiến hành xét xử các vụ TCKDTM. Đặc điểm này thể hiện vai trò của nhà nƣớc trong việc tạo lập nên những thiết chế quyền lực nhằm giải quyết những mâu thuẫn bất đồng trong kinh doanh, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của các chủ thể trong nền kinh tế, góp phần xây dựng môi trƣờng kinh doanh lành mạnh. 1.2.2. Vai trò của Tòa án trong việc giải quyết tranh chấp kinh doanh, thương mại a) Vai trò của Tòa án so với các phương thức khác trong giải quyết tranh chấp kinh doanh, thương mại Có rất nhiều lý do để các bên tranh chấp trong KDTM lựa chọn những hình thức giải quyết tranh chấp phù hợp với yêu cầu của mình: Đối với phƣơng thức giải quyết TCKDTM bằng thƣơng lƣợng. Thông thƣờng là phƣơng thức đƣợc các bên tranh chấp lựa chọn trƣớc tiên khi tranh chấp xảy ra. Bởi vì nó đơn giản lại không bị ràng buộc bởi các thủ tục pháp lý phiền phức, ít tốn kém về chi phí và thời gian cho các bên, không làm phƣơng hại đến quan hệ hợp tác vốn có giữa các bên trong kinh doanh, và vẫn đảm bảo đƣợc bí quyết kinh doanh và uy tín của các bên trên thƣơng trƣờng. Tuy nhiên thƣơng lƣợng lại phụ thuộc vào khả năng cũng nhƣ kỹ năng đàm phán thƣơng lƣợng, ý chí của các bên tranh chấp. Do đó, nếu một bên trong thƣơng lƣợng không có thiện chí hợp tác, lợi dụng hình thức thƣơng lƣợng để kéo dài 14 thời gian thực hiện nghĩa vụ, thì thƣơng lƣợng chỉ làm tốn kém và kéo dài thời gian hơn. Mặt khác, thỏa thuận thƣơng lƣợng chƣa có sự điều chỉnh pháp lý rõ ràng. Nó chỉ đƣợc quy định chung chung là một hình thức giải quyết tranh chấp (điều 317 Luật thƣơng mại 2005) mà không đƣợc quy định chi tiết về thủ tục, cách thức và trình tự vì vậy một bên có thể lợi dụng thƣơng lƣợng bằng cách kéo dài quá trình thƣơng lƣợng hoặc trì hoãn việc thực hiện thỏa thuận thƣơng lƣợng đã đạt đƣợc giữa các bên để làm cho bên kia mất quyền khởi kiện tại Tòa án. Đối với phƣơng thức giải quyết bằng hòa giải. Bên cạnh những ƣu điểm nhƣ giải quyết bằng thƣơng lƣợng nhƣ: nhanh chóng, linh hoạt, hiệu quả, ít tốn kém; hòa giải còn có ƣu điểm vƣợt trội bởi có sự tham gia của ngƣời thứ ba trong quá trình giải quyết tranh chấp. Ngƣời thứ ba thƣờng là ngƣời có trình độ chuyên môn, có kinh nghiệm, am hiểu lĩnh vực và vấn đề đang tranh chấp. Khi hiểu rõ đƣợc nguyên nhân hoàn cảnh phát sinh mâu thuẫn cũng nhƣ quan điểm nhận thức của các bên, họ sẽ biết cách làm cho ý chí của các bên dễ gặp nhau trong quá trình đàm phán để loại trừ tranh chấp. Hệ thống pháp luật về hòa giải hiện hành chủ yếu điều chỉnh hoạt động hòa giải trong tố tụng. Hòa giải trong tố tụng là việc hòa giải đƣợc tiến hành bởi cơ quan Trọng tài hay Tòa án. Vụ tranh chấp đƣợc các cơ quan này thụ lý giải quyết và tiến hành hòa giải theo trình tự thủ tục do pháp luật quy định. Bên thứ ba giữ vai trò trung gian hoà giải có thể là Thẩm phán hoặc Trọng tài viên phụ trách vụ việc (hoặc Hội đồng Trọng tài). Kết quả hòa giải phản ánh sự thỏa thuận tự nguyện, không trái pháp luật và đạo đức xã hội của các bên và đƣợc ghi nhận tại biên bản hòa giải thành. Tòa án hoặc Trọng tài sẽ ra quyết định công nhận sự thỏa thuận của các bên và có hiệu lực thi hành. Riêng hòa giải với tính chất là một biện pháp giải quyết TCKDTM ngoài tố tụng là một khái niệm mới. Đây là một trong những biện pháp giải 15