Tài liệu Tác động của quá trình đô thị hóa đến cơ cấu lao động và việc làm của các hộ gia đình ở huyện từ liêm - hà nội

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN NGUYỄN THỊ VĨNH HÀ TÁC ĐỘNG CỦA QUÁ TRÌNH ĐÔ THỊ HOÁ ĐẾN CƠ CẤU LAO ĐỘNG VÀ VIỆC LÀM CỦA CÁC HỘ GIA ĐÌNH Ở HUYỆN TỪ LIấM - HÀ NỘI LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC XÃ HỘI HỌC HÀ NỘI, 2006 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN KHOA XÃ HỘI HỌC TÁC ĐỘNG CỦA QUÁ TRÌNH ĐÔ THỊ HOÁ ĐẾN CƠ CẤU LAO ĐỘNG VÀ VIỆC LÀM CỦA CÁC HỘ GIA ĐÌNH Ở HUYỆN TỪ LIÊM - HÀ NỘI CHUYấN NGÀNH : MÃ SỐ XÃ HỘI HỌC : 60 31 30 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. NGUYỄN THỊ KIM HOA NGƯỜI THỰC HIỆN: NGUYỄN THỊ VĨNH HÀ MỤC LỤC Trang HÀ NỘI, 2006 2 MỞ ĐẦU 7 1. Lý do chọn đề tài................................................................................ 7 2. Ýnghĩa lý luận và thực tiễn của đề tài................................................ 8 2.1. Ý nghĩa lý luận 8 2.2. Ý nghĩa thực tiễn.......................................................................... 8 3. Mục tiêu nghiên cứu........................................................................... 8 4. Đốitượng, khách thể và phạm vi nghiên cứu...................................... 9 4.1.Đối tượng nghiên cứu................................................................... 9 4.2. Khách thể nghiên cứu.................................................................. 9 4.3.Phạm vi nghiên cứu...................................................................... 9 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu xã hội 10 học................. 5.1.Phương pháp luận nghiên cứu...................................................... 10 5.2. Các phương pháp nghiên cứu xã hội học..................................... 10 5.2.1.Phương pháp nghiên cứu tài liệu thứ cấp........................ 10 5.2.2.Phương pháp phỏng vấn sâu cá nhân.............................. 10 5.2.3.Phương pháp phỏng vấn bằng bảng hỏi.......................... 10 5.2.4. Cách thức tiến hành chọn mẫu khảo sát......................... 11 5.2.5.Phương pháp phân tích, thống kê.................................... 14 6. 5.2.6. Phương pháp phân tích, đánh giá trên cơ sở khung sinh kế bền vững.............................................................................. 15 Giả thuyết nghiên cứu......................................................................... 16 7. Khung lý thuyết.................................................................................. CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN NGHIÊN CỨU 18 20 1.1 Tình hình nghiên cứu trong nước..................................................... 1.2 Cơ sở lý luận..................................................................................... 22 20 1.2.1. Lý thuyết cấu trúc chức năng.................................................. 22 1.2.2. Lý thuyết biến đổi xã hội........................................................ 23 1.3. Một số khái niệm có liên quan đến nghiên cứu................................ 25 1.3.1. Khái niệm đô thị hoá............................................................... 25 3 1.3.2. Khái niệm hộ gia đình - thành viên hộ gia đình...................... 27 1.3.3. Khái niệm cơ cấu lao động, việc làm...................................... 29 1.2.4. Mối quan hệ giữa đô thị hoá với cơ cấu lao động, việc 30 làm.... CHƢƠNG 2. TÁC ĐỘNG CỦA QUÁ TRÌNH ĐÔ THỊ HOÁ ĐẾN 32 CƠ CẤU LAO ĐỘNG VÀ VIỆC LÀM CỦA CÁC HỘ GIA ĐÌNH. 2.1. Tổng quan về tình hình đô thị hoá và chuyển dịch cơ cấu lao động, việc làm của Hà Nội giai đoạn 2000 - 2005..................................... 32 2.2. Vài nét về đặc điểm kinh tế - xã hội Huyện Từ Liêm giai đoạn 2000 - 2005....................................................................................... 33 2.2.1. Khái quát tình hình đô thị hoá và chuyển dịch cơ cấu lao động của Huyện Từ Liêm giai đoạn 2000 - 2005............................. 33 2.2.2. Đặc điểm kinh tế - xã hội các xã được chọn nghiên cứu........ 37 2.2.3. Một số đặc trưng cơ bản của các hộ gia đình được chọn nghiên cứu khảo sát.......................................................................... 43 2.3. Sự biến đổi cơ cấu lao động và việc làm của các hộ gia đình ở Huyện Từ Liêm, Hà Nội giai đoạn 2000 - 2005............................... 47 2.3.1. Sự biến đổi cơ cấu lao động, việc làm của lực lượng lao động trong các hộ gia đình................................................................ 2.3.2. Sự dịch chuyển của lực lượng lao động trong các hộ gia đình................................................................................................... 2.3.3. Dự kiến và nhu cầu hỗ trợ của lực lượng lao động liên quan đến vấn đề việc làm và phát triển sản xuất - kinh doanh.................. 2.4. Tác động của quá trình đô thị hoá đến cơ cấu lao động và việc làm của các hộ gia đình ở Huyện Từ Liêm, Hà Nội giai đoạn 20002005.................................................................................................. 2.4.1. Những tác động tích cực của quá trình đô thị hoá đến cơ cấu lao động và việc làm của các hộ gia đình ở huyện Từ Liêm, Hà Nội giai đoạn 2000 - 2005................................................................ 2.4.2. Những tác động tiêu cực của quá trình đô thị hoá đến cơ cấu lao động và việc làm của các hộ gia đình ở Huyện Từ Liêm, Hà Nội giai đoạn 2000 - 2005................................................................ 47 62 65 70 70 79 4 2.5. Những đề xuất của cán bộ chính quyền/đoàn thể địa phương và của các hộ gia đình về giải pháp trợ giúp của nhà nước và của chính quyền địa phương liên quan đến vấn đề lao động và việc làm cho các hộ gia đình ở vùng đô thị hoá của Hà 86 Nội........................... KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ 91 1. Kết luận............................................................................................. 91 2. Kiến nghị........................................................................................... 93 2.1. Đối với Nhà nước - cấp trung ương........................................... 93 2.2. Đối với chính quyền địa phương............................................... 94 2.3. Đối với người dân...................................................................... 95 96 5 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC A - BẢNG SỐ LIỆU KẾT QUẢ ĐIỀU TRA, PHỎNG VẤN 99 Bảng 1. Tình hình dân số qua các năm của Huyện Từ Liêm..................... 99 Bảng 2. Số hộ gia đình bị thu hồi đất từ năm 2000 đến năm 2005 theo ngành nghề của xã Mỹ Đình....................................................................... 99 Bảng 3. Dân số xã Mễ Trì qua các năm. Bảng 4. Lực lượng lao động trong gia đình bị và không bị thu hồi đất đã làm gì khi thất nghiệp chia theo độ tuổi..................................................... Bảng 5. Cách thức có được việc làm phi nông nghiệp hiện nay của lực lượng lao động trong gia đình bị / không bị thu hồi đất hiện đang làm kết hợp nông nghiệp với phi nông nghiệp và làm phi nông nghiệp.................. Bảng 6. Chuyển đổi tính chất ngành nghề của các hộ gia đình sau khi diễn ra việc thu hồi đất chia theo xã........................................................... Bảng 7. Nguồn thu nhập trước và sau khi gia đình bị thu hồi đất theo mức độ quan trọng của lực lượng lao động trong các hộ gia đình bị thu hồi đất......................................................................................................... Bảng 8. Nguồn thu nhập trước và sau khi diễn ra việc thu hồi đất ở địa phương theo mức độ quan trọng của lực lượng lao động trong các hộ gia đình không bị thu hồi đất............................................................................ Bảng 9. Mục đích sử dụng tiền đền bù thu hồi đất của các hộ gia đình.... 99 100 100 101 102 102 103 Bảng 10. Những dự kiến về việc làm trong thời gian tới của lực lượng lao động hiện đang thất nghiệp và không làm việc.................................... 103 Bảng 11. Dự kiến chuyển đổi việc làm trong thời gian tới của lực lượng lao động hiện đang làm việc....................................................................... 103 Bảng 12. Dự định phát triển sản xuất kinh doanh của các hộ gia đình...... 104 Bảng 13. Những khó khăn của gia đình trong giải quyết việc làm và phá triển sản xuất kinh doanh của gia đình................................................ 104 Bảng 14. Nhu cầu của lực lượng lao động về hỗ trợ từ phía chính quyền địa phương.................................................................................................. 105 PHỤ LỤC B - BỘ CÔNG CỤ NGHIÊN CỨU 1 106 Phiếu thu thập thông tin cấp huyện................................................... 107 6 2 Phiếu thu thập thông tin cấp xã......................................................... 113 3 Phiếu trưng cầu ý kiến cán bộ chính quyền, đoàn thể cấp xã........... 122 4 Phiếu phỏng vấn hộ gia đình bị thu hồi đất...................................... 126 5 Phiếu phỏng vấn thành viên (15 đến 60 tuổi) của hộ gia đình bị thu hồi đất......................................................................................... 135 Phiếu phỏng vấn hộ gia đình không bị thu hồi đất 146 Phiếu phỏng vấn thành viên (15 đến 60 tuổi) của hộ gia đình không bị thu hồi đất.......................................................................... 154 6 7 7 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Quá trình đô thị hoá đã và đang diễn ra mạnh mẽ trên phạm vi cả nước nói chung và Hà Nội nói riêng. Ở tầm vĩ mô, đô thị hoá là một trong những giải pháp quan trọng trong chiến lược phát triển kinh tế xã hội theo hướng chuyển dịch cơ cấu kinh tế đáp ứng mục tiêu công nghiệp hoá, hiện đại hoá: phát triển mạnh các ngành công nghiệp và thương mại - dịch vụ mà Đảng và Nhà nước đã đề ra trong giai đoạn từ nay đến năm 2020. Mặt khác, đô thị hoá cũng là một trong những chỉ tiêu quan trọng phản ánh sự phát triển của một đất nước. Tuy nhiên, bên cạnh những tác động tích cực, vẫn còn có không ít những bất cập, tồn tại đặt ra cần phải giải quyết, đặc biệt là vấn đề lao động - việc làm đối với một bộ phận lớn dân cư nông thôn bị rơi vào tình trạng thất nghiệp và thiếu việc làm khi bị thu hồi đất đai phục vụ mục tiêu đô thị hoá. Hà Nội là một trong những địa phương có tốc độ đô thị hoá thuộc loại nhanh nhất so với các địa phương khác trong cả nước, đặc biệt trong giai đoạn 2000 - 2005. Điều này được thể hiện qua sự mở rộng về phạm vi địa giới, sự tăng về số lượng các đơn vị hành chính (9 quận và 4 huyện) so với trước đây (4 quận và 5 huyện); sự tăng trưởng về số lượng các khu công nghiệp tập trung, cụm công nghiệp vừa và nhỏ, các khu đô thị mới... Từ Liêm là một huyện ngoại thành Hà Nội, có tốc độ đô thị hoá nhanh trong thời kỳ 2000 - 2005 với khoảng 200 dự án đầu tư, trong đó phần lớn là phát triển các khu đô thị với tổng diện tích đất thu hồi hàng nghìn ha. Đi cùng những dự án, hạ tầng kỹ thuật và hạ tầng xã hội ở các khu vực dân cư xung quanh vùng quy hoạch cũng được cải tạo và nâng cấp đồng bộ. Đời sống của người dân có nhiều thay đổi theo chiều hướng tích cực, hạ tầng cơ sở và hệ thống dịch vụ xã hội (y tế, giáo dục, giao thông...) ngày càng được cải thiện hơn. Tuy nhiên, bên cạnh những tác động của đô thị hoá đối với đời sống kinh tế - xã hội nói chung, không thể không đề cập tới những ảnh hưởng của nó đối với vấn đề lao động - việc làm. Cùng với quá trình đô thị hoá là xu hướng diện tích đất nông nghiệp của huyện ngày càng bị thu hẹp và cơ cấu kinh tế chuyển dịch theo hướng giảm tỷ 8 trọng nông nghiệp đã tất yếu dẫn đến việc chuyển đổi về cơ cấu lao động và việc làm của người dân. Vấn đề đặt ra ở đây là cơ cấu lao động và việc làm của người dân ở đây đã thay đổi như thế nào dưới tác động của đô thị hoá? Người dân đã thực hiện những chiến lược sinh kế như thế nào để có thể thích nghi với hoàn cảnh và điều kiện sống mới? Những tác động tiêu cực của quá trình đô thị hoá là gì?.... Về những điểm này, đề tài sẽ tập trung đi sâu nghiên cứu tìm hiểu và lý giải. Kết quả nghiên cứu góp phần là cơ sở cho việc xây dựng các chính sách, chương trình phát triển chung của nhà nước có liên quan đến lĩnh vực lao động - việc làm cho người dân trong phạm vi ảnh hưởng của quy hoạch, phát triển đô thị trong thời gian tới. 2. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của đề tài 2.1. Ý nghĩa lý luận Trong quá trình thực hiện nghiên cứu đánh giá tác động của quá trình đô thị hoá đến cơ cấu lao động và việc làm của các hộ gia đình ở huyện Từ Liêm trong giai đoạn hiện nay, đề tài vận dụng các lý thuyết xã hội học có liên quan: lý thuyết cấu trúc chức năng, lý thuyết về biến đổi xã hội, khung lý thuyết phân tích đánh giá tác động, phương pháp đánh giá dựa trên khung sinh kế bền vững nhằm tìm hiểu và đánh giá những tác động tích cực và tiêu cực của quá trình đô thị hoá đến sự biến đổi về cơ cấu lao động và việc làm của các hộ gia đình. Kết quả nghiên cứu sẽ góp phần vào việc khẳng định và phát triển hệ thống các lý luận, phương pháp, khung lý thuyết trong nghiên cứu xã hội học về các vấn đề liên quan đến đô thị, lao động, việc làm... 2.2. Ý nghĩa thực tiễn Cùng với ý nghĩa lý luận trên, kết quả nghiên cứu này cũng đồng thời góp phần là cơ sở giúp cho các nhà quản lý, hoạch định chiến lược quy hoạch phát triển đô thị và giải quyết việc làm, tăng thu nhập của người dân phù hợp với điều kiện tự nhiên, điều kiện kinh tế - xã hội của các vùng ngoại thành Hà Nội theo định hướng công nghiệp hoá - hiện đại hoá mà Đảng và Nhà nước đã đề ra. 3. Mục tiêu nghiên cứu 9 Để có thể phát hiện những tác động (cả tích cực và tiêu cực) của vấn đề đô thị hoá tới sự biến đổi cơ cấu lao động và việc làm của người dân ở các huyện ngoại thành Hà Nội, đề tài sẽ tập trung vào những mục tiêu cụ thể sau:  Làm rõ một số vấn đề lý luận và thực tiễn về đô thị hoá, về lao động - việc làm ở Việt Nam hiện nay;  Đánh giá sự biến đổi về cơ cấu lao động, việc làm của các hộ gia đình dưới tác động của quá trình đô thị hoá ở huyện Từ Liêm;  Phát hiện những tác động tích cực và tiêu cực của quá trình đô thị hoá đến sự chuyển dịch cơ cấu lao động và việc làm của các hộ gia đình ở huyện Từ Liêm - Hà Nội giai đoạn 2000 - 2005;  Đề xuất các giải pháp hỗ trợ tạo việc làm, tăng thu nhập cho các hộ gia đình ở các vùng đô thị hoá ở Hà Nội giai đoạn 2006 - 2010. 4. Đối tƣợng, khách thể và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tƣợng nghiên cứu Tác động của quá trình đô thị hoá đến cơ cấu lao động và việc làm của các hộ gia đình ở Huyện Từ Liêm, Hà Nội. 4.2. Khách thể nghiên cứu: - Các hộ gia đình chịu tác động trực tiếp (các hộ gia đình bị thu hồi đất) và gián tiếp (các hộ gia đình không bị thu hồi đất) của đô thị hoá liên quan đến vấn đề lao động và việc làm của các thành viên trong hộ gia đình. - Cán bộ chính quyền và tổ chức/đoàn thể của các xã được chọn khảo sát. 4.3. Phạm vi nghiên cứu Đề tài tập trung nghiên cứu tại thị trấn Cầu Diễn, xã Mỹ Đình, xã Mễ Trì và xã Minh Khai thuộc Huyện Từ Liêm, Hà Nội, là những nơi đang diễn ra quá trình đô thị hoá với tốc độ nhanh trong giai đoạn 2000 - 2005. Thời gian quan sát thu thập thông tin: Từ năm 2000 đến 2005. 5. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu xã hội học 10 5.1. Phƣơng pháp luận nghiên cứu Phƣơng pháp luận Mác-xít được sử dụng trong toàn bộ nội dung của đề tài để làm cơ sở cho việc xem xét và giải thích các sự kiện xã hội trong các mối quan hệ biện chứng và trong quá trình phát triển của lịch sử xã hội. Như vậy, phương pháp này giúp xem xét sự vận động, chuyển đổi của cơ cấu lao động, việc làm của người dân trong bối cảnh phát triển kinh tế xã hội và phát triển đô thị ở Hà Nội hiện nay. Đồng thời, phƣơng pháp tiếp cận hệ thống cũng giúp xem xét quá trình biến đổi về cơ cấu lao động và việc làm của các hộ gia đình ở vùng ngoại thành Hà Nội dưới tác động của quá trình đô thị hoá trong mối quan hệ biện chứng với các thiết chế xã hội khác, từ đó xác định các định hướng phát triển về cơ cấu lao động và việc làm cho người dân ở các vùng ngoại thành đang chịu tác động mạnh mẽ của quá trình đô thị hoá trong tổng thể các quan hệ kinh tế - xã hội ở Hà Nội hiện nay. 5.2. Các phƣơng pháp nghiên cứu xã hội học 5.2.1. Phương pháp nghiên cứu tài liệu thứ cấp: - Phương pháp này được áp dụng để tra cứu, tổng hợp các báo cáo tổng kết của huyện và các xã; thu thập các tài liệu sẵn có liên quan đến đô thị hoá, lao động và việc làm phục vụ cho nghiên cứu của đề tài. - Thu thập thông tin chung của huyện theo mẫu phiếu: 01 phiếu tổng hợp thông tin chung liên quan đến vấn đề quy hoạch thu hồi đất, lao động, việc làm, kinh tế, xã hội của huyện; - Thu thập thông tin chung của xã theo mẫu phiếu: 04 phiếu tổng hợp thông tin chung liên quan đến vấn đề quy hoạch thu hồi đất, lao động, việc làm, kinh tế, xã hội của 4 địa bàn: thị trấn Cầu Diễn, xã Mỹ Đình, xã Minh Khai và xã Mễ Trì; 5.2.2. Phương pháp phỏng vấn sâu cá nhân: Thực hiện phỏng vấn sâu 10 chủ hộ gia đình bị thu hồi đất và 10 chủ hộ gia đình không bị thu hồi đất về các 11 vấn đề có liên quan đến lao động, việc làm, thu nhập... của hộ gia đình vào thời điểm trước và sau khi diễn ra việc thu hồi đất. 5.2.3. Phương pháp phỏng vấn bằng bảng hỏi: - Phỏng vấn 137 hộ gia đình bị thu hồi đất của 4 địa bàn: thị trấn Cầu Diễn và các xã Mỹ Đình, Minh Khai và Mễ Trì; - Phỏng vấn 56 hộ gia đình không bị thu hồi đất của 4 địa bàn: thị trấn Cầu Diễn và các xã Mỹ Đình, Minh Khai và Mễ Trì; - Phỏng vấn 462 thành viên trong độ tuổi lao động (từ 15 đến 60 tuổi) trong hộ gia đình bị thu hồi đất; - Phỏng vấn 195 thành viên trong độ tuổi lao động (từ 15 đến 60 tuổi) trong hộ gia đình không bị thu hồi đất; - Trưng cầu ý kiến 22 cán bộ chính quyền và đoàn thể của 4 địa bàn được chọn khảo sát. 5.2.4. Cách thức tiến hành chọn mẫu khảo sát 5.2.4.1. Chọn mẫu xã: Trong tổng số 16 xã/thị trấn của Huyện Từ Liêm, chọn 4 xã có tốc độ thu hồi đất phục vụ mục tiêu đô thị hoá (phát triển khu công nghiệp và đô thị) nhanh nhất trong giai đoạn 2000 - 2005. Tiêu chí này được căn cứ trên số liệu thống kê thu hồi đất của các xã thuộc Huyện. Kết quả, đề tài nghiên cứu lựa chọn được 4 xã khảo sát: Thị trấn Cầu Diễn, Xã Mỹ Đình, Xã Mễ Trì và xã Minh Khai. Đây là 4 xã có tỷ lệ đất bị thu hồi lớn nhất trong giai đoạn 2000 2005 phục vụ các mục tiêu chủ yếu sau: - Thị trấn Cầu Diễn: Mở rộng đường quốc lộ 32; xây dựng khu đô thị cao cấp với tổng diện tích đất bị thu hồi đến năm 2005 là 75,2 ha, chiếm 35,3% tổng diện tích đất của thị trấn. 12 - Xã Mỹ Đình (với tổng diện tích đất bị thu hồi đến năm 2005 là 311 ha chiếm 68,0% diện tích đất của xã) và xã Mễ Trì (có tổng diện tích đất nông nghiệp bị thu hồi giai đoạn 2000 - 2005 là 180,27 ha) phục vụ các mục đích: Xây dựng đường cao tốc Láng - Hoà Lạc, khu hành chính quốc gia; khu liên hợp thể thao quốc gia và các khu đô thị cao cấp. - Xã Minh Khai (Tính đến năm 2005, diện tích đất nông nghiệp bị thu hồi là 103,5 ha, chiếm 29,4% diện tích đất nông nghiệp của năm 2001): Xây dựng cụm, khu công nghiệp nhỏ; mở rộng đường quốc lộ 32. 5.2.4.2. Chọn mẫu hộ gia đình bị thu hồi đất và không bị thu hồi đất a. Quy mô mẫu khảo sát Quy mô mẫu khảo sát tại mỗi địa bàn xã được lựa chọn căn cứ trên cơ sở mục tiêu thu hồi đất phục vụ cho đô thị hoá tại mỗi xã. Tập trung đối với các khu vực thu hồi đất sản xuất nông nghiệp phục vụ mục tiêu phát triển khu công nghiệp, các khu vực có tiềm năng thu hút lao động phi nông nghiệp. Theo tiêu chí lựa chọn trên, quy mô mẫu khảo sát dự kiến tại mỗi xã như sau: Bảng 1. Dự kiến cơ cấu mẫu khảo sát hộ gia đình tại mỗi xã Tổng số mẫu dự kiến khảo sát TT 1 Địa bàn Thị trấn Cầu Diễn Hộ gia đình bị thu hồi đất Hộ gia đình không bị thu hồi đất 10 30 2 Xã Mỹ Đình 40 10 3 Xã Mễ Trì 40 10 4 Xã Minh Khai 50 10 140 60 Tổng số b. Các bước tiến hành chọn hộ gia đình khảo sát  Bước 1:  Bước 2:  Bước 3: Chọn thôn/xóm khảo sát theo gợi ý của cán bộ xã. Lập danh sách các hộ gia đình bị thu hồi đất, Lập danh sách các hộ gia đình không bị thu hồi đất. Chọn bước nhảy “k”: Tổng số hộ gia đình bị thu hồi đất tại mỗi xã k1 = Tổng số mẫu hộ gia đình bị thu hồi đất cần khảo sát tại mỗi xã 13 Tổng số hộ gia đình không bị thu hồi đất tại mỗi xã k2 = Tổng số mẫu hộ gia đình không bị thu hồi đất cần khảo sát tại mỗi xã  Bước 4: Chọn hộ khảo sát: + Hộ GĐ đầu tiên trong danh sách được xác định là hộ có số thứ tự = số dư (khi tính bước nhảy), nếu số dư khác 0. Hoặc = đúng số lượng mẫu cần khảo sát tại mỗi xã, nếu số dư = 0 + Các hộ GĐ tiếp theo được xác định với số thứ tự = số thứ tự hộ GĐ trước đó + bước nhảy k. c. Nguyên tắc thực hiện phỏng vấn Không thay thế hộ gia đình khác ngoài danh sách được lập đối với trường hợp không phỏng vấn được do hộ gia đình không đồng ý trả lời phỏng vấn hoặc do đến nhà nhiều lần mà không gặp... d. Kết quả phỏng vấn Trên cơ sở quy mô mẫu khảo sát hộ gia đình, các bước tiến hành chọn mẫu và nguyên tắc điều tra trên, chúng tôi đã tiến hành phỏng vấn được 137 hộ gia đình bị thu hồi đất và 56 hộ gia đình không bị thu hồi đất, phân bố theo mỗi địa bàn xã như sau (Bảng 2): Bảng 2. Cơ cấu mẫu khảo sát phỏng vấn hộ gia đình thực tế tại 4 xã TT Địa bàn Số hộ bị thu hồi đất Số hộ không bị thu hồi được phỏng vấn (hộ) đất được phỏng vấn (hộ) 1 Thị trấn Cầu Diễn 10 26 2 Xã Mỹ Đình 39 10 3 Xã Mễ Trì 40 10 4 Xã Minh Khai 48 10 5 Tổng số 137 56 14 5.2.4.4. Chọn mẫu thành viên hộ gia đình từ 15 đến 60 tuổi: Tiến hành phỏng vấn toàn bộ các thành viên từ 15 đến 60 tuổi của các hộ gia đình bị thu hồi đất và không bị thu hồi đất chấp thuận trả lời phỏng vấn. Kết quả phỏng vấn như sau: - Tổng số thành viên trong độ tuổi lao động của các hộ gia đình bị thu hồi đất được phỏng vấn là 462 người. Trong đó 51,7% là nữ và 48,3% là nam. - Tổng số thành viên trong độ tuổi lao động của các hộ gia đình không bị thu hồi đất được phỏng vấn là 195 người. Trong đó 54,4% là nam và 45,6% là nữ. - Cơ cấu lực lượng lao động được phỏng vấn phân bố theo mỗi địa bàn khảo sát được tổng hợp chi tiết theo bảng 3 dưới đây: Bảng 3. Cơ cấu mẫu phỏng vấn thành viên từ 15 đến 60 tuổi của các hộ gia đình chia theo giới tính và xã. Thành viên gia đình bị thu hồi đất Total Nam Thành viên gia đình không bị thu hồi đất Nữ Total Nam Nữ SL % SL % SL % SL % SL % SL % 462 100.0 223 48.3 239 51.7 195 100.0 106 54.4 89 45.6 39 8.4 21 53.8 18 46.2 86 44.1 49 57.0 37 43.0 123 26.6 59 48.0 64 52.0 24 12.3 13 54.2 11 45.8 Mễ Trì 151 32.7 70 46.4 81 53.6 42 21.5 23 54.8 19 45.2 Minh Khai 149 32.3 73 49.0 76 51.0 43 22.1 21 48.8 22 51.2 Chung Thị trấn Cầu Diễn Mỹ Đình 5.2.4.5. Chọn mẫu khảo sát đối với cán bộ chính quyền, đoàn thể: Tổng số mẫu phiếu trưng cầu ý kiến cán bộ dự kiến là 28 phiếu. Trong đó, tại mỗi địa bàn xã/thị trấn, thực hiện trưng cầu ý kiến đối với 7 cán bộ gồm: 1 cán bộ lãnh đạo xã; 1 cán bộ lao động, thương binh và xã hội; 1 cán bộ đoàn thanh niên; 1 cán bộ hội phụ nữ; 1 cán bộ hội nông dân và 1 cán bộ đảng uỷ. Tổng số phiếu trưng cầu ý kiến cán bộ chính quyền và đoàn thể thực tế thu thập được là 22 phiếu. Trong đó: 15 - Cán bộ chính quyền địa phương: 11 phiếu. - Cán bộ các tổ chức đoàn thể địa phương: 11 phiếu. 5.2.5. Phương pháp phân tích, thống kê: Phương pháp này được thực hiện bằng các chương trình phần mềm CSPRO, EXCEL và STATA để xử lý kết quả thông tin thu thập được tại các xã và huyện. 5.2.7. Phương pháp phân tích đánh giá trên cơ sở khung sinh kế bền vững: Trên quan điểm của Andrew Dorward và Nigel Poole [30, 90] về xem xét, tìm hiểu các mối quan hệ giữa thị trường, sinh kế và giảm nghèo. Một sinh kế của con người có thể được mô tả như là sự tập hợp các nguồn lực và khả năng mà con người có được kết hợp với những quyết định và hoạt động mà họ thực hiện nhằm để kiếm sống cũng như để đạt được các mục tiêu và ước nguyện của họ, bao gồm kỹ năng, học thức, sức khoẻ, khả năng lao động, đất đai và các nguồn lực tài nguyên thiên nhiên khác, thu nhập, tiền mặt, tiết kiệm, tài sản, công cụ sản xuất, mạng lưới hỗ trợ gia đình và xã hội. Một sinh kế bền vững đạt được khi con người có thể đối phó và phục hồi từ những áp lực và rủi ro, đồng thời có thể duy trì hoặc nâng cao khả năng và tài sản cả ở hiện tại và trong tương lai mà không gây tổn hại đến nguồn tài nguyên khác. Nguyên tắc xuyên suốt của khung sinh kế bền vững là “lấy con người làm trung tâm”. Như vậy, có thể thấy rằng con người có 5 loại nguồn vốn cơ bản (gồm: vốn tự nhiên, vốn con người, vốn xã hội, vốn tài chính và vốn vật chất) và dựa vào các nguồn vốn đó, con người có thể thực hiện triển khai chiến lược sinh kế của mình để hướng tới một kết quả mong đợi là cải thiện điều kiện và chất lượng cuộc sống. Các nguồn gây tổn thương - Các chính sách kinh tế - xã hội, quy hoạch thu hồi đất, - Những rủi ro, ảnh hưởng tiêu cực của các chính sách. 16 Kết quả sinh kế Các nguồn vốn/tài sản 1. Vốn tự nhiên 2. Vốn con người 3. Vốn xã hội 4. Vốn tài chính 5. Vốn vật chất - Việc làm ổn định, - Thu nhập tốt hơn, CHIẾN LƯỢC SINH KẾ - Cải thiện tình trạng cuộc sống, - Giảm thiểu tính dễ tổn thương, - Sử dụng có hiệu quả và bền vững các nguồn vốn/ tài sản. Như vậy, khung sinh kế bền vững được áp dụng trong nghiên cứu này nhằm tìm hiểu và đánh giá: (i) Các nguồn vốn / tài sản hiện có của các hộ gia đình, cụ thể:  Đất đai phục vụ sản xuất của gia đình;  Nguồn nhân lực - lực lượng lao động của gia đình;  Các mối quan hệ xã hội của gia đình;  Nguồn tiền mặt hiện có của gia đình;  Nhà cửa, tài sản khác... (ii) Sử dụng các nguồn vốn / tài sản trong các hoạt động sinh kế của các hộ gia đình:  Sử dụng các nguồn vốn / tài sản hiện có để ứng phó với rủi ro như bị mất đất sản xuất, thất nghiệp / thiếu việc làm... do quá trình đô thị hoá mang lại.  Tiếp cận những cơ hội về việc làm của các hộ gia đình: chuyển đổi việc làm - ngành nghề; đa dạng hoá việc làm - ngành nghề... của gia đình khi diễn ra quá trình đô thị hoá ở địa phương. (iii) Chiến lược sinh kế và chiến lược ứng phó của các hộ gia đình trong trường hợp các hoạt động sinh kế không bền vững hoặc bị rủi ro dưới tác động của quá trình đô thị hoá nhằm đạt được các kết quả:  Có được việc làm ổn định cho lực lượng lao động trong gia đình;  Có thu nhập tốt hơn cho gia đình;  Cải thiện điều kiện sống của gia đình; 17  Giảm thiểu tính dễ tổn thương; Có khả năng đối phó tốt hơn đối với những khủng hoảng, rủi ro và những tác động tiêu cực của các chính sách.  Sử dụng có hiệu quả và bền vững các nguồn lực của gia đình. 6. Giả thuyết nghiên cứu (i). Quá trình đô thị hoá diễn ra đã và đang tác động tích cực tới sự biến đổi về cơ cấu lao động và việc làm theo hướng công nghiệp hoá, hiện đại hoá của các hộ gia đỡnh ở huyện Từ Liờm, Hà Nội:  Đô thị hoá đã tạo ra sự chuyển đổi về việc làm từ khu vực nông nghiệp sang khu vực phi nông nghiệp của các hộ gia đình và khiến cầu về đào tạo nghề phi nông nghiệp tăng nhanh.  Đô thị hoá đã làm cho các hộ gia đình trở nên linh hoạt hơn, đa dạng hoá việc làm của lực lượng lao động trong hộ gia đình.  Đô thị hoá tạo ra xu hướng lao động của các hộ gia đình dịch chuyển từ lao động tự làm/làm kinh tế hộ sang lao động làm thuê/ làm công ăn lương. (ii) Tuy nhiên, đô thị hoá cũng có một số tác động tiêu cực khiến cho một bộ phận dân cư gặp phải những khó khăn, trở ngại trong quá trình thích nghi với hoàn cảnh sống mới, đặc biệt trong tìm kiếm, chuyển đổi việc làm phi nông nghiệp:  Đô thị hoá gây nên tình trạng thất nghiệp hữu hình của lao động trong các hộ gia đình.  Phần lớn lực lượng lao động của các hộ gia đình chưa đáp ứng được kịp thời về chuyên môn kỹ thuật để có thể chuyển đổi việc làm sang lĩnh vực phi nông nghiệp.  Những vấn đề xã hội nảy sinh của quá trình đô thị hoá như tệ nạn xã hội, phân hoá giàu nghèo..., tạo nên sự xuống cấp về đạo đức, lối sống, gây ảnh hưởng đến an ninh trật tự trong xã hội. 7. Khung lý thuyết 18 Đối với mỗi chính sách phát triển đô thị, phát triển kinh tế - xã hội, việc thực hiện bắt đầu từ nguồn lực bố trí bao gồm các chủ trương, chính sách phát triển kinh tế - xã hội, quy hoạch phát triển đô thị. Các nguồn lực này sẽ được áp dụng thông qua các chương trình/dự án để cung cấp các dịch vụ nhất định: thực hiện thu hồi đất ở và đất sản xuất của các hộ gia đình, xây dựng các cụm khu công nghiệp và khu đô thị mới, với mục tiêu thoả mãn nhu cầu của nhóm đối tuợng nhất định gồm các hộ gia đình và lực lượng lao động thuộc khu vực quy hoạch đô thị hoá, và cuối cùng là tác động trực tiếp đến chuyển đổi trong hoạt động sinh kế phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội mới được thể hiện qua sự chuyển đổi về cơ cấu lao động, việc làm của lực lượng lao động của các hộ gia đình trong khu vực quy hoạch đô thị hoá. Một chính sách phát triển đô thị thành công và có hiệu quả tức là quá trình đô thị hoá sẽ tạo được những tác động tích cực và hạn chế đến mức tối thiểu các tác động tiêu cực đến đời sống lao động, việc làm và thu nhập của người dân ở các vùng đô thị hoá. Chính sách quy hoạch phát triển đô thị Chính sách phát triển kinh tế - xã hội Quá trình đô thị hoá - Diễn ra việc thu hồi đất; - Hình thành các cụm, khu công nghiệp; - Hình thành các cụm, khu đô thị mới. Hộ gia đình bị thu hồi đất (Lực lượng lao động của hộ gia đình) Hộ gia đình không bị thu hồi đất (Lực lượng lao động của hộ gia đình) Chuyển đổi cơ cấu lao động, việc làm của hộ gia đình 19 Trên cơ sở khung lý thuyết, có thể đưa ra một số chỉ tiêu cơ bản để đánh giá tác động của đô thị hoá đến cơ cấu lao động và việc làm của các hộ gia đình ở huyện Từ Liêm, Hà Nội như sau: - Thời điểm đánh giá đối với hộ gia đình bị thu hồi đất: Thời điểm trước khi gia đình bị thu hồi đất và thời điểm hiện nay; - Thời điểm đánh giá đối với hộ gia đình không bị thu hồi đất: Thời điểm trước khi diễn ra thu hồi đất ở xã và thời điểm hiện nay; - Các chỉ tiêu liên quan đến việc thu hồi đất của các hộ gia đình: diện tích, loại đất bị thu hồi; - Quy mô dân số, lực lượng lao động của các hộ gia đình; - Trình độ chuyên môn kỹ thuật của lực lượng lao động; - Các chỉ tiêu liên quan đến việc làm, ngành nghề, khu vực làm việc, nơi làm việc và thu nhập của lực lượng lao động. 20