Tài liệu T093 những nét lịch sử cơ bản của sự hình thành phép biện chứng

Lêi nãi ®Çu LÞch sö ph¸t triÓn cña triÕt häc lµ lÞch sö ph¸t triÓn cña t duy triÕt häc g¾n liÒn víi cuéc ®Êu tranh cña hai ph¬ng ph¸p t duy biÖn chøng vµ siªu h×nh. LÞch sö phÐp biÖn chøng ®· tr¶i qua qu¸ tr×nh ph¸t triÓn l©u dµi vµ ®· cã lóc bÞ phÐp siªu h×nh thèng trÞ. Song víi tÝnh chÊt khoa häc vµ c¸ch m¹ng cña m×nh, phÐp biÖn chøng mµ ®Ønh cao lµ phÐp biÖn chøng duy vËt ®· kh¼ng ®Þnh vÞ trÝ cña m×nh lµ häc thuyÕt vÒ sù ph¸t triÓn díi h×nh thøc hoµn bÞ nhÊt, s©u s¾c nhÊt vµ kh«ng phiÕn diÖn. Thùc tiÔn c¸ch m¹ng ®· chøng minh r»ng chØ khi nµo con ngêi n¾m v÷ng nh÷ng lý luËn vÒ phÐp biÖn chøng vµ vËn dông s¸ng t¹o c¸c nguyªn t¾c ph¬ng ph¸p luËn cña nã phï hîp víi hoµn c¶nh lÞch sö cô thÓ th× qu¸ tr×nh c¶i t¹o tù nhiªn vµ biÕn ®æi x· héi míi thùc sù mang tÝnh c¸ch m¹ng triÖt ®Ó. Ngîc l¹i, quan ®iÓm siªu h×nh lu«n xem xÐt sù vËt trong tr¹ng th¸i biÖt lËp víi lèi t duy cøng nh¾c sÏ dÉn tíi nh÷ng h¹n chÕ vµ sai lÇm kh«ng thÓ tr¸nh khái trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn x· héi. V× vËy, viÖc nghiªn cøu qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña phÐp biÖn chøng, trªn c¬ së ®ã vËn dông s¸ng t¹o vµo thùc tiÔn c¸ch m¹ng ®îc ®Æt ra nh mét nhu cÇu cÇn thiÕt vµ tÊt yÕu. TiÕn tr×nh c¶i tæ nÒn kinh tÕ vµ ®æi míi mäi mÆt ®êi sèng x· héi ë níc ta trong giai ®o¹n hiÖn nay h¬n lóc nµo hÕt cÇn ph¶i qu¸n triÖt t duy biÖn chøng triÖt ®Ó dùa trªn lËp trêng duy vËt v÷ng vµng. Lý luËn vÒ phÐp biÖn chøng duy vËt nãi riªng, chñ nghÜa M¸c-Lªnin vµ t tëng Hå ChÝ Minh nãi chung lµ kim chØ nam ®a c¸ch m¹ng níc ta giµnh ®îc th¾ng lîi trªn con ®êng c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt níc theo ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa. Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn phÐp biÖn chøng duy vËt lµ mét qu¸ tr×nh l©u dµi vµ phøc t¹p, tr¶i qua nhiÒu giai ®o¹n kh¸c nhau víi c¸c tr×nh ®é ph¸t triÓn cao thÊp kh¸c nhau. Trong khu«n khæ cña bµi tiÓu luËn triÕt häc nµy, em xin ®îc tr×nh bµy nhËn thøc cña m×nh vÒ nh÷ng nÐt c¬ b¶n nhÊt cña lÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn phÐp biÖn chøng. §Ò tµi: Nh÷ng nÐt c¬ b¶n nhÊt cña lÞch sö h×nh thµnh phÐp biÖn chøng Tuy ®· rÊt cè g¾ng song bµi viÕt kh«ng tr¸nh khái nh÷ng thiÕu sãt, em rÊt mong nhËn ®îc sù ®ãng gãp ý kiÕn cña c¸c thÇy c« gi¸o vµ c¸c ®ång chÝ häc viªn líp cao häc V¨n ho¸ häc. Em xin ch©n thµnh c¶m ¬n! Hµ Néi, ngµy 20 th¸ng 1 n¨m 2006 I. ph©n biÖt phÐp biÖn chøng vµ phÐp siªu h×nh BiÖn chøng vµ siªu h×nh lµ hai mÆt ®èi lËp trong t duy. Ph¬ng ph¸p biÖn 1 chøng lµ ph¬ng ph¸p t duy triÕt häc xem xÐt thÕ giíi trong mèi liªn hÖ phæ biÕn, trong sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn v« cïng víi t duy mÒm dÎo, linh ho¹t. Tr¸i l¹i, ph¬ng ph¸p siªu h×nh lµ ph¬ng ph¸p t duy triÕt häc xem xÐt thÕ giíi trong tr¹ng th¸i c« lËp, phiÕn diÖn víi t duy cøng nh¾c. LÞch sö ®Êu tranh gi÷a hai ph¬ng ph¸p biÖn chøng vµ siªu h×nh lu«n g¾n liÒn víi cuéc ®Êu tranh gi÷a hai khuynh híng triÕt häc c¬ b¶n lµ chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m. ChÝnh cuéc ®Êu tranh l©u dµi cña hai ph¬ng ph¸p nµy ®· thóc ®Èy t duy triÕt häc ph¸t triÓn vµ ®îc hoµn thiÖn dÇn víi th¾ng lîi cña t duy biÖn chøng duy vËt. H¹n chÕ cña ph¬ng ph¸p siªu h×nh thÓ hiÖn ë chç chØ thÊy nh÷ng sù viÖc c¸ biÖt mµ kh«ng thÊy mèi liªn hÖ gi÷a nh÷ng sù vËt Êy, chØ thÊy sù tån t¹i cña sù vËt mµ kh«ng rhÊy sù ra ®êi vµ biÕn ®i cña sù vËt, chØ thÊy tr¹ng th¸i tÜnh cña sù vËt mµ kh«ng thÊy tr¹ng th¸i ®éng cña nã. Quan ®iÓm biÖn chøng ®· kh¾c phôc ®îc nh÷ng h¹n chÕ cña ph¬ng ph¸p siªu h×nh b»ng c¸ch xem xÐt c¸c sù vËt trong mèi liªn hÖ qua l¹i víi nhau, kh«ng chØ thÊy sù tån t¹i mµ cßn rhÊy c¶ sù h×nh thµnh vµ tiªu vong cña sù vËt, kh«ng chØ thÊy tr¹ng th¸i tÜnh mµ cßn thÊy c¶ tr¹ng th¸i vËn ®éng biÕn ®æi kh«ng ngõng cña sù vËt. Tuy nhiªn, ¡ngghen còng kh¼ng ®Þnh r»ng thÕ giíi quan siªu h×nh lµ ®iÒu kh«ng thÓ tr¸nh khái vµ sù ra ®êi cña nã lµ hîp quy luËt ®èi víi mét giai ®o¹n nhÊt ®Þnh trong lÞch sö ph¸t triÓn cña nhËn thøc khoa häc – giai ®o¹n nghiªn cøu c¸c chi tiÕt cña bøc tranh toµn c¶nh vÒ thÕ giíi tù nhiªn. Muèn nhËn thøc ®îc c¸c chi tiÕt Êy, ngêi ta buéc ph¶i t¸ch chóng ra khái nh÷ng mèi liªn hÖ tù nhiªn, lÞch sö cña chóng ®Ó nghiªn cøu riªng tõng chi tiÕt mét theo ®Æc tÝnh cña chóng, theo nguyªn nh©n, kÕt qu¶ riªng cña chóng. Thêi kú nµy kÐo dµi tõ cuèi thÕ kû XV ®Õn ®Çu thÕ kû XVIII. §Õn cuèi thÕ kû XVIII, ®Çu thÕ kû XIX, viÖc nghiªn cøu tiÕn tõ giai ®o¹n su tËp sang giai ®o¹n chØnh lý, nghiªn cøu vÒ c¸c qu¸ tr×nh ph¸t sinh, ph¸t triÓn cña sù vËt, hiÖn tîng th× ph¬ng ph¸p siªu h×nh kh«ng cßn ®¸p øng ®îc yªu cÇu cña nhËn thøc khoa häc. Cuéc khñng ho¶ng VËt lý häc cuèi thÕ kû XIX do ¶nh hëng cña quan niÖm siªu h×nh lµ mét minh chøng cho h¹n chÕ cña ph¬ng ph¸p siªu h×nh. Nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu cña khoa häc tù nhiªn, nhÊt lµ vËt lý häc vµ sinh häc ®· ®ßi hái vµ chøng tá r»ng cÇn ph¶i cã mét c¸ch nh×n biÖn chøng vÒ thÕ giíi vµ khi ®ã, phÐp siªu h×nh ®· bÞ phñ ®Þnh nhêng chç cho phÐp biÖn chøng. Trong lÞch sö triÕt häc, ph¬ng ph¸p biÖn chøng ®· tr¶i qua nhiÒu giai ®o¹n ph¸t triÓn cao thÊp kh¸c nhau, trong ®ã phÐp biÖn chøng duy vËt lµ thµnh qu¶ ph¸t triÓn cao nhÊt vµ khoa häc nhÊt cña t duy biÖn chøng. Sau ®©y chóng ta sÏ nghiªn cøu sù h×nh thµnh phÐp biÖn chøng qua tõng thêi kú lÞch sö nhÊt ®Þnh, 2 b¾t ®Çu tõ thêi kú cæ ®¹i ®Õn thêi kú phôc hng vµ cËn ®¹i, tiÕp ®ã h×nh thµnh phÐp biÖn chøng duy t©m cæ ®iÓn §øc vµ sau cïng hoµn chØnh ë phÐp biÖn chøng duy vËt M¸cxÝt. II. sù h×nh thµnh phÐp biÖn chøng thêi kú cæ ®¹i Ba nÒn triÕt häc tiªu biÓu cña thêi kú cæ ®¹i ®îc biÕt ®Õn lµ nÒn triÕt häc Ên §é cæ ®¹i, triÕt häc Trung Quèc cæ ®¹i vµ triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i. 1. PhÐp biÖn chøng trong triÕt häc Ên §é cæ ®¹i Ên §é cæ ®¹i lµ mét vïng ®Êt thuéc nam ch©u ¸ cã ®iÒu kiÖn khÝ hËu hÕt søc kh¾c nghiÖt vµ ®Þa h×nh t¸ch biÖt víi c¸c quèc gia, do ®ã Ên §é cæ ®¹i trë thµnh mét nÒn v¨n minh khÐp kÝn. C¸c t tëng t«n gi¸o rÊt ph¸t triÓn trong x· héi Ên §é thêng xuyªn ®an xen vµo triÕt häc lµm nªn nÐt ®Æc thï riªng cña triÕt häc Ên §é cæ ®¹i. Cã thÓ nãi, triÕt häc Ên §é tuy cßn ë tr×nh ®é s¬ khai song nã ®· chøa ®ùng c¸c yÕu tè vÒ b¶n thÓ luËn vµ nh÷ng t duy biÖn chøng. C¸c t tëng biÖn chøng méc m¹c, th« s¬ ®îc tËp trung thÓ hiÖn trong mét sè trêng ph¸i triÕt häc Ên §é cæ ®¹i sau: a. TriÕt häc Samkhya Theo ph¸i Samkhya, Prakriti lµ vËt chÊt ®Çu tiªn ë d¹ng tinh tÕ, trÇm Èn, v« ®Þnh h×nh vµ trong nã chøa ®ùng kh¶ n¨ng tù biÕn ho¸. Prakriti kh«ng ngõng biÕn ho¸, ph¸t triÓn trong kh«ng gian theo luËt nh©n qu¶ dÉn tíi xuÊt hiÖn tÝnh ®a d¹ng cña giíi tù nhiªn. Tuy nhiªn, vÒ b¶n thÓ luËn, ph¸i Samkhya theo quan ®iÓm nhÞ nguyªn luËn khi thõa nhËn sù tån t¹i hai b¶n nguyªn cña vò trô lµ b¶n nguyªn vËt chÊt Prakriti vµ b¶n nguyªn tinh thÇn Prusa. b. TriÕt häc Jaina T tëng biÖn chøng cña ph¸i Jaina thÓ hiÖn ë häc thuyÕt t¬ng ®èi. Theo ®ã, tån t¹i võa bÊt biÕn, võa biÕn chuyÓn. C¸i vÜnh h»ng lµ b¶n thÓ cßn c¸i kh«ng vÜnh h»ng lu«n biÕn ®æi lµ c¸c d¹ng cña b¶n thÓ. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ thÕ giíi bao quanh con ngêi võa vËn ®éng l¹i võa ®øng im, ®ã lµ mét m©u thuÉn mµ con ngêi cÇn ph¶i chÊp nhËn. c. TriÕt häc Lokayata Theo ph¸i Lokayata, mäi sù vËt, hiÖn tîng cña thÕ giíi ®îc t¹o ra tõ bèn nguyªn tè vËt lý: ®Êt, níc, löa vµ kh«ng khÝ. C¸c nguyªn tè nµy tù tån t¹i, tù vËn ®éng trong kh«ng gian mµ t¹o thµnh tÊt c¶ c¸c sù vËt, kÓ c¶ con ngêi. §©y lµ trêng ph¸i duy vËt vµ v« thÇn triÖt ®Ó nhÊt trong c¸c trêng ph¸i triÕt häc Ên §é cæ ®¹i. Nã ra ®êi tõ phong trµo ®Êu tranh chèng sù thèng trÞ cña chñ nghÜa duy t©m trong Veda vµ gi¸o lý cña ®¹o Bµlam«n ®ßi tù do t tëng vµ b×nh ®¼ng x· héi. d. TriÕt häc PhËt gi¸o Khi luËn gi¶i nh÷ng vÊn ®Ò thuéc thÕ giíi quan vµ nh©n sinh quan triÕt 3 häc, PhËt gi¸o ®· ®Ò cËp tíi hµng lo¹t nh÷ng vÊn ®Ò thuéc ph¹m vi cña phÐp biÖn chøng, víi t c¸ch lµ häc thuyÕt triÕt häc vÒ mèi liªn hÖ phæ biÕn vµ sù biÕn ®æi cña mäi tån t¹i. ThÕ giíi quan triÕt häc phËt gi¸o vµ nh÷ng t tëng biÖn chøng cña nã ®îc thÓ hiÖn qua mét sè ph¹m trï c¬ b¶n lµ: v« ng·, v« thêng vµ nh©n qu¶. - V« ng· lµ kh«ng cã c¸i t«i bÊt biÕn. C¸ch nh×n nµy hoµn toµn ®èi lËp víi c¸ch nh×n siªu h×nh vÒ tån t¹i. Còng tõ c¸ch nh×n nµy, triÕt häc PhËt gi¸o ®a ra nh÷ng nguyªn lý vÒ mèi liªn hÖ tÊt ®Þnh, phæ biÕn: kh«ng cã c¸i nµo lµ biÖt lËp tuyÖt ®èi so víi tån t¹i kh¸c, tÊt c¶ ®Òu hoµ ®ång nhau. - V« thêng nãi lªn sù biÕn ®æi kh«ng ngõng cña v¹n vËt, kh«ng cã c¸i g× ®øng im. Quy luËt v« thêng cña mäi tån t¹i lµ Sinh - Trô - DÞ - DiÖt. §©y lµ mét pháng ®o¸n biÖn chøng vÒ sù biÕn ®æi cña tån t¹i. - Quy luËt nh©n qu¶ cho r»ng sù tån t¹i ®a d¹ng vµ phong phó cña thÕ giíi ®Òu cã nguyªn nh©n tù th©n, ®ã lµ quy luËt nh©n qu¶, mét ®Þnh lý tÊt ®Þnh vµ phæ biÕn cña mäi tån t¹i, dï ®ã lµ vò trô hay nh©n sinh. TriÕt häc Ên §é lµ mét trong nh÷ng n«i triÕt häc vÜ ®¹i cña loµi ngêi thêi kú cæ ®¹i. Nã chøa ®ùng nh÷ng yÕu tè duy vËt, v« thÇn vµ ®· manh nha h×nh thµnh c¸c t tëng biÖn chøng s¬ khai. Tuy nhiªn, t duy triÕt häc thêi kú nµy còng béc lé nhiÒu h¹n chÕ nh: coi linh hån con ngêi lµ bÊt tö (®¹o PhËt) hay ph¸n ®o¸n vÒ thÕ giíi hiÖn tîng cña ph¸i Jaina. 2. PhÐp biÖn chøng trong triÕt häc Trung Quèc cæ ®¹i Trung Quèc lµ mét quèc gia réng lín vµ cã lÞch sö ph¸t triÓn l©u ®êi vµo bËc nhÊt thÕ giíi. §ã lµ mét trong nh÷ng trung t©m t tëng lín nhÊt cña nh©n lo¹i thêi cæ. TriÕt häc Trung Quèc cæ ®¹i chÞu sù chi phèi trùc tiÕp cña nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh trÞ xuÊt ph¸t tõ hiÖn tr¹ng x· héi biÕn ®éng ®¬ng thêi. ChÝnh v× vËy trong thêi kú nµy, c¸c triÕt gia Trung Quèc thêng ®Èy s©u qu¸ tr×nh suy t vÒ c¸c vÊn ®Ò thuéc vò trô quan vµ biÕn dÞch luËn. Song cÇn ph¶i kh¼ng ®Þnh r»ng, chñ nghÜa duy vËt vµ phÐp biÖn chøng trong triÕt häc Trung Quèc cæ ®¹i lµ chñ nghÜa duy vËt chÊt ph¸c vµ phÐp biÖn chøng tù ph¸t. Cã thÓ thÊy mét sè t tëng biÖn chøng næi bËt cña triÕt häc Trung Quèc cæ ®¹i qua mét sè trêng ph¸i triÕt häc sau: a. Trêng ph¸i triÕt häc ¢m D¬ng gia VÒ c¨n b¶n, nh÷ng kiÕn gi¶i vÒ vò trô quan cña triÕt häc Trung Quèc cæ ®¹i mang tinh thÇn biÖn chøng s©u s¾c (nÕu hiÓu theo nguyªn t¾c: phÐp biÖn chøng lµ häc thuyÕt triÕt häc vÒ sù biÕn ®æi). §iÓn h×nh cho t duy nµy lµ häc thuyÕt ¢m - D¬ng. Néi dung triÕt häc c¨n b¶n cña ph¸i ¢m -D¬ng lµ lý luËn vÒ 4 sù biÕn dÞch, ®îc kh¸i qu¸t thµnh nh÷ng nguyªn lý phæ biÕn, kh¸ch quan vµ tÊt yÕu. Mét lµ, ph¸i ¢m - D¬ng nh×n nhËn mäi tån t¹i kh«ng ph¶i trong tÝnh ®ång nhÊt tuyÖt ®èi. Tr¸i l¹i, tÊt c¶ ®Òu bao hµm sù thèng nhÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp, gäi lµ sù thèng nhÊt cña ¢m vµ D¬ng. Nãi c¸ch kh¸c, ¢m -D¬ng lµ ®èi lËp nhau nhng lµ ®iÒu kiÖn tån t¹i cña nhau. H¬n n÷a, häc thuyÕt ¢m - D¬ng cßn thõa nhËn mäi thùc t¹i trªn tinh thÇn biÖn chøng lµ trong mÆt ®èi lËp nµy ®· bao hµm kh¶ n¨ng cña mÆt ®èi lËp kia. §©y lµ mét c¸ch lý gi¶i biÖn chøng vÒ sinh thµnh, vÒ vËn ®éng. Hai lµ, nguyªn lý cña sù sinh thµnh vµ vËn ®éng lµ cã tÝnh quy luËt, chu kú vµ chu kú ®ã ®îc b¶o ®¶m bëi nguyªn t¾c c©n b»ng ¢m - D¬ng. Ba lµ, nguyªn lý ph©n ®«i c¸i thèng nhÊt trong l«gÝc cña sù vËn ®éng lµ mét nguyªn lý tÊt ®Þnh. Nguyªn lý ®ã ®îc kh¸i qu¸t b»ng mét l«gÝc nh sau: Th¸i cùc sinh Lìng nghi, Lìng nghi sinh Tø tîng, Tø tîng sinh B¸t qu¸i, B¸t qu¸i t¬ng th«i sinh v« cïng (v¹n vËt). VÒ b¶n thÓ luËn, ph¸i ¢m - D¬ng quy thÕ giíi vÒ nh÷ng d¹ng vËt chÊt cô thÓ vµ coi chóng lµ nguån gèc sinh ra v¹n vËt. Theo ph¸i nµy, nguyªn thuû cña thÕ giíi bao gåm Kim - Méc - Thuû - Ho¶ - Thæ. b. TriÕt häc cña ph¸i §¹o gia Ngêi khëi xíng triÕt häc ph¸i §¹o gia lµ L·o Tö. Nh÷ng ý kiÕn luËn gi¶i vÒ §¹o, coi §¹o lµ nguyªn lý duy nhÊt vµ tuyÖt ®èi trong sù vËn hµnh cña vò trô ®· thÓ hiÖn rÊt s©u s¾c quan ®iÓm biÖn chøng cña L·o Tö. Trong ®ã næi bËt lªn hai quan ®iÓm vÒ phÐp biÖn chøng cña «ng lµ quan ®iÓm vÒ luËt qu©n b×nh vµ quan ®iÓm vÒ luËt ph¶n phôc. LuËt qu©n b×nh ®Ó gi÷ cho sù vËn hµnh cña v¹n vËt ®îc c©n b»ng, kh«ng th¸i qu¸ mµ còng kh«ng bÊt cËp. Ph¶n phôc lµ nãi lªn tÝnh tuÇn hoµn, tÝnh chu kú trong qu¸ tr×nh biÕn dÞch cña v¹n vËt. Sù thèng nhÊt biÖn chøng cña c¸c mÆt ®èi lËp còng lµ mét t tëng biÖn chøng ®éc ®¸o cña L·o Tö. ¤ng cho r»ng: cã vµ kh«ng sinh lÉn nhau, dÔ vµ khã t¹o nªn nhau, ng¾n vµ dµi lµm râ nhau, cao vµ thÊp tùa vµo nhau, tríc vµ sau theo nhau. Trong ®ã, mçi mÆt ®Òu trong mèi quan hÖ víi mÆt ®èi lËp, kh«ng cã mÆt nµy th× còng kh«ng cã mÆt kia vµ gi÷a chóng chØ lµ t¬ng ®èi. Tuy nhiªn, sù ®Êu tranh chuyÓn ho¸ cña c¸c mÆt ®èi lËp trong sù vËt, hiÖn tîng kh«ng theo khuynh híng ph¸t triÓn, xuÊt hiÖn c¸i míi mµ theo vßng tuÇn hoµn cña luËt ph¶n phôc. H¬n n÷a, L·o Tö kh«ng chñ tr¬ng gi¶i quyÕt m©u thuÉn b»ng ®Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi lËp mµ «ng chñ tr¬ng lÊy c¸i tÜnh, c¸i v« vi ®Ó t¹o thµnh sù chuyÓn ho¸ theo luËt qu©n b×nh. ChÝnh v× thÕ, phÐp biÖn chøng cña «ng mang 5 tÝnh chÊt m¸y mãc, lÆp ®i lÆp l¹i mét c¸ch tuÇn hoµn. Trang Tö còng lµ mét nhµ t tëng lín cña ph¸i §¹o gia. Häc thuyÕt cña Trang Tö cã nh÷ng yÕu tè duy vËt vµ biÖn chøng tù ph¸t, nhng thÕ giíi quan cña «ng vÒ c¬ b¶n nghiªng vÒ chñ nghÜa duy t©m. Khi quan niÖm vÒ vò trô (vÒ §¹o), Trang Tö cho r»ng §¹o trêi lµ tù nhiªn vèn cã kh«ng ai sinh ra. V¹n vËt ®Òu sinh ra tõ §¹o vµ biÕn ho¸ mét c¸ch tù nhiªn. c. TriÕt häc cña ph¸i Danh gia C¸c t tëng biÖn chøng cña ph¸i Danh gia tríc hÕt ®îc thÓ hiÖn qua thuyÕt t¬ng ®èi cña HuÖ Thi. HuÖ Thi quan niÖm v¹n vËt trong vò trô lu«n biÕn ®æi, chóng cã tÝnh t¬ng ®èi vµ hµm chøa trong ®ã nh÷ng mÆt ®èi lËp liªn hÖ chuyÓn ho¸ qua l¹i víi nhau. Nhng do tuyÖt ®èi ho¸ tÝnh chÊt t¬ng ®èi cña sù vËt, thùc t¹i, t¸ch rêi nã víi nh÷ng ®iÒu kiÖn, nh÷ng mèi liªn hÖ cô thÓ nªn vÒ c¬ b¶n, triÕt häc cña HuÖ Thi mang tÝnh ngôy biÖn vµ t¬ng ®èi luËn. Mét biÖn gi¶ kh¸c cña ph¸i Danh gia lµ C«ng T«n Long. T tëng biÖn chøng tù ph¸t cña C«ng T«n Long thÓ hiÖn ë quan ®iÓm vÒ tÝnh chÊt m©u thuÉn cña sù vËn ®éng, sù thèng nhÊt biÖn chøng gi÷a c¸i v« h¹n vµ h÷u h¹n, gi÷a ®ång nhÊt vµ kh¸c biÖt. Trong ®ã, C«ng T«n Long ®a ra nh÷ng mÖnh ®Ò cã tÝnh chÊt ngôy biÖn, chiÕt trung nh: ngùa tr¾ng kh«ng ph¶i lµ ngùa, trøng cã l«ng, bãng chim bay kh«ng hÒ ®éng ®Ëy. NÕu HuÖ Thi chØ chó träng ®Õn tÝnh chÊt t¬ng ®èi, sù lu«n biÕn ®æi cña sù vËt, hiÖn tîng trong hiÖn thùc, phãng ®¹i mét c¸ch phiÕn diÖn mÆt t¬ng ®èi cña sù vËt vµ ®a ®Õn kÕt luËn t¬ng ®èi chñ nghÜa th× C«ng T«n Long l¹i nhÊn m¹nh tÝnh tuyÖt ®èi, tÝnh kh«ng biÕn ®æi vµ sù tån t¹i ®éc lËp cña nh÷ng kh¸i niÖm so víi c¸i ®îc ph¶n ¸nh trong kh¸i niÖm Êy. C«ng T«n Long ®· t¸ch rêi c¸i chung, c¸i phæ biÕn ra khái nh÷ng c¸i riªng, c¸i c¸ biÖt ®i tíi phñ nhËn sù tån t¹i cña nh÷ng c¸i cô thÓ trong hiÖn thùc. d. TriÕt häc cña ph¸i Ph¸p gia Hµn phi lµ mét ®¹i biÓu cña ph¸i Ph¸p gia. Kiªn quyÕt phñ nhËn lý luËn chÝnh trÞ thÇn quyÒn, Hµn Phi ®îc coi lµ mét nhµ v« thÇn luËn næi tiÕng cña Trung Quèc cæ ®¹i. C¸c t tëng triÕt häc cña «ng biÓu hiÖn râ tÝnh chÊt duy vËt vµ biÖn chøng tù ph¸t vÒ lÞch sö vµ ph¬ng ph¸p trÞ níc. VÒ lÞch sö, Hµn Phi cho r»ng lÞch sö x· héi loµi ngêi lu«n biÕn ®æi, tõ tríc tíi nay kh«ng cã chÕ ®é x· héi nµo vÜnh viÔn tån t¹i. MÆt kh¸c, «ng cho r»ng ®éng lùc c¨n b¶n quyÕt ®Þnh sù biÕn ®æi cña lÞch sö lµ do sù thay ®æi d©n sè vµ cña c¶i x· héi nhiÒu Ýt. Do vËy, khi bµn vÒ ph¬ng ph¸p trÞ níc, «ng cho r»ng kÎ thèng trÞ ph¶i c¨n cø vµo nhu cÇu kh¸ch quan cña lÞch sö, tuú ®Æc ®iÓm, hoµn c¶nh thêi thÕ mµ lËp ra chÕ ®é, ®Æt chÝnh s¸ch vµ ph¬ng ph¸p trÞ níc míi cho phï hîp. Kh«ng cã thø luËt nµo lu«n lu«n ®óng víi mäi thêi ®¹i. Tuy Hµn Phi cha thÊy ®îc ®éng lùc thùc sù 6 cña lÞch sö, nhng «ng ®· cè g¾ng ®i t×m nguyªn nh©n biÕn ®æi cña ®êi sèng x· héi trong ®iÒu kiÖn sinh ho¹t vËt chÊt cña x· héi. Tãm l¹i, do sù h¹n chÕ cña tr×nh ®é ho¹t ®éng thùc tiÔn vµ tr×nh ®é nhËn thøc, triÕt häc Trung Quèc cæ ®¹i míi chØ dõng l¹i ë chñ nghÜa duy vËt chÊt ph¸c, c¶m tÝnh vµ phÐp biÖn chøng tù ph¸t, s¬ khai. Song víi c¸c quan ®iÓm biÖn chøng trong c¸ch kiÕn gi¶i vÒ vò trô quan, cã thÓ nãi triÕt häc Trung Quèc cæ ®¹i ®· ®Æt c¬ së réng lín cho sù ph¸t triÓn c¸c t tëng biÖn chøng cña triÕt häc nh©n lo¹i. 3. PhÐp biÖn chøng trong triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i TriÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i ph¸t triÓn vµo thÕ kû thø VI tríc CN. C¬ së kinh tÕ cña nÒn triÕt häc ®ã lµ quyÒn së h÷u cña chñ n« ®èi víi t liÖu s¶n xuÊt vµ ngêi n« lÖ. Khoa häc lóc ®ã cha ph©n ngµnh, c¸c nhµ triÕt häc ®ång thêi lµ nhµ to¸n häc, vËt lý häc, thiªn v¨n häc,... Nh×n chung, triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i mang tÝnh chÊt duy vËt tù ph¸t vµ biÖn chøng s¬ khai. §êi sèng chÝnh trÞ cña Hy L¹p bÊy giê s«i ®éng, nh÷ng quan hÖ th¬ng m¹i víi nhiÒu níc kh¸c nhau trªn §Þa Trung H¶i, sù tiÕp xóc víi ®iÒu kiÖn sinh ho¹t vµ nh÷ng tri thøc mu«n vÎ cña nh©n d©n c¸c níc Êy, sù quan s¸t c¸c hiÖn tîng tù nhiªn mét c¸ch trùc tiÕp nh mét khèi duy nhÊt vµ lßng mong muèn gi¶i thÝch chóng mét c¸ch khoa häc ®· gãp phÇn quy ®Þnh vµ lµm ph¸t triÓn thÕ giíi quan duy vËt vµ biÖn chøng s¬ khai cña Hy L¹p cæ ®¹i. Cã thÓ t×m hiÓu c¸c t tëng biÖn chøng næi bËt cña triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i qua mét sè ®¹i diÖn tiªu biÓu sau ®©y: a. TalÐt Thµnh tùu næi bËt cña TalÐt lµ quan niÖm triÕt häc duy vËt vµ biÖn chøng tù ph¸t. ¤ng cho r»ng níc lµ yÕu tè ®Çu tiªn, lµ b¶n nguyªn cña mäi vËt trong thÕ giíi. Mäi vËt ®Òu sinh ra tõ níc vµ khi ph©n huû l¹i biÕn thµnh níc. Theo TalÐt, vËt chÊt tån t¹i vÜnh viÔn, cßn mäi vËt do nã sinh ra th× biÕn ®æi kh«ng ngõng, sinh ra vµ chÕt ®i. Toµn bé thÕ giíi lµ mét chØnh thÓ thèng nhÊt, trong ®ã mäi vËt biÕn ®æi kh«ng ngõng mµ nÒn t¶ng lµ níc. Tuy nhiªn, c¸c quan ®iÓm triÕt häc duy vËt cña TalÐt míi chØ dõng l¹i ë møc ®é méc m¹c, th« s¬, c¶m tÝnh. ¤ng cha tho¸t khái ¶nh hëng cña quan niÖm thÇn tho¹i vµ t«n gi¸o nguyªn thuû khi «ng cho r»ng thÕ giíi ®Çy rÉy nh÷ng vÞ thÇn linh. b. Anaxim¨ng®r¬ ¤ng lµ ngêi Hy L¹p ®Çu tiªn nghiªn cøu nghiªm tóc vÊn ®Ò ph¸t sinh vµ ph¸t triÓn cña c¸c loµi ®éng vËt. Theo «ng, ®éng vËt ph¸t sinh díi níc vµ sau nhiÒu n¨m biÕn ho¸ th× mét sè gièng loµi dÇn thÝch nghi víi ®êi sèng trªn c¹n, ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn dÇn; con ngêi h×nh thµnh tõ sù biÕn ho¸ cña c¸. Pháng ®o¸n cña «ng cßn cha cã c¨n cø khoa häc song ®· manh nha thÓ hiÖn yÕu tè 7 biÖn chøng vÒ sù ph¸t triÓn cña c¸c gièng loµi ®éng vËt. Khi gi¶i quyÕt vÊn ®Ò b¶n thÓ luËn triÕt häc, Anaxim¨ng®r¬ cho r»ng c¬ së h×nh thµnh v¹n vËt trong vò trô lµ tõ mét d¹ng vËt chÊt ®¬n nhÊt, v« ®Þnh h×nh, v« h¹n vµ tån t¹i vÜnh viÔn mµ ngêi ta kh«ng thÓ trùc quan thÊy ®îc. NÕu so víi TalÐt th× Anaxim¨ng®r¬ cã bíc tiÕn xa h¬n trong sù kh¸i qu¸t trõu tîng vÒ ph¹m trï vÆt chÊt. c. HªraclÝt Theo ®¸nh gi¸ cña c¸c nhµ kinh ®iÓn M¸c-Lªnin, HªraclÝt lµ ngêi s¸ng lËp ra phÐp biÖn chøng, h¬n n÷a, «ng lµ ngêi x©y dùng phÐp biÖn chøng trªn lËp trêng duy vËt. PhÐp biÖn chøng cña HªraclÝt cha ®îc tr×nh bµy díi d¹ng mét hÖ thèng c¸c luËn ®iÓm khoa häc nh sau nµy, nhng hÇu nh c¸c luËn ®iÓm cèt lâi cña phÐp biÖn chøng ®· ®îc «ng ®Ò cËp díi d¹ng c¸c c©u danh ng«n mang tÝnh thi ca vµ triÕt lý. C¸c t tëng biÖn chøng cña «ng thÓ hiÖn trªn c¸c ®iÓm chñ yÕu sau: Thø nhÊt, quan niÖm vÒ vËn ®éng vÜnh viÔn cña vËt chÊt. Theo HªraclÝt, kh«ng cã sù vËt, hiÖn tîng nµo cña thÕ giíi ®øng im tuyÖt ®èi mµ tr¸i l¹i tÊt c¶ ®Òu trong tr¹ng th¸i biÕn ®æi vµ chuyÓn ho¸ thµnh c¸i kh¸c vµ ngîc l¹i. Thø hai, quan niÖm vÒ sù tån t¹i phæ biÕn cña c¸c m©u thuÉn trong mäi sù vËt, hiÖn tîng. §iÒu ®ã thÓ hiÖn trong nh÷ng pháng ®o¸n cña «ng vÒ vai trß cña nh÷ng mÆt ®èi lËp trong sù biÕn ®æi phæ biÕn cña tù nhiªn, vÒ sù trao ®æi cña nh÷ng mÆt ®èi lËp, vÒ sù tån t¹i vµ thèng nhÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp. Thø ba, theo HªraclÝt, sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn kh«ng ngõng cña thÕ giíi do quy luËt kh¸ch quan (logos) quy ®Þnh. Logos kh¸ch quan lµ trËt tù kh¸ch quan cña mäi c¸i ®ang diÔn ra trong vò trô. Logos chñ quan lµ tõ ng÷, häc thuyÕt, lêi nãi, suy nghÜ cña con ngêi. Logos chñ quan ph¶i phï hîp víi logos kh¸ch quan. Lý luËn nhËn thøc cña HªraclÝt cßn mang tÝnh chÊt duy vËt vµ biÖn chøng s¬ khai, nhng vÒ c¬ b¶n lµ ®óng ®¾n. ë thêi cæ ®¹i, xÐt trong nhiÒu hÖ thèng triÕt häc kh¸c kh«ng cã t tëng biÖn chøng nµo s©u s¾c nh vËy. HeraclÝt ®· ®a triÕt häc duy vËt cæ ®¹i tiÕn lªn mét bíc míi víi nh÷ng quan ®iÓm duy vËt vµ nh÷ng yÕu tè biÖn chøng. Häc thuyÕt cña «ng ®· ®îc nhiÒu nhµ triÕt häc cËn ®¹i, hiÖn ®¹i kÕ thõa vµ ph¸t triÓn sau nµy. M¸c vµ ¡ngghen ®· ®¸nh gi¸ mét c¸ch ®óng ®¾n gi¸ trÞ triÕt häc cña HªraclÝt, coi «ng lµ ®¹i biÓu xuÊt s¾c cña phÐp biÖn chøng Hy L¹p cæ ®¹i. Tuy nhiªn, M¸c vµ ¡ngghen còng v¹ch râ nh÷ng h¹n chÕ, sai lÇm cña HªraclÝt vÒ mÆt chÝnh trÞ. §ã lµ tÝnh chÊt ph¶n d©n chñ, thï ®Þch víi nh©n d©n vµ «ng chñ tr¬ng dïng chÝnh quyÒn ®Ó dËp t¾t nhanh chãng phong trµo d©n chñ. d. P¸cmªnÝt 8 Kh¸i niÖm trung t©m trong triÕt häc cña P¸cmªnÝt lµ tån t¹i hÕt søc trõu tîng song còng chøa ®ùng nh÷ng yÕu tè biÖn chøng tù ph¸t. ¤ng cho r»ng víi c¸ch nh×n c¶m tÝnh th× thÕ giíi v« cïng ®a d¹ng, phong phó, biÕn ®æi kh«ng ngõng vµ v« cïng sinh ®éng. Nhng b»ng con ®êng c¶m tÝnh ®¬n thuÇn kh«ng thÓ kh¸m ph¸ ra b¶n chÊt ®Ých thùc cña thÕ giíi. ChØ víi c¸ch nh×n triÕt häc phï hîp víi trÝ tuÖ lý tÝnh míi kh¸m ph¸ ra b¶n chÊt ®Ých thùc cña thÕ giíi. ¤ng cho r»ng b¶n chÊt cña mäi vËt trong thÕ giíi lµ tån t¹i. Häc thuyÕt vÒ tån t¹i cña P¸cmªnÝt ®¸nh dÊu mét bíc tiÕn míi trong sù ph¸t triÓn t tëng triÕt häc Hy L¹p, mang tÝnh kh¸i qu¸t cao. Tuy nhiªn, h¹n chÕ trong häc thuyÕt vÒ tån t¹i cña «ng lµ ë chç «ng ®· ®ång nhÊt tuyÖt ®èi gi÷a t duy vµ tån t¹i vµ mang tÝnh chÊt siªu h×nh v× «ng cho r»ng tån t¹i lµ bÊt biÕn. e. Dªn«ng Dªn«ng lµ häc trß cña P¸cmªnÝt. C«ng lao cña «ng lµ ®· ®Æt ra nhiÒu vÊn ®Ò biÖn chøng s©u s¾c vÒ mèi liªn hÖ gi÷a tÝnh thèng nhÊt vµ tÝnh nhiÒu vÎ cña thÕ giíi, gi÷a vËn ®éng vµ ®øng im, gi÷a tÝnh gi¸n ®o¹n cña thêi gian vµ kh«ng gian, gi÷a tÝnh h÷u h¹n vµ tÝnh v« h¹n, vµ vÒ sù phøc t¹p trong viÖc thÓ hiÖn qu¸ tr×nh vËn ®éng biÖn chøng cña sù vËt vµo t tëng, vµo l«gÝc cña kh¸i niÖm. Tuy nhiªn, nh÷ng nghÞch lý Ap«ria cña «ng chØ cã thÓ ®îc gi¶i quyÕt nÕu ®øng trªn lËp trêng duy vËt biÖn chøng trong nhËn thøc sù vËt. f. Empª®«c¬l¬ Empª®«c¬l¬ cho r»ng nguån gèc vËn ®éng cña mäi sù vËt lµ do sù t¸c ®éng cña hai lùc ®èi lËp lµ T×nh yªu vµ C¨m thï. Quan ®iÓm nµy lµ mét bíc thôt lïi so víi HªraclÝt, bëi v× triÕt häc HªraclÝt gi¶i thÝch nguån gèc vËn ®éng cña vËt chÊt lµ do sù xung ®ét cña nh÷ng mÆt ®èi lËp néi t¹i cña sù vËt. tuy nhiªn, Empª®«c¬l¬ còng cã mét sè pháng ®o¸n thiªn tµi vÒ sù tiÕn ho¸ cña giíi h÷u c¬. Sù gi¶i thÝch nµy cña «ng tuy cßn ng©y th¬ nhng ®· manh nha h×nh thµnh t tëng biÖn chøng vÒ qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ cña sinh vËt theo con ®êng tõ thÊp ®Õn cao, tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p. g. §ªm«crÝt §ªm«crÝt lµ mét trong nh÷ng ngêi ®· ph¸t triÓn thuyÕt nguyªn tö lªn mét tr×nh ®é míi. Mét mÆt, «ng t¸n thµnh lý thuyÕt tån t¹i duy nhÊt vµ bÊt biÕn cña P¸cmªnÝt khi coi c¸c nguyªn tö lµ bÊt biÕn, mÆt kh¸c, «ng kÕ thõa quan ®iÓm cña HªraclÝt cho r»ng mäi sù vËt biÕn ®æi kh«ng ngõng. §ªm«crÝt ®· nªu ra lý thuyÕt vÒ vò trô häc. Lý thuyÕt nµy ®îc x©y dùng trªn c¬ së lý luËn nguyªn tö vÒ cÊu t¹o cña vËt chÊt, thÊm nhuÇn tinh thÇn biÖn chøng tù ph¸t vµ cã mét ý nghÜa ®Æc biÖt trong lÞch sö triÕt häc. §ªm«crÝt kh¼ng ®Þnh: vò trô lµ v« tËn vµ vÜnh viÔn, cã v« sè thÕ giíi vÜnh viÔn ph¸t sinh, ph¸t triÓn vµ bÞ tiªu diÖt. Quan 9 ®iÓm cña §ªm«crÝt vÒ vËn ®éng g¾n liÒn víi vËt chÊt lµ mét pháng ®o¸n cã gi¸ trÞ ®Æc biÖt. Theo «ng, vËn ®éng cña nguyªn tö lµ vÜnh viÔn, vµ «ng ®· cè g¾ng gi¶i thÝch nguyªn nh©n vËn ®éng cña nguyªn tö ë b¶n th©n nguyªn tö, ë ®éng lùc tù th©n, tù nã. Tuy nhiªn «ng ®· kh«ng lý gi¶i ®îc nguån gèc cña vËn ®éng. Dùa trªn häc thuyÕt nguyªn tö, §ªm«crÝt ®· ®i tíi quan ®iÓm quyÕt ®Þnh luËn. §ã lµ thõa nhËn sù rµng buéc theo luËt nh©n qu¶, tÝnh tÊt nhiªn vµ kh¸ch quan cña c¸c hiÖn tîng tù nhiªn. §©y lµ mét quan ®iÓm cã gi¸ trÞ cña §ªm«crÝt ®ãng gãp cho nÒn triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i. VÒ mÆt b¶n thÓ luËn, §ªm«crÝt ®· cã c«ng ®a lý luËn nhËn thøc duy vËt lªn mét bíc míi. Kh¸c víi nhiÒu nhµ triÕt häc tríc ®ã, phñ nhËn vai trß cña nhËn thøc c¶m tÝnh, tuyÖt ®èi ho¸ vai trß cña nhËn thøc lý tÝnh, §ªm«crÝt ®· chia nhËn thøc thµnh hai d¹ng lµ nhËn thøc c¶m tÝnh vµ nhËn thøc ch©n lý. MÆc dï triÕt häc cña §ªm«crÝt cßn mang tÝnh chÊt th« s¬, chÊt ph¸c song nh÷ng ®ãng gãp cña «ng vÒ c¸c t tëng biÖn chøng vµ thÕ giíi quan duy vËt lµ rÊt ®¸ng ghi nhËn. h. X«cr¸t vµ Plat«n X«cr¸t vµ Plat«n lµ hai ®¹i diÖn tiªu biÓu cña hÖ thèng triÕt häc duy t©m Hy L¹p cæ ®¹i. TriÕt häc X«cr¸t cã ®ãng gãp quan träng vµo viÖc t¹o ra bíc tiÕn míi trong sù ph¸t triÓn triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i. NÕu c¸c nhµ triÕt häc tríc X«cr¸t chñ yÕu bµn vÒ vÊn ®Ò khëi nguyªn thÕ giíi, vÒ nhËn thøc luËn th× X«cr¸t lµ ngêi ®Çu tiªn ®a ®Ò tµi con ngêi trë thµnh chñ ®Ò träng t©m nghiªn cøu cña triÕt häc ph¬ng T©y. Theo X«cr¸t, ý thøc vÒ sù vËt cña nh÷ng ngêi trong ®µm tho¹i, ngoµi nh÷ng yÕu tè chñ quan cßn cã néi dung kh¸ch quan, cã tri thøc phæ biÕn mang tÝnh tæng qu¸t. ¤ng cho r»ng nÕu kh«ng hiÓu c¸i chung, c¸i phæ biÕn th× ngêi ta kh«ng thÓ ph©n biÖt ®îc c¸i thiÖn - c¸i ¸c, c¸i tèt - c¸i xÊu. Muèn ph¸t hiÖn ra c¸i thiÖn phæ biÕn th× ph¶i cã ph¬ng ph¸p t×m ra ch©n lý th«ng qua c¸c cuéc tranh luËn, to¹ ®µm, luËn chiÕn. §©y chÝnh lµ yÕu tè biÖn chøng trong triÕt häc X«cr¸t, song nã l¹i dùa trªn lËp trêng duy t©m v× X«cr¸t cho r»ng giíi tù nhiªn lµ do thÇn th¸nh an bµi. Plat«n lµ häc trß cña X«cr¸t. C¸c quan ®iÓm triÕt häc cña «ng chøa ®ùng nh÷ng yÕu tè biÖn chøng. ¤ng thõa nhËn sù vËn ®éng cña thÕ giíi song ®ã chØ lµ vËn ®éng theo sù ®iÒu khiÓn cña ý niÖm. ¤ng chia thÕ giíi thµnh hai lo¹i: - ThÕ giíi cña nh÷ng ý niÖm: lµ thÕ giíi tån t¹i ch©n thùc, bÊt biÕn, vÜnh viÔn, tuyÖt ®èi vµ lµ c¬ së tån t¹i cña thÕ giíi c¸c sù vËt c¶m tÝnh. - ThÕ giíi cña c¸c sù vËt c¶m tÝnh: lµ thÕ giíi tån t¹i kh«ng ch©n thùc, thêng xuyªn biÕn ®æi vµ phô thuéc vµo thÕ giíi cña nh÷ng ý niÖm. Lý luËn nhËn thøc cña Plat«n còng chøa ®ùng nh÷ng yÕu tè biÖn chøng th«ng qua c¸c kh¸i niÖm ®èi lËp vµ ph¬ng ph¸p ®èi chiÕu nh÷ng mÆt ®èi lËp. 10 Nhng ®ã lµ biÖn chøng duy t©m - biÖn chøng cña c¸c kh¸i niÖm, t¸ch rêi hiÖn thùc, tõ bá c¶m gi¸c, chØ nhËn thøc b»ng t duy thuÇn tuý. Tãm l¹i, phÐp biÖn chøng duy t©m cña X«cr¸t vµ Plat«n cßn nhiÒu h¹n chÕ do chÞu sù t¸c ®éng cña ®iÒu kiÖn kinh tÕ - chÝnh trÞ - x· héi ®¬ng thêi. Song sù xuÊt hiÖn cña hÖ thèng triÕt häc Plat«n cïng víi phÐp biÖn chøng duy t©m ®· ®Ó l¹i dÊu Ên trong lÞch sö triÕt häc b»ng cuéc ®Êu tranh gi÷a hai ®êng lèi triÕt häc §ªm«crÝt vµ Plat«n, t¹o ®iÒu kiÖn cho t duy triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i cã c¬ héi kh¸m ph¸ vµ ph¸t triÓn. i. Arixtèt Xu híng duy vËt vµ t tëng biÖn chøng trong triÕt häc tù nhiªn cña Arixtèt thÓ hiÖn ë «ng thõa nhËn tù nhiªn lµ toµn bé sù vËt cã mét b¶n thÓ vËt chÊt m·i m·i vËn ®éng vµ biÕn ®æi, kh«ng cã b¶n chÊt cña sù vËt tån t¹i bªn ngoµi sù vËt, h¬n n÷a sù vËt nµo còng lµ mét hÖ thèng vµ cã quan hÖ víi c¸c sù vËt kh¸c. ¤ng cho r»ng, vËn ®éng g¾n liÒn víi c¸c vËt thÓ, víi mäi sù vËt hiÖn tîng cña giíi tù nhiªn. ¤ng còng kh¼ng ®Þnh, vËn ®éng lµ kh«ng thÓ bÞ tiªu diÖt, ®· cã vËn ®éng vµ m·i m·i sÏ cã vËn ®éng. Trong lËp luËn nµy, «ng ®· tiÕn gÇn ®Õn quan niÖm vËn ®éng lµ tù th©n cña vËt chÊt. Song cuèi cïng «ng l¹i r¬i vµo duy t©m khi cho r»ng thÇn th¸nh lµ nguån gèc cña mäi vËn ®éng. Tuy nhiªn, nÕu nh tríc ®©y HªraclÝt vµ §ªm«crÝt cha ph©n biÖt ®îc c¸c h×nh thøc cña vËn ®éng th× ®Õn Arixtèt lµ ngêi ®Çu tiªn ®· hÖ thèng ho¸ c¸c h×nh thøc vËn ®éng thµnh s¸u d¹ng kh¸c nhau. Lý thuyÕt vÒ vËn ®éng cña Arixtèt lµ mét thµnh qu¶ cã gi¸ trÞ cao cña khoa häc cæ Hy L¹p. VÒ l«gÝc häc, Arixtèt ®· cè g¾ng gi¶i quyÕt mèi quan hÖ thèng nhÊt biÖn chøng gi÷a c¸i chung vµ c¸i riªng nhng «ng kh«ng gi¶i quyÕt ®îc vÊn ®Ò chuyÓn ho¸ tõ c¸i riªng thµnh c¸i chung. L«gÝc häc h×nh thøc cña Arixtèt tuy cha hoµn h¶o song «ng ®· ®Ó l¹i cho nh©n lo¹i mét m«n khoa häc vÒ t duy. ChÝnh «ng ®· nghiªn cøu nh÷ng h×nh thøc c¨n b¶n nhÊt cña t duy biÖn chøng mµ kh«ng t¸ch rêi chóng khái hiÖn thùc. Tuy nhiªn, do h¹n chÕ vÒ lÞch sö vµ lµ nhµ t tëng cña giai cÊp chñ n« Hy L¹p cho nªn vÒ b¶n thÓ luËn triÕt häc, «ng dao ®éng gi÷a chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m nªn «ng l¹i r¬i vµo ph¸i nhÞ nguyªn luËn. Tãm l¹i, triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i ®· thÓ hiÖn rÊt râ nÐt cuéc ®Êu tranh gi÷a biÖn chøng vµ siªu h×nh mµ song song víi nã lµ cuéc ®Êu tranh gi÷a chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m. Víi c¸c thµnh tùu næi bËt nh thuyÕt nguyªn tö cña §ªm«crÝt, phÐp biÖn chøng duy t©m cña X«cr¸t, Plat«n vµ phÐp biÖn chøng chÊt ph¸c cña Arixtèt, triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i ®· bao chøa mÇm mèng cña tÊt c¶ thÕ giíi quan vÒ sau nµy vµ ®¸nh dÊu sù ph¸t triÓn t duy biÖn chøng trong 11 lÞch sö triÕt häc nh©n lo¹i. ChÝnh v× vËy, Lªnin coi phÐp biÖn chøng cña c¸c nhµ triÕt häc Hy L¹p cæ ®¹i lµ khëi nguyªn lÞch sö phÐp biÖn chøng. III. Sù h×nh thµnh phÐp biÖn chøng thêi kú phôc hng vµ cËn ®¹i ë t©y ©u Tríc khi bíc sang thÕ kû XV- XVI ë T©y ¢u lµ thêi ®¹i phôc hng, lÞch sö triÕt häc ®· tr¶i qua thêi kú trung cæ víi sù thèng trÞ cña t tëng thÇn häc. Do ®ã, chñ nghÜa kinh viÖn trë thµnh nÐt chñ ®¹o cña triÕt häc T©y ¢u thêi trung cæ. Trong giai ®o¹n nµy, cuéc ®Êu tranh gi÷a chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m ®îc biÕn tíng thµnh cuéc ®Êu tranh gi÷a hai quan ®iÓm cña ph¸i Duy danh vµ Duy thùc. Cã thÓ nãi ®©y lµ bíc lïi t¹m thêi trong lÞch sö ph¸t triÓn t duy triÕt häc nãi chung vµ t duy biÖn chøng nãi riªng, song vÉn chøa ®ùng nh÷ng nh©n tè cho sù ph¸t triÓn míi cña triÕt häc trong thêi ®¹i phôc hng. 1. PhÐp biÖn chøng trong thêi kú phôc hng Trong thêi kú nµy, chñ nghÜa duy vËt ®îc kh«i phôc vµ biÕn ®æi cïng víi sù biÕn ®æi cña khoa häc tù nhiªn vµ dùa vµo nh÷ng thµnh tùu cña khoa häc tù nhiªn ®Ó tiÕn hµnh cuéc ®Êu tranh chèng thÕ giíi quan thÇn häc. NhiÒu häc thuyÕt triÕt häc thêi kú nµy ®· phôc håi phÐp biÖn chøng tù ph¸t thêi cæ ®¹i vµ kh¸i qu¸t thµnh nh÷ng thµnh tùu cña khoa häc tù nhiªn tiªn tiÕn. Mét sè t tëng biÖn chøng næi bËt cña thêi kú nµy ®îc thÓ hiÖn trong triÕt häc cña Kudan vµ Brun«. a. TriÕt häc Kudan T tëng biÖn chøng cña Kudan ®îc thÓ hiÖn qua häc thuyÕt vÒ sù phï hîp cña c¸c mÆt ®èi lËp. Song lËp trêng triÕt häc cña «ng l¹i kh«ng tho¸t khái tÝnh chÊt duy t©m thÇn bÝ khi cho r»ng Thîng ®Õ lµ sù thèng nhÊt gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp. Kudan còng ®· nªu lªn tÝnh t¬ng ®èi cña nhËn thøc con ngêi, mÆc dï cßn h¹n chÕ song nã ®· ®Æt nÒn mãng cho t tëng biÖn chøng vÒ qu¸ tr×nh nhËn thøc cho triÕt häc vÒ sau. b. TriÕt häc cña Brun« Brun« cã vai trß quan träng trong sù ph¸t triÓn phÐp biÖn chøng. ¤ng nªu ra t tëng biÖn chøng vÒ sù phï hîp cña c¸c mÆt ®èi lËp trong sù thèng nhÊt v« tËn cña vò trô. Theo «ng, trong giíi tù nhiªn, mäi c¸i ®Òu cã liªn hÖ víi nhau vµ ®Òu vËn ®éng. C¸i nµy mÊt ®i th× c¸i kh¸c ra ®êi, kh«ng chØ lµ sù vËn ®éng mµ cßn lµ sù chuyÓn ho¸ gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp, vÝ dô nh t×nh yªu chuyÓn thµnh c¨m thï vµ ngîc l¹i hay thuèc ®éc còng ch÷a ®îc bÖnh. VÒ mÆt nhËn thøc luËn, Brun« ®· ®a ra quan niÖm biÖn chøng trong viÖc nhËn thøc giíi tù nhiªn. ¤ng cho r»ng ai muèn nhËn thøc nh÷ng bÝ mËt cña giíi tù nhiªn th× h·y xem xÐt c¸i tèi thiÓu vµ c¸i tèi ®a cña nh÷ng m©u thuÉn vµ nh÷ng mÆt ®èi lËp. MÆc dï cã nh÷ng t tëng 12 tiÕn bé nhng thÕ giíi quan triÕt häc cña Brun« vÉn chÞu ¶nh hëng t tëng triÕt häc sai lÇm cña Arixtèt coi vËt chÊt ®Çu tiªn lµ hoµn toµn thô ®éng, ph¶i nhê ®Õn tÝnh n¨ng ®éng cña h×nh d¹ng th× nã míi cã tÝnh n¨ng ®éng. 2.PhÐp biÖn chøng trong thêi kú cËn ®¹i TriÕt häc thêi kú nµy g¾n chÆt víi c¸c thµnh tùu cña khoa häc tù nhiªn. NÕu nh triÕt häc cæ ®¹i dùa trªn c¬ së quan s¸t vµ c¸c pháng ®o¸n thiªn tµi th× thêi kú nµy triÕt häc l¹i dùa vµo c¸c thµnh tùu cña khoa häc tù nhiªn, kh¸i qu¸t c¸c thµnh tùu cña khoa häc tù nhiªn vµ ®îc chøng minh b»ng khoa häc tù nhiªn. C¸c nhµ khoa häc tù nhiªn thêi kú nµy còng ®ång thêi lµ nhµ triÕt häc. Tuy nhiªn, triÕt häc T©y ¢u thêi cËn ®¹i l¹i r¬i vµo siªu h×nh, m¸y mãc. C¸c nhµ khoa häc thêi kú nµy ®i s©u vµo tõng lÜnh vùc riªng biÖt ®Ó nhËn thøc. §iÒu nµy cho phÐp nhËn thøc s©u s¾c vÒ tù nhiªn song l¹i t¹o ra mét thãi quen xem xÐt tù nhiªn trong tr¹ng th¸i c« lËp, tÜnh t¹i cña nã. Tõ ®ã lµm xuÊt hiÖn sù thèng trÞ cña ph¬ng ph¸p t duy siªu h×nh. Tuy nhiªn mét sè häc thuyÕt triÕt häc thêi kú nµy vÉn chøa ®ùng nh÷ng quan ®iÓm biÖn chøng s©u s¾c, víi c¸c ®¹i biÓu nh Phr¨ngxi Bªc¬n, Barót Xpin«da, R¬nª §ªc¸ct¬. a. TriÕt häc cña Phr¨ngxi Bªc¬n VÒ c¬ b¶n, P. Bªc¬n lµ mét nhµ duy vËt, «ng thõa nhËn thÕ giíi lµ sù kÕt hîp nh÷ng biÕn ®æi kh¸c nhau cña vËt chÊt vµ ®· cã vËt chÊt th× nã lu«n vËn ®éng, biÕn ®æi. ¤ng ®a ra 19 h×nh thøc vËn ®éng, trong ®ã cã mét h×nh thøc ®Æc biÖt lµ ®øng im. Tuy bµn vÒ sù vËn ®éng song «ng l¹i quy vËn ®éng thµnh c¸c h×nh thøc vËn ®éng c¬ häc, v× vËy, P.Bªc¬n cha tho¸t khái quan ®iÓm cña mét nhµ duy vËt siªu h×nh. Tuy nhiªn, cèng hiÕn míi cña «ng lµ ®· coi ®øng im lµ mét h×nh thøc vËn ®éng vµ coi vËn ®éng lµ thuéc tÝnh cè h÷u cña vËt chÊt. VÒ nhËn thøc luËn, P. Bªc¬n cã ®ãng gãp lín vÒ phÐp quy n¹p trong nhËn thøc, song «ng l¹i ®Ò cao nhËn thøc kinh nghiÖm. V× vËy, nh·n quan triÕt häc cña «ng vÉn mang tÝnh chÊt siªu h×nh. b. TriÕt häc cña Barót Xpin«da Xpin«da lµ mét nhµ t tëng duy vËt xuÊt s¾c cña Hµ Lan. TriÕt häc cña «ng chøa ®ùng mét sè yÕu tè biÖn chøng, thÓ hiÖn qua nguyªn lý Causasui (nguyªn nh©n tù nã). Trong ®ã, «ng cho r»ng quan hÖ gi÷a thùc thÓ vµ d¹ng thøc lµ sù thèng nhÊt gi÷a c¸i chung vµ c¸i ®¬n nhÊt, gi÷a c¸i duy nhÊt vµ c¸i ®a d¹ng. T tëng nµy ®· ®i gÇn tíi quan ®iÓm vÒ mèi liªn hÖ phæ biÕn vµ sù rµng buéc lÉn nhau gi÷a c¸c sù vËt, hiÖn tîng trong giíi tù nhiªn. VÒ nhËn thøc luËn, «ng cho r»ng con ngêi cã kh¶ n¨ng nhËn thøc thÕ giíi song «ng l¹i r¬i vµo quan ®iÓm siªu h×nh khi cêng ®iÖu ho¸ nhËn thøc kinh nghiÖm, h¹ thÊp vai trß cña t duy trõu tîng vµ kh¸i qu¸t khoa häc. 13 c. TriÕt häc cña R¬nª §ªc¸ct¬ R¬nª §ªc¸ct¬ lµ ®¹i biÓu xuÊt s¾c nhÊt cña triÕt häc Ph¸p thÕ kû XVII. §ªc¸ct¬ cho r»ng kh«ng gian vµ thêi gian lµ thuéc tÝnh g¾n liÒn víi vËt thÓ, vËn ®éng lµ kh«ng thÓ bÞ tiªu diÖt, nã lu«n lu«n g¾n liÒn víi c¸c vËt thÓ, vËt thÓ lu«n vËn ®éng, chuyÓn ®æi vÞ trÝ, tøc lµ vËn ®éng trong kh«ng gian. Tuy nhiªn, trong giai ®o¹n nµy khoa häc cha ph¸t triÓn ®Õn tr×nh ®é cho phÐp ph¸t hiÖn ra c¸c h×nh thøc vËn ®éng kh¸c nhau cña vËt chÊt cho nªn §ªc¸ct¬ hiÓu vËn ®éng cña vËt chÊt chØ lµ vËn ®éng c¬ giíi hay chuyÓn dÞch vÞ trÝ trong kh«ng gian. VÒ nhËn thøc luËn, §ªc¸ct¬ ®· t¸ch rêi hai giai ®o¹n c¶m tÝnh vµ lý tÝnh cña nhËn thøc nªn «ng vÉn lµ mét nhµ duy vËt siªu h×nh. Nh vËy, ngay c¶ trong giai ®o¹n ph¬ng ph¸p t duy siªu h×nh gi÷ vÞ trÝ thèng trÞ th× trong c¸c häc thuyÕt triÕt häc vÉn xuÊt hiÖn nh÷ng yÕu tè biÖn chøng s©u s¾c. Do sù k×m h·m cña ph¬ng ph¸p siªu h×nh tõ khoa häc tù nhiªn chuyÓn sang triÕt häc, phÐp biÖn chøng cha cã c¬ héi ®Ó ph¸t triÓn m¹nh mÏ trong thêi kú phôc hng vµ cËn ®¹i song ®©y lµ bíc chuÈn bÞ cho phÐp biÖn chøng duy t©m cæ ®iÓn §øc ra ®êi. IV. Sù h×nh thµnh phÐp biÖn chøng duy t©m cæ ®iÓn §øc Cuèi thÕ kû XVIII ®Çu thÕ kû XIX, tríc sù ®ßi hái cña sù ph¸t triÓn ph¬ng thøc s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa ë c¸c níc T©y ¢u, khoa häc tù nhiªn ®· ph¸t triÓn ®¹t ®Õn tr×nh ®é cao. Ph¬ng ph¸p t duy siªu h×nh ®· béc lé nh÷ng h¹n chÕ vµ bÊt lùc trong viÖc gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò vÒ tù nhiªn vµ x· héi. TriÕt häc cæ ®iÓn §øc ra ®êi ®em l¹i c¸i nh×n míi vÒ b¶n chÊt c¸c hiÖn tîng tù nhiªn vµ tiÕn tr×nh lÞch sö nh©n lo¹i. Sù ph¸t triÓn cña c¸c tri thøc triÕt häc trong thêi kú nµy ®ßi hái ph¶i cã phÐp biÖn chøng víi t c¸ch lµ mét ph¬ng ph¸p lý gi¶i c¸c vÊn ®Ò cÊp b¸ch cña triÕt häc vµ h¬n thÕ n©ng nã lªn thµnh mét khoa häc thËt sù. PhÐp biÖn chøng duy t©m cæ ®iÓn §øc b¾t ®Çu ®îc h×nh thµnh ë Cant¬ vµ hoµn chØnh ë Hªghen. TriÕt häc cæ ®iÓn §øc ®· x©y dùng phÐp biÖn chøng trë thµnh ph¬ng ph¸p luËn triÕt häc ®èi lËp víi ph¬ng ph¸p t duy siªu h×nh trong viÖc nghiªn cøu c¸c hiÖn tîng tù nhiªn vµ x· héi. Gi¶ thuyÕt vÒ sù h×nh thµnh vò trô cña Cant¬ còng nh viÖc ph¸t hiÖn ra c¸c quy luËt vµ ph¹m trï c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng trong triÕt häc cña Hªghen lµm cho phÐp biÖn chøng trë thµnh mét khoa häc ®· thùc sù mang ý nghÜa c¸ch m¹ng trong triÕt häc. 1. PhÐp biÖn chøng cña Imanuen Cant¬ Cant¬ ®îc ®¸nh gi¸ lµ ngêi s¸ng lËp ra nÒn triÕt häc cæ ®iÓn §øc. ¤ng lµ t¸c gi¶ cña hai ph¸t minh quan träng vÒ khoa häc tù nhiªn. Ph¸t minh thø nhÊt lµ gi¶ thuyÕt vÒ sù h×nh thµnh vò trô tõ nh÷ng h¹t bôi vËt chÊt díi t¸c dông cña c¸c lùc hót vµ lùc ®Èy cña vËt chÊt; ph¸t minh thø hai lµ gi¶ thuyÕt vÒ sù lªn 14 xuèng cña thñy triÒu díi t¸c ®éng cña mÆt tr¨ng vµ tr¸i ®Êt. Vµo thêi kú ®ã, khi mµ quan niÖm siªu h×nh ®ang thèng trÞ trong t duy khoa häc tù nhiªn vµ triÕt häc th× ph¸t minh lý thuyÕt cña Cant¬ cã mét ý nghÜa tiÕn bé vît thêi ®¹i. ý nghÜa lín lao cña hai ph¸t minh nµy thÓ hiÖn ë chç nã xuÊt ph¸t tõ chÝnh b¶n th©n nh÷ng tÝnh chÊt cña vËt chÊt ®Ó gi¶i thÝch giíi tù nhiªn mµ kh«ng cÇn cÇu viÖn ®Õn mét thø lùc lîng thÇn bÝ siªu tù nhiªn nµo. H¬n n÷a, hai ph¸t minh nµy cßn ®em l¹i mét quan ®iÓm cã tÝnh chÊt biÖn chøng vÒ giíi tù nhiªn. Nã cho thÊy giíi tù nhiªn t¸c ®éng qua l¹i lÉn nhau vµ vËn ®éng chuyÓn ho¸ kh«ng ngõng. VÒ nhËn thøc luËn, Cant¬ ®a ra ph¹m trï “vËt tù nã” lµ c¸i n»m ngoµi kh¶ n¨ng nhËn thøc cña con ngêi vµ t duy khoa häc. Cã thÓ nãi, Cant¬ vÉn ®øng trªn lËp trêng cña t duy siªu h×nh ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò kh¶ n¨ng nhËn thøc cña con ngêi, «ng cha thÓ gi¶i quyÕt ®îc mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a b¶n chÊt vµ hiÖn tîng cña tån t¹i. 2. PhÐp biÖn chøng cña Hªghen Hªghen lµ mét nhµ biÖn chøng lçi l¹c. ¤ng lµ ngêi x©y dùng nªn phÐp biÖn chøng mét c¸ch cã hÖ thèng trªn lËp trêng duy t©m kh¸ch quan. TriÕt häc cña «ng lµ mét tiÒn ®Ò lý luËn cña triÕt häc M¸cxÝt. Hªghen ®· cã c«ng lao trong viÖc phª ph¸n t duy siªu h×nh vµ «ng lµ ngêi ®Çu tiªn tr×nh bµy toµn bé giíi tù nhiªn, lÞch sö vµ t duy díi d¹ng mét qu¸ tr×nh, nghÜa lµ trong sù vËn ®éng, biÕn ®æi vµ ph¸t triÓn kh«ng ngõng. ¤ng kh¼ng ®Þnh phÐp biÖn chøng lµ nguyªn t¾c cña mäi vËn ®éng, mäi sù sèng vµ mäi ho¹t ®éng trong ph¹m vi hiÖn thùc; c¸i biÖn chøng lµ linh hån cña mäi nhËn thøc khoa häc. Nh vËy, theo Hªghen, hiÖn thùc kh«ng ph¶i lµ tån t¹i nãi chung, mµ lµ tån t¹i trong tÝnh tÊt yÕu cña nã, ®ã lµ hiÖn thùc trong sù ph¸t triÓn. Nh÷ng luËn ®iÓm vÒ phÐp biÖn chøng cña triÕt häc Hªghen ®îc thÓ hiÖn râ nhÊt vµ s©u s¾c nhÊt trong l«gÝc häc. BiÖn chøng cña kh¸i niÖm trong khoa häc l«gÝc bao gåm nh÷ng néi dung chñ yÕu sau: - Nh÷ng kh¸i niÖm kh«ng nh÷ng kh¸c nhau mµ cßn cã mèi liªn hÖ víi nhau; - Mçi kh¸i niÖm ®Òu ph¶i tr¶i qua mét qu¸ tr×nh ph¸t triÓn ®îc thùc hiÖn trªn c¬ së cña ba nguyªn t¾c: + Nguyªn t¾c thø nhÊt: ChÊt vµ lîng quy ®Þnh lÉn nhau. Nh÷ng chuyÓn ho¸ vÒ lîng sÏ dÉn tíi nh÷ng biÕn ®æi vÒ chÊt vµ ngîc l¹i; + Nguyªn t¾c thø hai: Sù thèng nhÊt vµ ®Êu tranh gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp víi t c¸ch lµ nguån gèc vµ ®éng lùc cña sù ph¸t triÓn; Khi nghiªn cøu c¸c nguyªn t¾c nµy, Hªghen ®· gi¶i quyÕt mét c¸ch biÖn chøng mèi liªn hÖ chuyÓn ho¸ gi÷a b¶n chÊt vµ hiÖn tîng, kh¶ n¨ng vµ hiÖn 15 thùc, nguyªn nh©n vµ kÕt qu¶. + Nguyªn t¾c thø ba: Phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh víi tÝnh c¸ch lµ sù ph¸t triÓn diÔn ra theo h×nh thøc xo¸y èc. Khi lý gi¶i nguyªn t¾c nµy, Hªghen ®· gi¶i quyÕt mét c¸ch biÖn chøng mèi quan hÖ gi÷a c¸i chung vµ c¸i riªng, gi÷a l«gÝc vµ lÞch sö. Trong t¸c phÈm “TriÕt häc tù nhiªn”, Hªghen ®· nªu lªn nh÷ng t tëng biÖn chøng tµi t×nh vÒ sù thèng nhÊt cña vËt chÊt vµ vËn ®éng; vÒ tÝnh chÊt m©u thuÉn cña nh÷ng ph¹m trï kh«ng gian, thêi gian vµ vËn ®éng; vÒ sù phô thuéc cña nh÷ng ®Æc tÝnh ho¸ häc vµo nh÷ng thay ®æi vÒ lîng... Tuy nhiªn, do ®øng trªn lËp trêng duy t©m kh¸ch quan, Hªghen cho r»ng ®êi sèng x· héi vµ lÞch sö diÔn ra lµ sù tha ho¸ cña ý niÖm tuyÖt ®èi. Vµ mét khi giíi tù nhiªn vµ lÞch sö nh©n lo¹i ®· ®¹t tíi sù hoµn thiÖn, hoµn mü nhÊt th× khi ®ã giíi tù nhiªn kh«ng vËn ®éng vµ ph¸t triÓn vÒ mÆt thêi gian mµ chØ vËn ®éng vÒ mÆt kh«ng gian. §Õn ®©y, nh÷ng t tëng biÖn chøng cña «ng l¹i bÞ giíi h¹n bëi quan ®iÓm siªu h×nh v× «ng cho r»ng sù ph¸t triÓn cã tËn cïng. Tãm l¹i, Hªghen ®· kh¸i qu¸t mét c¸ch s©u s¾c vµ cã hÖ thèng vÒ nh÷ng vÊn ®Ò cèt lâi nhÊt cña phÐp biÖn chøng vµ cÇn ph¶i thõa nhËn r»ng nh÷ng t tëng biÖn chøng cña «ng lµ nh÷ng t tëng tiÕn bé, c¸ch m¹ng. Song hÖ thèng triÕt häc cña «ng l¹i duy t©m, b¶o thñ vµ ®i ngîc l¹i sù tiÕn bé, c¸ch m¹ng. Mét ®¹i diÖn tiªu biÓu kh¸c cña nÒn triÕt häc cæ ®iÓn §øc lµ LótvÝch Ph¬b¸ch. Chñ nghÜa duy vËt cña Ph¬b¸ch lµ mét sù ph¶n øng tÊt yÕu ®èi víi chñ nghÜa duy t©m kh¸ch quan cña Hªghen. Lµ mét nhµ duy vËt song Ph¬b¸ch l¹i kh«ng kÕ thõa ®îc nh÷ng t tëng biÖn chøng cña Hªghen. V× vËy, Ph¬b¸ch còng chØ ®¹t tíi quan niÖm duy vËt siªu h×nh, trùc quan vÒ giíi tù nhiªn cßn trong c¸c quan niÖm vÒ x· héi vµ lÞch sö, «ng vÉn ®øng trªn lËp trêng duy t©m. Tuy nhiªn, triÕt häc cña Ph¬b¸ch ®îc coi lµ “chiÕc cÇu nèi” tõ triÕt häc Hªghen sang triÕt häc M¸c vµ ¡ngghen. V. Sù h×nh thµnh phÐp biÖn chøng duy vËt M¸cxÝt Vµo nh÷ng n¨m 40 cña thÕ kû XIX, chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng ®· ®îc M¸c vµ ¡ngghen s¸ng lËp nªn vµ ®îc Lªnin ph¸t triÓn h¬n n÷a vµo ®Çu thÕ kû XX. Tuy nhiªn cÇn ph¶i thÊy r»ng sù h×nh thµnh thÕ giíi quan duy vËt biÖn chøng cña M¸c vµ ¡ngghen lµ mét qu¸ tr×nh ®Çy khã kh¨n, phøc t¹p, dùa trªn c¸c tiÒn ®Ò kinh tÕ - x· héi, tiÒn ®Ò lý luËn vµ tiÒn ®Ò khoa häc tù nhiªn. - TiÒn ®Ò kinh tÕ - x· héi: ®Çu thÕ kû XIX, ph¬ng thøc s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa ph¸t triÓn m¹nh lµm béc lé nh÷ng m©u thuÉn bªn trong cña nã mµ biÓu hiÖn vÒ mÆt x· héi lµ m©u thuÉn gi÷a giai cÊp v« s¶n vµ giai cÊp t s¶n. NhiÒu phong trµo ®Êu tranh cña giai cÊp c«ng nh©n næ ra song cßn mang tÝnh chÊt tù 16 ph¸t, c¶m tÝnh vµ thiÕu tæ chøc. Nã ®ßi hái ph¶i cã mét vò khÝ lý luËn s¾c bÐn soi ®êng cho cuéc ®Êu tranh c¸ch m¹ng cña giai cÊp c«ng nh©n. Chñ nghÜa M¸c nãi chung vµ triÕt häc M¸c nãi riªng ra ®êi ®¸p øng yªu cÇu ®ã. - TiÒn ®Ò lý luËn: TriÕt häc M¸c ra ®êi trªn c¬ së kÕ thõa vµ ph¸t triÓn c¸c gi¸ trÞ trong c¸c t tëng triÕt häc tiÕn bé cña nh©n lo¹i, ®Æc biÖt phÐp biÖn chøng cña Hªghen vµ chñ nghÜa duy vËt cña Ph¬b¸ch lµ mét trong nh÷ng tiÒn ®Ò lý luËn trùc tiÕp cña triÕt häc M¸c. - TiÒn ®Ò khoa häc tù nhiªn: Ba ph¸t minh lín cña khoa häc tù nhiªn thêi kú nµy lµ ®Þnh luËt b¶o toµn vµ chuyÓn ho¸ n¨ng lîng, häc thuyÕt vÒ tÕ bµo vµ thuyÕt tiÕn ho¸ cña Darwin. Sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña khoa häc tù nhiªn ®ßi hái ph¶i kh¸i qu¸t vÒ mÆt triÕt häc ®Ó chØ ra c¸c mèi liªn hÖ gi÷a c¸c qu¸ tr×nh diÔn ra trong tù nhiªn, trªn c¬ së ®ã nhËn thøc ®óng ®¾n vµ toµn diÖn vÒ b¶n chÊt cña c¸c qu¸ tr×nh ph¸t triÓn ®ã. §iÒu nµy tÊt yÕu dÉn tíi sù thay thÕ thÕ giíi quan duy t©m vµ ph¬ng ph¸p siªu h×nh b»ng phÐp biÖn chøng duy vËt. ChÝnh M¸c vµ ¡ngghen ®· kh¸i qu¸t vÒ mÆt triÕt häc toµn bé nh÷ng thµnh tùu cña khoa häc tù nhiªn lóc bÊy giê ®Ó x©y dùng nªn chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng. 1. PhÐp biÖn chøng duy vËt trong giai ®o¹n M¸c - ¡ngghen TriÕt häc M¸c lµ häc thuyÕt duy vËt triÖt ®Ó vÒ tù nhiªn, x· héi vµ con ngêi. M¸c vµ ¡ngghen ®· thùc hiÖn mét bíc ngoÆt c¸ch m¹ng trong lÞch sö triÕt häc, ®ã lµ cho ra ®êi mét h×nh thøc cao cña chñ nghÜa duy vËt lµ chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ h×nh thøc cao cña phÐp biÖn chøng lµ phÐp biÖn chøng duy vËt. NÕu nh c¸c quan ®iÓm triÕt häc tríc M¸c míi chØ dõng l¹i ë thÕ giíi quan duy vËt siªu h×nh hay biÖn chøng duy t©m vÒ x· héi th× ®Õn giai ®o¹n M¸c ¡ngghen, lÇn ®Çu tiªn trong lÞch sö triÕt häc, phÐp biÖn chøng ®îc x©y dùng dùa trªn lËp trêng duy vËt triÖt ®Ó vÒ tù nhiªn vµ x· héi. H¬n thÕ, tÝnh ®óng ®¾n cña khoa häc M¸cxÝt lu«n ®îc minh chøng bëi c¸c thµnh tùu vît bËc cña khoa häc thêi ®¹i. Sù h×nh thµnh thÕ giíi quan duy vËt biÖn chøng cña M¸c vµ ¡ngghen lµ mét qu¸ tr×nh ph¸t triÓn liªn tôc kh«ng ngõng. Tõ cuèi n¨m 1843 ®Õn n¨m 1848 ®¸nh dÊu bíc chuyÓn cña M¸c vµ ¡ngghen tõ lËp trêng cña chñ nghÜa duy t©m sang lËp trêng cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng. §¸nh dÊu bíc chuyÓn ®ã lµ t¸c phÈm “Gãp phÇn phª ph¸n triÕt häc ph¸p quyÒn cña Hªghen, lêi nãi ®Çu” vµo cuèi n¨m 1843. T¸c phÈm chøa ®ùng nhiÒu t tëng duy vËt biÖn chøng s©u s¾c. Cuèi n¨m 1844, M¸c vµ ¡ngghen viÕt chung t¸c phÈm “Gia ®×nh thÇn th¸nh”, “Chèng Brun« Bau¬ vµ ®ång bän”. Trong ®ã, lÇn ®Çu tiªn M¸c vµ ¡ngghen tr×nh bµy nh÷ng nguyªn lý cña triÕt häc duy vËt biÖn chøng vµ duy vËt 17 lÞch sö. Mïa xu©n n¨m 1845, M¸c viÕt t¸c phÈm “LuËn c¬ng vÒ Ph¬b¸ch”, qua ®ã M¸c phª ph¸n nh÷ng thiÕu sãt cña chñ nghÜa duy vËt Ph¬b¸ch còng nh nh÷ng thiÕu sãt cña chñ nghÜa duy vËt tríc M¸c nãi chung. §ã lµ sù phª ph¸n cã tÝnh kÕ thõa cña M¸c ®Ó tiÕn ®Õn chñ nghÜa duy vËt míi lµ chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng. N¨m 1845 - 1846, M¸c vµ ¡ngghen viÕt chung t¸c phÈm “HÖ t tëng §øc”, ®¸nh dÊu bíc tiÕn míi cña M¸c vµ ¡ngghen trong viÖc ph¸t triÓn chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng, chñ nghÜa duy vËt lÞch sö vµ chñ nghÜa céng s¶n khoa häc. T¸c phÈm “Chèng §uyrinh” cña ¡ngghen ®îc viÕt vµo n¨m 1876 - 1878 lµ mét trong nh÷ng t¸c phÈm quan träng nhÊt ®¸nh dÊu sù ph¸t triÓn cña triÕt häc M¸c. Trong t¸c phÈm, lÇn ®Çu tiªn ¡ngghen tr×nh bµy hoµn chØnh thÕ giíi quan M¸cxÝt vÒ chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ duy vËt lÞch sö. Qua t×m hiÓu mét sè t¸c phÈm kinh ®iÓn cña M¸c - ¡ngghen cã thÓ thÊy r»ng sù h×nh thµnh thÕ giíi quan duy vËt biÖn chøng cña M¸c vµ ¡ngghen lµ mét qu¸ tr×nh tù ®Êu tranh gian khæ ®Ó tõ bá lËp trêng triÕt häc duy t©m chuyÓn sang lËp trêng triÕt häc duy vËt biÖn chøng. PhÐp biÖn chøng duy vËt lµ sù thèng nhÊt h÷u c¬ gi÷a lý luËn vµ ph¬ng ph¸p. Nã kh«ng chØ kh¸i qu¸t c¸c thµnh tùu cña tÊt c¶ c¸c khoa häc cô thÓ mµ cßn kÕt tinh nh÷ng tinh hoa trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn t tëng triÕt häc nh©n lo¹i. PhÐp biÖn chøng duy vËt tr×nh bµy mét c¸ch cã hÖ thèng, chÆt chÏ tÝnh chÊt biÖn chøng cña thÕ giíi th«ng qua nh÷ng ph¹m trï vµ nh÷ng quy luËt chung nhÊt cña thÕ giíi, bao gåm c¸c néi dung c¬ b¶n sau: - Nguyªn lý vÒ mèi liªn hÖ phæ biÕn kh¸i qu¸t nh÷ng mèi liªn hÖ phæ biÕn cña thÕ giíi(tù nhiªn, x· héi vµ t duy). V× vËy, qu¸n triÖt quan ®iÓm toµn diÖn lµ nguyªn t¾c ph¬ng ph¸p luËn chung nhÊt chØ ®¹o mäi ho¹t ®éng vµ suy nghÜ cña con ngêi. Quan ®iÓm toµn diÖn ®èi lËp víi mäi suy nghÜ vµ hµnh ®éng phiÕn diÖn, chiÕt trung, siªu h×nh. - Nguyªn lý vÒ ph¸t triÓn ph¶n ¸nh ®Æc trng biÖn chøng phæ qu¸t nhÊt cña thÕ giíi. V× vËy, qu¸n triÖt quan ®iÓm ph¸t triÓn lµ nguyªn t¾c chung nhÊt chØ ®¹o mäi hµnh ®éng vµ suy nghÜ cña con ngêi. Yªu cÇu cña nguyªn t¾c nµy ®ßi hái ph¶i xem xÐt sù vËt trong sù vËn ®éng, biÕn ®æi vµ ph¸t triÓn cña nã, ph¶i t duy n¨ng ®éng, linh ho¹t, mÒm dÎo vµ ph¶i nhËn thøc ®îc c¸i míi vµ ñng hé c¸i míi. Lý luËn vÒ c¸c cÆp ph¹m trï vµ quy luËt cña phÐp biÖn chøng duy vËt lµ sù cô thÓ ho¸ thªm nguyªn lý vÒ mèi liªn hÖ phæ biÕn vµ ph¸t triÓn. - C¸c cÆp ph¹m trï: c¸i riªng - c¸i chung, tÊt nhiªn - ngÉu nhiªn, b¶n chÊt-hiÖn tîng gióp chóng ta rót ra ®îc mèi liªn hÖ b¶n chÊt, tõ ®ã hiÓu ®îc 18 toµn bé c¸c mèi liÖn hÖ theo mét hÖ thèng nhÊt ®Þnh. - C¸c cÆp ph¹m trï: nguyªn nh©n - kÕt qu¶, kh¶ n¨ng - hiÖn thùc lµ c¬ së ph¬ng ph¸p luËn ®Ó chØ râ tr×nh tù kÕ tiÕp nhau cña c¸c mèi liªn hÖ vµ sù ph¸t triÓn lµ mét qu¸ tr×nh tù nhiªn. - CÆp ph¹m trï néi dung vµ h×nh thøc lµ c¬ së ph¬ng ph¸p luËn ®Ó x©y dùng c¸c h×nh thøc tån t¹i trong sù phô thuéc vµo néi dung, ph¶n ¸nh tÝnh ®a d¹ng cña c¸c ph¬ng ph¸p nhËn thøc vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn. Ba quy luËt c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng duy vËt cã ý nghÜa ph¬ng ph¸p luËn chØ ®¹o mäi ho¹t ®éng cña con ngêi ®Ó thùc hiÖn quan ®iÓm toµn diÖn, ph¸t triÓn vµ lÞch sö cô thÓ. - Quy luËt thèng nhÊt vµ ®Êu tranh gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp lµ h¹t nh©n cña phÐp biÖn chøng. Quy luËt nµy v¹ch ra nguån gèc, ®éng lùc cña sù ph¸t triÓn, ph¶n ¸nh qu¸ tr×nh ®Êu tranh gi¶i quyÕt m©u thuÉn bªn trong sù vËt. - Quy luËt chuyÓn ho¸ tõ nh÷ng biÕn ®æi vÒ lîng dÉn tíi nh÷ng biÕn ®æi vÒ chÊt vµ ngîc l¹i ph¶n ¸nh c¸ch thøc, c¬ chÕ cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn lµ ®i tõ nh÷ng biÕn ®æi nhá nhÆt, dÇn dÇn vÒ lîng ®Õn giíi h¹n cña ®é th× g©y ra sù biÕn ®æi vÒ chÊt, th«ng qua bíc nh¶y vät vµ ngîc l¹i. - Quy luËt phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh kh¸i qu¸t khuynh híng ph¸t triÓn tiÕn lªn theo h×nh thøc xo¸y èc thÓ hiÖn tÝnh chÊt chu kú trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn. Phñ ®Þnh biÖn chøng ®ßi hái ph¶i t«n träng tÝnh kÕ thõa cã chän läc. Tãm l¹i, sù h×nh thµnh thÕ giíi quan duy vËt biÖn chøng cña M¸c vµ ¡ngghen võa lµ kÕt qu¶ kh¸i qu¸t kinh nghiÖm ®Êu tranh c¸ch m¹ng vµ kÕ thõa cã phª ph¸n di s¶n lý luËn cña loµi ngêi, võa lµ kÕt qu¶ nghiªn cøu, tiÕp thu cã chän läc c¸c thµnh tùu khoa häc. C¸c tiÕn bé khoa häc kü thuËt cña thêi ®¹i ®· chøng minh tÝnh ®óng ®¾n cña phÐp biÖn chøng duy vËt M¸cxÝt vµ n©ng nã lªn thµnh ®Ønh cao cña phÐp biÖn chøng. MÆc dï vËy, c¸c nguyªn lý cña phÐp biÖn chøng duy vËt cÇn tiÕp tôc ®îc thùc tiÔn kiÓm nghiÖm, bæ sung vµ ph¸t triÓn. Kh«ng ai kh¸c, Lªnin vµ c¸c ®¶ng M¸cxÝt ®· ®¶m nhiÖm sø mÖnh lÞch sö ®ã b»ng viÖc b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn triÕt häc M¸c trong giai ®o¹n chñ nghÜa ®Õ quèc. 2. Giai ®o¹n Lªnin b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn phÐp biÖn chøng duy vËt M¸cxÝt Sau M¸c vµ ¡ngghen, Lªnin ®· ®a sù ph¸t triÓn cña phÐp biÖn chøng duy vËt M¸cxÝt lªn mét tÇm cao míi. Trong t¸c phÈm “Nh÷ng ngêi b¹n d©n lµ thÕ nµo vµ hä ®Êu tranh chèng nh÷ng ngêi d©n chñ x· héi ra sao?”, Lªnin ®· ®Êu tranh kiªn quyÕt chèng c¸c quan ®iÓm siªu h×nh cña ph¸i d©n tuý trong viÖc nhËn thøc c¸c hiÖn tîng x· héi ®Ó b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn phÐp biÖn chøng duy vËt 19 cña triÕt häc M¸c. Trong t¸c phÈm “Néi dung kinh tÕ cña chñ nghÜa d©n tuý vµ sù phª ph¸n trong cuèn s¸ch cña «ng Xt¬ruvª vÒ néi dung ®ã”, Lªnin ®· ph¸t triÓn lµm phong phó thªm nguyªn lý c¬ b¶n cña triÕt häc duy vËt biÖn chøng vÒ mèi liªn hÖ h÷u c¬ gi÷a lý luËn vµ thùc tiÔn. Còng trong t¸c phÈm nµy, nh÷ng nguyªn lý quan träng kh¸c cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng nh nguyªn lý vÒ mèi quan hÖ gi÷a chñ quan vµ kh¸ch quan, vÒ tÝnh toµn diÖn, tÝnh lÞch sö cô thÓ trong nhËn thøc c¸c hiÖn tîng cña thÕ giíi bªn ngoµi ®· ®îc Lªnin ph©n tÝch s©u s¾c. “Bót ký triÕt häc” cña Lªnin lµ mét t¸c phÈm tiÕp tôc ph¸t triÓn phÐp biÖn chøng M¸cxÝt. Trong ®ã, Lªnin ph©n tÝch s©u s¾c t tëng coi phÐp biÖn chøng nh lµ khoa häc vÒ sù ph¸t triÓn. Khi gi¶i quyÕt vÊn ®Ò vÒ nguån gèc vµ ®éng lùc cña ph¸t triÓn, Lªnin ®· chØ ra hai quan ®iÓm ®èi lËp nhau: quan ®iÓm biÖn chøng coi ph¸t triÓn lµ sù thèng nhÊt cña c¸c mÆt ®èi lËp cßn quan ®iÓm siªu h×nh coi ph¸t triÓn chØ lµ sù t¨ng lªn vµ gi¶m ®i, lµ sù lÆp l¹i. Trong “Bót ký triÕt häc”, Lªnin cßn ®i s©u nghiªn cøu c¸c quy luËt vµ ph¹m trï cña phÐp biÖn chøng duy vËt, nguyªn t¾c vÒ sù thèng nhÊt gi÷a phÐp biÖn chøng, l«gÝc häc vµ lý luËn nhËn thøc còng nh nh÷ng yÕu tè c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng. Tãm l¹i, chñ nghÜa Lªnin lµ sù ph¸t triÓn duy nhÊt ®óng ®¾n vµ triÖt ®Ó chñ nghÜa M¸c trong thêi ®¹i ®Õ quèc chñ nghÜa vµ c¸ch m¹ng v« s¶n. Sù ph¸t triÓn phÐp biÖn chøng cña Lªnin g¾n liÒn víi viÖc nghiªn cøu c¸c vÊn ®Ò c¸ch m¹ng, phong trµo c«ng nh©n, x©y dùng chñ nghÜa x· héi, chiÕn lîc vµ s¸ch lîc cña §¶ng céng s¶n. Víi nh÷ng cèng hiÕn quý b¸u vµo kho tµng triÕt häc M¸c, cã thÓ nãi Lªnin ®· hoµn thµnh sø mÖnh lÞch sö trong viÖc b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng M¸cxÝt. VI. ý nghÜa thùc tiÔn cña viÖc nghiªn cøu lÞch sö h×nh thµnh phÐp biÖn chøng Trong xu thÕ cña nÒn kinh tÕ më hiÖn nay, níc ta kh«ng thÓ tån t¹i biÖt lËp vµ ®øng ngoµi sù ph¸t triÓn chung cña nÒn kinh tÕ thÕ giíi. §Ó hoµ nhËp vµo nÒn kinh tÕ thÕ giíi nãi chung vµ nÒn kinh tÕ khu vùc nãi riªng ®ßi hái chóng ta ph¶i n¾m v÷ng phÐp biÖn chøng duy vËt vµ mµi s¾c t duy biÖn chøng ®Ó nhËn thøc ®óng nh÷ng biÕn ®æi s©u s¾c cña t×nh h×nh thÕ giíi, trªn c¬ së ®ã ®¸p øng nh÷ng ®ßi hái cÊp b¸ch cña sù nghiÖp ®æi míi ®Êt níc ta trong giai ®o¹n hiÖn nay. Cã thÓ nãi, Lªnin lµ mét tÊm g¬ng s¸ng vÒ sù n¾m v÷ng vµ vËn dông tµi t×nh phÐp biÖn chøng duy vËt ®Ó v¹ch ra “ChÝnh s¸ch kinh tÕ míi” víi t c¸ch lµ c¬ng lÜnh x©y dùng chñ nghÜa x· héi trong ®iÒu kiÖn nÒn kinh tÕ kÐm ph¸t triÓn. NÒn v¨n minh trÝ tuÖ dùa trªn nÒn t¶ng cña c¸c thµnh tùu khoa häc lµ mét b»ng 20