Lêi nãi ®Çu
ViÖt Nam trong sù ph¸t triÓn cña §«ng ¸ vµ §«ng Nam ¸, hay
nãi réng h¬n lµ vßng cung Ch©u ¸-Th¸i B×nh D-¬ng, hiªn nay ®ang
thu hót ®-îc nhiÒu ng-êi trong giíi l·nh ®¹o vµ giíi kinh doanh trªn
thÕ giíi.
V× sao ViÖt Nam cã sù chó ý ®ã? ch¾c ch¾n lµ do ViÖt Nam ®· vµ
®ang tiÕn hµnh c«ng cuéc ®æi míi mét c¸ch toµn diÖn vµ ngµy cµng
s©u s¾c vÒ c¬ së h¹ tÇng vµ kiÕn chóc th-îng tÇng x· héi.
Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn theo ®Þnh
h-íng x· héi ë n-íc ta, cÇn vËn dông vµ qu¸n triÖt quan hÖ biÖn chøng
gi÷a c¬ së h¹ tÇng vµ kiÕn tróc th-îng tÇng. C¬ së h¹ tÇng lµ kÕt cÊu
kinh tÕ ®a thµnh phÇn trong ®ã cã thµnh phÇn kinh tÕ quèc doanh, tËp
thÓ vµ nhiÒu thµnh kinh tÕ kh¸c nhau. TÝnh chÊt ®an xen - qu¸ ®é vÒ
kÕt cÊu cña c¬ së kinh tÕ võa lµm cho nÒn kinh tÕ s«i ®éng, phong phó,
võa mang t×nh phøc t¹p trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn ®Þnh h-íng x· héi.
§©y lµ mét kÕt cÊu kinh tÕ n¨ng ®éng, phong phó ®-îc ph¶n chiÕu trªn
nÒn kiÕn tróc th-îng tÇng vµ ®Æt ra ®ßi hái kh¸ch quan lµ nÒn kiÕn tróc
th-îng tÇng còng ph¶i ®æi míi ®Ó ®¸p øng ®ßi hái cña c¬ së kinh tÕ.
Nh- vËy kiÕn tróc th-îng tÇng míi cã søc m¹nh ®¸p øng ®ß hái cña c¬
së h¹ tÇng.
§· cã rÊt nhiÒu v¨n kiÖn trÝnh trÞ vµ luËn v¨n khoa häc ®Ò cËp s©u
s¾c vÒ c«ng cuéc ®æi míi nµy. V× vËy, víi t- c¸ch lµ mét sinh viªn cßn
trªn gi¶ng ®-êng, em chØ mong bµi viÕt nµy cã thÓ nªu mét sè vÊn ®Ò
cã tÝnh chÊt kh¸i qu¸t vÒ c«ng cuéc ®æi míi nµy ë ViÖt Nam.
Em xin ch©n thµnh c¶m ¬n sù h-íng dÉn cña thÇy gi¸o . Ng-êi ®·
tËn t×nh gióp em hoµn thµnh bµi tiÓu luËn nµy.
Do thêi gian s-u tÇm tµi liÖu kh«ng nhiÒu vµ tr×nh ®é nhËn thøc
cña em cßn h¹n chÕ nªn bµi viÕt cña em kh«ng tr¸nh khái nh÷ng sai
sãt vµ bÊt cËp, em rÊt mong nhËn ®-îc sù nhËn xÐt cña thÇy, vµ ®ãng
gãp cña c¸c b¹n ®Ó bµi tiÓu luËn cña em ®-îc hoµn thiÖn h¬n.
Em xin ch©n thµnh c¶m ¬n.
Néi dung
A. giíi thiÖu ®Ò tµi
TriÕt häc lµ mét trong nh÷ng h×nh th¸i ý thøc x· héi, xÐt cho cïng
®Òu bÞ c¸c quan hÖ cña kinh tÕ qui ®Þnh. Dï ë x· héi nµo, triÕt häc bao
giê còng bao gåm hai yÕu tè: YÕu tè nhËn thøc ®· lµ sù hiÓu biÕt vÒ
thÕ giíi sung quanh trong ®ã con ng-êi lµ yÕu tè nhËn ®Þnh lµ sù ®¸nh
gi¸ vÒ mÆt ®¹o lý.
§Ó phï hîp víi tr×nh ®é ph¸t triÓn thÊp ë c¸c giai ®o¹n ®Çu tiªn
cña lÞch sö loµi ng-êi, triÕt häc ra ®êi víi tÝnh c¸ch lµ mét khoa häc
tæng hîp c¸c tri thøc cña con ng-êi vÒ hiÖn thùc xung quanh vµ b¶n
th©n m×nh. Sau ®ã, do sù ph¸t triÓn cña x· héi triÕt häc ®· t¸ch ra khái
thµnh khoa häc ®éc lËp, triÕt häc víi tÝnh c¸ch lµ khoa häc, nªn nã cã
®èi t-îng vµ nhiÖm vô nhËn thøc riªng cña m×nh, nã lµ hÖ thèng nh÷ng
quan niÖm, quan ®iÓm cã tÝnh chÊt chÝnh thÓ vÒ thÕ giíi, vÒ c¸c qu¸
tr×nh vËt chÊt, tinh thÇn vµ mèi quan hÖ gi÷a chóng, vÒ nhËn thøc vµ
c¶i biªn thÕ giíi. Do vËy, triÕt häc nghiªn cøu vÒ vÊn ®Ò: t- duy, x· héi
vµ tù nhiªn.Trong ®ã vÊn ®Ò x· héi lµ vÊn ®Ò mang tÝnh h×nh th¸i kinh
tÕ, ph¶n ¸nh ®éng lùc sù ph¸t triÓn x· héi th«ng qua lùc l-îng s¶n
xuÊt. §Ó cã c¬ chÕ, c¸ch thøc trong sù ph¸t triÓn x· héi th× cÇn ph¶i cã
c¬ së h¹ tÇng vµ kiÕn tróc th-îng tÇng. Do vËy c¬ së h¹ tÇng vµ kiÕn
tróc th-îng tÇng lµ mét vÊn ®Ò ®Æc biÖt ph¶i quan t©m tíi.
C¬ së h¹ tÇng vµ kiÕn tróc th-îng tÇng lµ mét trong nh÷ng néi
dung c¬ b¶n cña häc thuyÕt h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi cña chñ nghÜa
duy vËt lÞch sö, lµ c¬ së thÕ giíi quan vµ ph-¬ng ph¸p luËn khoa häc
trong nhËn thøc vµ c¶i t¹o x· héi.
B. Néi dung chÝnh:
I.
C¬ së h¹ tÇng.
1. Kh¸i niÖm:
C¬ së h¹ tÇng lµ tæng hîp nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt hîp thµnh c¬
cÊu kinh tÕ cña mét h×nh th¸i kinh tÕ- x· héi nhÊt ®Þnh.
Dùa vµo kh¸i niÖm ®ã, nã ®· ph¶n ¸nh chøc n¨ng x· héi cña c¸c
quan hÖ x· héi cña c¸c quan hÖ s¶n xuÊt víi t- c¸ch lµ c¬ së kinh tÕ
cña c¸c hiÖn t-îng x· héi. §óng vËy, mçi mét h×nh th¸i kinh tÕ - x·
héi cã mét kÕt cÊu kinh tÕ ®Æc tr-ng lµ c¬ së hiÖn thùc cña x· héi, h×nh
thµnh mét c¸ch quan trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vËt chÊt x· héi. Nã bao
gåm kh«ng chØ nh÷ng quan hÖ trùc tiÕp gi÷a ng-êi víi ng-êi trong s¶n
xuÊt vËt chÊt mµ nã cßn bao gåm c¶ nh÷ng quan hÖ kinh tÕ, trao ®æi
trong qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt ra ®êi sèng vËt chÊt cña con ng-êi.
2. §Æc ®iÓm, tÝnh chÊt:
C¬ së h¹ tÇng cña mét x· héi cô thÓ th-êng bao gåm: kiÓu quan
hÖ s¶n xuÊt thèng trÞ trong nÒn kinh tÕ. §ång thêi trong mçi c¬ së h¹
tÇng x· héi cßn cã nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt kh¸c nh-: dÊu vÕt, tµn tr÷
quan hÖ s¶n xuÊt cò vµ mÇm mèng, tiÒn ®Ò cña quan hÖ s¶n xuÊt míi.
Cuéc sèng cña x· héi cô thÓ ®-îc ®Æt trong tr-íc hÕt bëi kiÓu quan hÖ
s¶n xuÊt thèng trÞ tiªu biÓu cho cuéc sèng Êy vµ nh÷ng quan hÖ s¶n
xuÊt qu¸ ®é, hay nh÷ng tµn d- cò, mÇm mèng míi cã vai trß nhÊt ®Þnh
gi÷a chóng tuy cã kh¸c nhau nh-ng kh«ng t¸ch rêi nhau võa ®Êu tranh
víi nhau, võa liªn hÖ víi nhau vµ h×nh thµnh c¬ së h¹ tÇng cña mçi x·
héi cô thÓ ë mçi giai ®o¹n ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh cña lÞch sö.
VÝ dô nh-: Trong x· héi phong kiÕn ngoµi quan hÖ s¶n xuÊt phong
kiÕn chiÕm ®Þa vÞ thèng trÞ, nã cßn cã quan hÖ s¶n xuÊt tµn d- cña x·
héi chiÕm h÷u n« lÖ, mÇm mèng cña quan hÖ s¶n xuÊt t- b¶n chñ
nghÜa vµ chÝnh 3 yÕu tè ®ã cÊu thµnh nªn c¬ së h¹ tÇng phong kiÕn.
§Æc tr-ng cho tÝnh chÊt cña mét c¬ së h¹ tÇng lµ do quan hÖ s¶n
xuÊt thèng trÞ quy ®Þnh. Quan hÖ s¶n xuÊt thèng trÞ qui ®Þnh vµ t¸c
®éng trùc tiÕp ®Õn xu h-íng chung cña toµn bé ®êi sång kinh tÕ - x·
héi. Qui ®Þnh tÝnh chÊt c¬ b¶n cña toµn bé c¬ së h¹ tÇng x· héi ®-¬ng
thêi mÆc dï quan hÖ tµn d-, mÇm mèng cã vÞ trÝ kh«ng ®¸ng kÓ trong
x· héi cã nÒn kinh tÕ x· héi ph¸t triÓn ®· tr-ëng thµnh, nh-ng l¹i cã vÞ
trÝ quan träng trong c¬ cÊu kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn cña x· héi ®ang
ë giai ®o¹n mang tÝnh chÊt qu¸ ®é.
C¬ së h¹ tÇng mang tÝnh chÊt ®èi kh¸ng tån t¹i trong x· héi mµ
dùa trªn c¬ së chiÕm h÷u t- nh©n vÒ t- liÖu s¶n xuÊt. TÝnh chÊt ®èi
kh¸ng cña c¬ së h¹ tÇng ®-îc b¾t nguån tõ nh÷ng m©u thuÉn néi t¹i
kh«ng thÓ ®iÒu hoµ ®-îc trong c¬ së h¹ tÇng ®ã vµ do b¶n chÊt cña
kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt thèng trÞ quy ®Þnh. §ã lµ sù biÓu hiÖn cña sù ®èi
lËp vÒ lîi Ých kinh tÕ gi÷a c¸c tËp ®oµn ng-êi trong x· héi.
Nh- vËy, c¬ së h¹ tÇng lµ tæng thÓ vµ m©u thuÉn rÊt phøc t¹p, lµ
quan hÖ vËt chÊt tån t¹i kh¸ch quan ®éc lËp víi ý thøc con ng-êi. Nã
®-îc h×nh thµnh trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vËt chÊt vµ trùc tiÕp biÕn ®æi
theo sù t¸c ®éng vµ ph¸t triÓn cña lùc l-îng s¶n xuÊt.
II. KH¸I NIÖM KIÕN TRóC TH¦îNG TÇNG X· HéI:
1. Kh¸i niÖm:
KiÕn tróc th-îng tÇng lµ toµn bé nh÷ng quan ®iÓm: chÝnh trÞ, ph¸p
quyÒn, ®¹o ®øc, triÕt häc, t«n gi¸o, nghÖ thuËt... víi nh÷ng thÓ chÕ
t-¬ng øng: nhµ n-íc, ®¶ng ph¸i, gi¸o héi, c¸c ®oµn thÓ... ®-îc h×nh
thµnh trªn mét c¬ së h¹ tÇng nhÊt ®Þnh.
Bëi vËy, kiÕn tróc th-îng tÇng lµ nh÷ng hiÖn t-îng x· héi, biÓu
hiÖn tËp trung ®êi sèng tinh thÇn cña x· héi, lµ bé mÆt tinh thÇn tt-ëng cña h×nh th¸i kinh tÕ -x· héi.
Nã ®ãng vai trß quan träng cïng c¸c bé phËn kh¸c trong x· héi
hîp thµnh c¬ cÊu hoµn chØnh cña h×nh th¸i kinh tÕ-x· héi.
2. §Æc ®iÓm, tÝnh chÊt:
Nh- vËy, c¸c bé phËn kh¸c nhau cña kiÕn truc th-îng tÇng ®Òu ra
®êi vµ cã vai trß nhÊt ®Þnh trong viÖc t¹o nªn bé mÆt tinh thÇn, tt-ëng cña x· ph¸t triÓn trªn mét c¬ së h¹ tÇng nhÊt ®Þnh, lµ ph¶n ¸nh
c¬ së h¹ tÇng. Song kh«ng ph¶i tÊt c¶ c¸c yÕu tè cña kiÕn tróc th-îng
tÇng ®Òu liªn quan nh- nhau víi c¬ së h¹ tÇng cña nã. Mµ trong x· héi
cã giai cÊp, t- t-ëng chÝnh trÞ, t- t-ëng ph¸p quyÒn cïng nh÷ng tæ
chøc t-¬ng øng nh- chÝnh ®¶ng, nhµ n-íc lµ nh÷ng bé phËn quan
träng nhÊt, m¹nh mÏ nhÊt vµ lµ thµnh phÇn chÝnh cña kiÕn tróc th-îng
tÇng, tiªu biÓu cho chÕ ®é chÝnh trÞ, x· héi Êy. Ngoµi ra cßn cã c¸c yÕu
tè kh¸c ®èi lËp víi nh÷ng t- t-ëng quan ®iÓm, tæ chøc chÝnh trÞ cña
c¸c giai c¸p bÞ trÞ.
KiÕn tróc th-îng tÇng cña x· héi cã ®èi kh¸ng giai cÊp mang tÝnh
giai cÊp s©u s¾c. TÝnh giai cÊp cña kiÕn tróc th-îng tÇng biÓu hiÖn ë sù
®èi ®Þch vÒ quan ®iÓm, t- t-ëng vµ c¸c cuéc ®Êu tranh vÒ t- t-ëng cña
c¸c giai cÊp ®èi kh¸ng.
Bé phËn cã quyÒn lùc m¹nh nhÊt cña kiÕn tróc th-îng tÇng cña x·
héi cã tÝnh chÊt ®èi kh¸ng giai c¸ap lµ nhµ n-íc-§©y lµ c«ng cô cña
giai cÊp thèng trÞ tiªu biÓu cho x· héi vÒ mÆt ph¸p lý- chÝnh trÞ.
Thêi kú qu¸ ®é tõ CNTB lªn CNCS, nh÷ng tµn d- t- t-ëng cña c¸c
giai cÊp thèng trÞ bãc lét vÉn cßn tån t¹i trong kiÕn tróc th-îng tÇng.
V× vËy, trong kiÕn tróc th-îng tÇng cña c¸c n-íc x· héi chñ nghÜa ë
thêi kú nµy vÉn cßn sù ®Êu tranh gi÷a t- t-ëng x· héi chñ nghÜa víi
nh÷ng tµn d- t- t-ëng kh¸c. ChØ ®Õn chñ nghÜa céng s¶n, tÝnh giai cÊp
cña giai cÊp cña giai cÊp th-îng tÇng míi bÞ xo¸ bá.
III. Mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a c¬ së h¹ tÇng vµ
kiÕn tróc th-îng tÇng x· héi.
Theo nh- quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy t©m th× nhµ n-íc vµ ph¸p
luËt quyÕt ®Þnh quan hÖ kinh tÕ, ý thøc t- t-ëng quyÕt ®Þnh tiÕn tr×nh
ph¸t triÓn cña x· héi. Theo chñ nghÜa duy vËt, kinh tÕ lµ yÕu tè duy
nhÊt quyÕt ®Þnh cßn ý thøc t- t-ëng, chÝnh trÞ kh«ng cã vai trß g× ®èi
víi tiÕn bé x· héi.
Nh-ng theo chñ nghÜa M¸c- Lª nin, ®· kh¼ng ®Þnh: C¬ së h¹ tÇng
vµ kiÕn tróc th-îng tÇng cã quan hÖ biÖn chøng kh«ng t¸ch rêi nhau,
trong ®ã cã c¬ së h¹ tÇng gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh kiÕn tróc th-îng tÇng.
Cßn kiÕn tróc th-îng tÇng lµ ph¶n ¸nh c¬ së h¹ tÇng, nh-ng nã cã vai
trß t¸c ®éng trë l¹i to lín ®èi víi c¬ së h¹ tÇng ®· sinh ra nã.
Trong sù thèng nhÊt biÖn chøng nµy, sù ph¸t triÓn cña c¬ së h¹
tÇng ®ãng vai trß víi kiÕn tróc th-îng tÇng. KiÕn tróc th-îng tÇng ph¶i
phï hîp víi tÝnh chÊt tr×nh ®é ph¸t triÓn cña c¬ së h¹ tÇng hay c¬ së h¹
tÇng nµo th× kiÕn tróc th-îng tÇng Êy.
Sù biÕn ®æi gi÷a hai yÕu tè nµy còng tu©n theo mèi quan hÖ biÖn
chøng gi÷a chÊt vµ l-îng diÔn ra theo hai h-íng :
Mét lµ: sù ph¸t triÓn ho¹c gi¶m ®i vÒ l-îng dÉn ®Õn sù biÕn ®æi
ngay vÒ chÊt.
Hai lµ: sù t¨ng hay gi¶m vÒ l-îng kh«ng lµm cho chÊt thay ®æi
ngay mµ thay ®æi dÇn dÇn tõng phÇn tõng b-íc .
Theo quy luËt nµy th× qu¸ tr×nh biÕn ®æi gi÷a c¬ së h¹ tÇng vµ kiÕn
tróc th-îng tÇng diÔn ra nh- sau:
Khi c¬ së h¹ tÇng ph¸t triÓn ®Õn mét møc ®é giíi h¹n nµo ®ã gäi
lµ ®iÓm nót, th× nã ®ßi hái ph¶i kÐo theo sù thay ®æi vÒ kiÕn tróc
th-îng tÇng. Qu¸ tr×nh nµy kh«ng chØ ®¬n thuÇn lµ sù biÕn mét hay
nhiÒu bé phËn mµ lµ sù chuyÓn ®æi c¶ mét h×nh th¸i kinh tÕ chÝnh trÞ
vµ h×nh th¸i kinh tÕ chÝnh trÞ -u thÕ sÏ chiÕm gi÷ giai ®o¹n lÞch sö nµy:
trong giai ®o¹n h×nh th¸i kinh tÕ chÝnh trÞ ®ã chiÕm gi÷ th× c¬ së h¹
tÇng vµ kiÕn tróc th-îng tÇng cã sù dung hoµ víi nhau hay ®¹t ®-îc
giíi h¹n ®é.T¹i ®©y, c¬ së h¹ tÇng vµ kiÕn tróc th-îng tÇng t¸c ®éng
biÖn chøng víi nhau theo c¸ch thøc b¾t ®Çu sù thay ®æi tuÇn tù vÒ c¬
së h¹ tÇng (t¨ng hoÆc gi¶m dÇn) nh-ng t¹i ®©y kiÕn tróc th-îng tÇng
ch-a cã sù thay ®æi.
C¬ së h¹ tÇng ë mçi giai ®o¹n lÞch sö l¹i m©u thuÉn phñ ®Þnh lÉn
nhau dÉn ®Õn qu² tr×nh ®¯o th°i. M²c nãi: ”nÕu kh«ng cã phð ®Þnh
nh÷ng h×nh thøc tån t¹i ®· cã tr-íc th× kh«ng thÓ cã sù ph¸t triÓn trong
bÊt cø lÜnh vùc n¯o”. ChÝnh v× c¬ së h³ tÇng cñ ®îc thay thÕ b´ng c¬
së h¹ tÇng míi bao hµm nh÷ng mÆt tÝch cùc tiÕn bé cña c¸i cò ®· ®-îc
c¶i t¹o ®i trªn nh÷ng nÊc thang míi. ChÝnh v× c¬ së h¹ tÇng th-êng
xuyªn vËn ®éng nh- vËy nªn kiÕn tróc th-îng tÇng lu«n lu«n thay ®æi
nh»m ®¸p øng yªu cÇu ph¸t triÓn cña c¬ së h¹ tÇng.
a.Vai trß quÕt ®Þnh cña c¬ së h¹ tÇng ®èi víi kiÕn tróc th-îng
tÇng x· héi: Mçi h×nh th¸i kinh tÕ x· héi cã c¬ së h¹ tÇng, vµ kiÕn
tróc th-îng tÇng cña nã. Do ®ã, c¬ së h¹ tÇng vµ kiÕn tróc th-îng tÇng
mang tÝnh lÞch sö cô thÓ, gi÷a chóng cã mèi quan hÖ biÖn chøng víi
nhau, vµ c¬ së h¹ tÇng gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh ®èi víi kiÕn tróc th-îng
tÇng.
Vai trß quyÕt ®Þnh cña c¬ së h¹ tÇng thÓ hiÖn tr-íc hÕt lµ ë chç:
C¬ së h¹ tÇng lµ nh÷ng quan hÖ vËt chÊt kh¸ch quan quy ®Þnh mäi
quan hÖ kh¸c: VÒ chÝnh trÞ, tinh thÇn, t- t-ëng cña x· héi. C¬ së h¹
tÇng nµo sinh ra kiÕn tróc th-îng tÇng Êy, nãi c¸ch kh¸c c¬ së h¹ tÇng
®· sinh ra kiÕn tróc th-îng tÇng, vµ kiÕn tróc th-îng tÇng bao giê còng
ph¶n ¸nh mét c¬ së h¹ tÇng nhÊt ®Þnh, kh«nh cã kiÕn tróc th-îng tÇng
chung cho mäi x· héi.
C¬ së h¹ tÇng quyÕt ®Þnh kiÕn tróc th-îng tÇng vÒ tÝnh chÊt, néi
dung vµ kÕt cÊu: TÝnh chÊt cña kiÕn tróc th-îng tÇng ®èi kh¸ng hay
kh«ng ®èi kh¸ng, néi dung cña kiÕn tróc th-îng tÇng nghÌo nµn hay
®a d¹ng, phong phó vµ h×nh thøc cña kiÕn tróc th-îng tÇng gän nhÑ
hay phøc t¹p do c¬ së h¹ tÇng quyÕt ®Þnh.
Vai trß quyÕt ®Þnh cña c¬ së h¹ tÇng ®èi víi kiÕn tróc th-îng tÇng
cßn thÓ hiÖn ë chç nh÷ng biÕn ®æi c¨n b¶n trong c¬ së h¹ tÇng dÉn ®Õn
sù biÕn ®æi c¨n b°n trong kiÕn tròc thîng tÇng. M²c viÕt: ”C¬ së kinh
tÕ thay ®æi th× tÊt c¶ tÊt c¶ c¸c kiÕn tróc th-îng tÇng ®å sé còng bÞ thay
®æi Ýt nhiÒu nhanh chãng”.
Sù biÕn ®æi cña kiÕn tróc th-îng tÇng diÔn ra râ rÖt khi c¬ së h¹
tÇng nµy thay thÕ c¬ së h¹ tÇng kh¸c. NghÜa lµ, khi c¸ch m¹ng x· héi
®-a ®Õn sù thñ tiªu c¬ së h¹ tÇng cò bÞ xo¸ bá vµ thay thÕ c¬ së h¹ tÇng
míi th× sù thèng trÞ cò bÞ xo¸ bá vµ thay thÕ b»ng sù thèng trÞ cña giai
cÊp míi. Qua ®ã mµ chÝnh trÞ cña giai cÊp thay ®æi, bé m¸y nhµ n-íc
míi thµnh lËp thay thÕ nhµ n-íc cò, ý thøc x· héi còng biÕn ®æi.
Trong x· héi cã ®èi kh¸ng giai cÊp, sù biÕn ®æi cña c¬ së h¹ tÇng
vµ kiÕn tróc th-îng tÇng diÔn ra do kÕt qu¶ cña cuéc ®Êu tranh gay go
phøc t¹p gi÷a c¸c giai cÊp thèng trÞ vµ giai cÊp bÞ trÞ, mµ ®Ønh cao lµ
c¸ch m¹ng x· héi.
Nh÷ng biÕn ®æi cña c¬ së h¹ tÇng vµ kiÕn tróc th-îng tÇng xÐt cho
cïng lµ do sù ph¸t triÓn cña lùc l-îng s¶n xuÊt. Nh-ng lùc lùc l-îng
s¶n xuÊt trùc tiÕp g©y ra sù biÕn ®æi cña c¬ së h¹ tÇng vµ sù biÕn ®æi
cña c¬ së h¹ tÇng ®Õn l-ît nã l¹i lµm cho kiÕn tróc th-îng tÇng biÕn
®æi.
Trong sù biÕn ®æi cña c¬ së h¹ tÇng vµ kiÕn tróc th-îng tÇng,
kh«ng ph¶i cø c¬ së h¹ tÇng míi xuÊt hiÖn th× kiÕn tróc th-îng tÇng
míi mÊt ®i ngay mµ cã bé phËn thay ®æi dÇn dÇn chËm ch¹p. V× trong
cuéc ®Êu tranh gi÷a c¸i cò vµ c¸i míi, nh÷ng tµn d- cña c¸i cò cßn tån
t¹i rÊt l©u. MÆt kh¸c còng cã nh÷ng yÕu tè, nh÷ng h×nh thøc kh«ng c¬
b¶n nµo ®ã cña c¬ së h¹ tÇng vµ kiÕn tróc th-îng tÇng cò ®-îc giai cÊp
míi gi÷ l¹i, c¶i t¹o ®Ó phôc vô cho yªu cÇu ph¸t triÓn cña c¬ së h¹ tÇng
vµ kiÕn tróc th-îng tÇng míi.
Nh- vËy, chóng ta cã thÓ thÊy c¬ së h¹ tÇng cã quyÕt ®Þnh to lín
®èi víi kiÕn tróc th-îng tÇng, do ®ã trong c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa
viÖc x©y dùng c¬ së chñ nghÜa cã t¸c dông v« cïng to lín ®èi víi cuéc
sèng cña x· héi. ChÝnh v× tÇm quan träng cña nã mµ khi xem xÐt, c¶i
t¹o mét bé phËn nµo ®ã cña kiÕn tróc th-îng tÇng ph¶i xem xÐt c¶i t¹o
tõ c¬ së h¹ tÇng x· héi. vµ tÝnh quyÕt ®Þnh cña c¬ së h¹ tÇng ®èi víi
víi kiÕn tróc th-îng tÇng diÔn ra rÊt phøc t¹p trong qu¸ tr×nh chuyÓn tõ
mét h×nh th¸i kinh tÕ- x· héi kh¸c.
Tuy vËy, nh÷ng quan hÖ tinh thÇn, t- t-ëng cña x· héi ®ã lµ kiÕn
tróc th-îng tÇng, còng kh«ng hoµn toµn thô ®éng, nã cã vai trß t¸c
®éng trë l¹i to lín ®èi víi c¬ së h¹ tÇng sinh ra nã.
b. Sù t¸c ®éng trë l¹i cña kiÕn tróc th-îng tÇng ®èi víi c¬ së
h¹ tÇng .
Trong mèi quan hÖ víi c¬ së h¹ tÇng, kiÕn tróc th-îng tÇng ph¶n
¸nh c¬ së h¹ tÇng biÓu hiÖn tËp trung ®êi sèng tinh thÇn x· héi, do ®ã
cã vai trß t¸c ®éng to lín trë l¹i víi c¬ së h¹ tÇng.
Lµ mét bé phËn cÊu thµnh h×nh thµnh kinh tÕ x· héi, ®-îc sinh ra
vµ ph¸t triÓn trªn mét c¬ së h¹ tÇng nhÊt ®Þnh, cho nªn sù t¸c ®éng tÝch
cùc cña kiÕn tróc th-îng tÇng ®èi víi c¬ së h¹ tÇng ®-îc thÓ hiÖn ë
chøc n¨ng x· héi cña kiÕn tróc th-îng tÇng lµ lu«n lu«n b¶o vÖ duy tr×,
cñng cè vµ hoµn thiÖn c¬ së h¹ tÇng sinh ra nã, ®Êu tranh xo¸ bá c¬ së
h¹ tÇng vµ kiÕn tróc th-îng tÇng ®· lçi thêi l¹c hËu.
KiÕn tróc th-îng tÇng t×m mäi biÖn ph¸p ®Ó xo¸ bá nh÷ng tµn dcña c¬ së h¹ tÇng vµ kiÕn tróc th-îng tÇng cò, ng¨n chÆn nh÷ng mÇm
mèng tù ph¸t cña c¬ së h¹ tÇng vµ kiÕn tróc th-îng tÇng míi n¶y sinh
trong x· héi Êy. Thùc chÊt trong x· héi cã giai cÊp ®èi kh¸ng, kiÕn
tróc th-îng tÇng b¶o ®¶m sù thèng trÞ chÝnh trÞ vµ t- t-ëng cña giai
cÊp gi÷ ®Þa vÞ thèng trÞ trong kinh tÕ. NÕu giai cÊp thèng trÞ kh«ng x¸c
lËp ®-îc sù thèng trÞ vÒ chÝnh trÞ vµ t-ëng, c¬ së kinh tÕ cña nã kh«ng
thÓ ®øng v÷ng ®-îc. V× vËy, kiÕn tróc th-îng tÇng thùc sù trë thµnh
c«ng cô, ph-¬ng tiÖn ®Ó duy tr×, b¶o vÖ ®Þa vÞ thèng trÞ vÒ kinh tÕ cña
giai cÊp thèng trÞ cña x· héi.
Trong c¸c yÕu tè cÊu thµnh nªn kiÕn tróc th-îng tÇng, nhµ n-íc
gi÷ vai trß ®Æc biÖt quan träng vµ cã t¸c dông to lín ®èi víi c¬ së h¹
tÇng v×, nã lµ mét l-îng vËt chÊt tËp trung søc m¹nh kinh tÕ vµ chÝnh
trÞ cña giai cÊp thèng trÞ . Nhµ n-íc kh«ng chØ dùa trªn hÖ t-ëng, mµ
cßn dùa trªn nh÷ng h×nh thøc nhÊt ®Þnh cña viÖc kiÓm so¸t x· héi, sö
dông b¹o lùc, bao gåm c¸c yÕu tè vËt chÊt: qu©n ®éi, c¶nh s¸t, toµ ¸n,
nhµ tï... ®Ó t¨ng c-êng søc m¹nh kinh tÕ cña giai cÊp thèng trÞ, cñng
cè ®Þa vÞ cña quan hÖ s¶n xuÊt thèng trÞ.
Trong x· héi cã giai cÊp, c¸c giai cÊp ®èi kh¸ng ®Êu tranh víi
nhau giµnh chÝnh quyÒn vÒ tay m×nh, còng chÝnh lµ t¹o cho m×nh søc
m¹nh kinh tÕ. Sö dông quyÒn lùc nhµ n-íc, giai cÊp thèng trÞ sÏ kh«ng
ngõng më réng ¶nh h-ëng kinh tÕ trªn toµn x· héi. Kinh tÕ v÷ng m¹nh
lµm cho nhµ n-íc ®-îc t¨ng c-êng. Nhµ n-íc ®-îc t¨ng c-êng l¹i t¹o
thªm ph-¬ng tiÖn vËt chÊt ®Ó cñng cè v÷ng ch¾c h¬n ®Þa vÞ kinh tÕ vµ
x· héi cña giai cÊp thèng trÞ. cø nh- thÕ, sù t¸c ®éng qua l¹i biÖn
chøng gi÷a kiÕn tróc th-îng tÇng vµ c¬ së h¹ tÇng ®-a l¹i sù ph¸t triÓn
hîp quy luËt cña kinh tÕ vµ chÝnh trÞ. ë ®©y, nhµ n-íc lµ ph-¬ng tiÖn
vËt chÊt, cã søc m¹nh kinh tÕ, cßn kinh tÕ lµ môc ®Ých cña chÝnh trÞ,
®iÒu nµy ®-îc chøng minh qua sù ra ®êi vµ sù tån t¹i cña nhµ n-íc
kh¸c nhau .
Cïng víi nhµ n-íc, c¸c yÕu tè kh¸c cña kiÕn tróc th-îng tÇng
còng ®· t¸c ®éng ®Õn c¬ së h¹ tÇng b»ng nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau.
C¸c yÕu tè cña kiÕn tróc th-îng tÇng kh«ng nh÷ng chØ cã t¸c ®éng lÉn
nhau. Song th-êng th-êng nh÷ng sù t¸c ®éng ®ã ph¶i th«ng qua nhµ
n-íc, ph¸p luËt vµ thÓ chÕ t-¬ng øng, chØ qua ®ã chóng míi ph¸t huy
®-îc hÕt hiÖu lùc ®èi víi c¬ së h¹ tÇng, vµ ®èi víi toµn x· héi.
Sù t¸c ®éng cña kiÕn tróc th-îng tÇng ®èi víi c¬ së h¹ tÇng nã t¸c
®éng cïng chiÒu víi quy luËt vËn ®éng cña c¬ së h¹ tÇng. Tr¸i l¹i, khi
nã t¸c ®éng ng-îc chiÒu ví qui luËt kinh tÕ kh¸ch quan nã sÏ c¶n trë
sù ph¸t triÓn cña c¬ së h¹ tÇng.
HiÖu qu¶ t¸c ®éng cña kiÕn tróc th-îng tÇng ®èi víi c¬ së h¹ tÇng,
phô thuéc vµo n¨ng ®éng chñ quan trong nhËn thøc vµ vËn dông quy
luËt kinh tÕ- x· héi, vµo ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ng-êi. KiÕn tróc
th-îng tÇng cã vai trß to lín, ®Þnh h-íng nh÷ng ho¹t ®éng thùc tiÔn
®-a l¹i ph-¬ng ¸n ph¸t triÓn tèi -u cho kinh tÕ - x· héi. Tuy nhiªn, nÕu
nhÊn m¹nh, tuyÖt ®èi ho¸, phñ nhËn tÝnh tÊt yÕu kinh tÕ cña x· héi, sÏ
ph¹m sai lÇm cña chñ nghÜa duy t©m chñ quan d-íi nh÷ng h×nh thøc
kh¸c nhau.
Nãi tãm l¹i, c¬ së h¹ tÇng vµ kiÕn tróc th-îng tÇng cã quan hÖ
biÖn chøng víi nhau. Do ®ã, khi xem xÐt vµ c¶i t¹o x· héi ph¶i thÊy râ
vai trß quyÕt ®Þnh cña c¬ së h¹ tÇng vµ t¸c ®éng trë l¹i cña kiÕn tróc
th-îng tÇng, kh«ng ®-îc tuyÖt ®èi ho¸ hoÆc h¹ thÊp yÕu tè nµo.
Trung thµnh víi lý luËn M¸c - Lªnin vµ vËn dông s¸ng t¹o vµo
t×nh h×nh thùc tiÔn ë ViÖt Nam, §¶ng chñ tr-¬ng tËp chung ®æi míi
kinh tÕ, ®¸p øng nh÷nh ®ßi hái cÊp b¸ch cña nh©n d©n vÒ ®êi sèng,
viÖc lµm vµ c¸c nhu cÇu x· héi kh¸c coi ®ã lµ nhiÖm vô quan träng ®Ó
tiÕn h¯nh thuËn lîi ®æi míi trªn lÜnh vùc chÝnh trÞ: ”Nh¯ níc ph°i
thùc hiÖn tèt vai trß qu¶n lý vÒ kinh tÕ - x· héi b»ng ph¸p luËt, kÕ
ho¹ch, chÝnh trÞ, th«ng tin, tuyªn truyÒn gi¸o dôc vµ c«ng có kh²c” (
B¸o c¸o chÝnh trÞ t¹i §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc §¶ng céng s¶n ViÖt
Nam lÇn thø 7).
IV. MèI QUAN HÖ BIÖN CHøNG GI÷A C¥ Së H¹ TÇNG Vµ
KIÕN TRóC TH¦îNG TÇNG TRONG THêI Kú QU¸ §é
L£N CHñ NGHÜA X· HéI ë N¦íC TA.
1. §Æc ®iÓm h×nh thµnh c¬ së h¹ tÇng vµ kiÕn tróc th-îng tÇng
céng s¶n chñ nghÜa.
C¬ së h¹ tÇng vµ kiÕn tróc th-îng tÇng céng s¶n chñ nghÜa kh«ng
h×nh thµnh tù ph¸t trong x· héi cò, mµ h×nh thµnh tù gi¸c sau khi giai
cÊp v« s°n gi¯nh chÝnh quyÒn v¯ ph²t triÓn ho¯n thiÖn “Suèt thêi kú
qu¸ ®é tô chð nghÜa t b°n lªn chð nghÜa céng s°n ”.
Muèn cã c¬ së h¹ tÇng vµ kiÕn tróc th-îng tÇng céng s¶n chñ
nghÜa. Tr-íc hÕt giai cÊp v« s¶n ph¶i dïng b¹o lùc c¸ch m¹ng ®Ëp tan
nhµ n-íc cò, lËp nªn nhµ n-íc v« s¶n. Sau khi giµnh ®-îc chÝnh
quyÒn, giai cÊp v« s¶n tiÕn hµnh quèc h÷u ho¸, tÞch thu, tr-ng thu nhµ
m¸y, xÝ nghiÖp cña giai cÊp t- s¶n nh»m t¹o ra c¬ së kinh tÕ ban ®Çu
cña chñ nghÜa x· héi.
ViÖc nhµ n-íc chuyªn chÝnh v« s¶n ph¶i ra ®êi tr-íc ®Ó t¹o ®iÒu
kiÖn vµ lµm c«ng cô, ph-¬ng tiÖn cho quÇn chóng nh©n d©n, tiÕn hµnh
triÖt ®Ó qu¸ tr×nh Êy hoµn toµn phï hîp víi qui luËt kh¸ch quan cña x·
héi. §ã lµ sù ph¸t triÓn kh¸ch quan trong qu¸ trÝnh s¶n xuÊt vËt chÊt
cña x· héi, ®ßi hái ph¶i cã mét c¬ së h¹ tÇng vµ kiÕn tróc th-îng tÇng
tiÕn bé h¬n thay thÕ c¬ së h¹ tÇng vµ kiÕn tróc th-îng tÇng t- b¶n chñ
nghÜa lçi thêi ph¶n ®éng. Tuynhiªn, nhµ n-íc chuyªn chÝnh v« s¶n cã
thËt sù v÷ng m¹nh hay kh«ng l¹i hoµn toµn phô thuéc vµo sù ph¸t triÓn
cña sù ph¸t triÓn cña c¬ së h¹ tÇng céng s¶n chñ nghÜa.
2. C¬ së h¹ tÇng vµ kiÕn tróc th-îng tÇng trong thêi kú qu¸ ®é
lªn chñ nghÜa x· héi ë ViÖt Nam
D-íi chñ nghÜa x· héi hoµn chØnh, c¬ së h¹ tÇng vµ kiÕn tróc
th-îng tÇng thuÇn nhÊt vµ thèng nhÊt. V× c¬ së h¹ tÇng x· héi chñ
nghÜa kh«ng cã tÝnh chÊt ®èi kh¸ng, kh«ng bao hµm nh÷ng lîi Ých kinh
tÕ ®èi lËp nhau. H×nh thøc së h÷u bao trïm lµ së h÷u toµn d©n vµ tËp
thÓ, hîp t¸c t-¬ng trî nhau trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, ph©n phèi s¶n
phÈm theo lao ®éng, kh«ng cßn chÕ ®é bãc lét .
KiÕn tróc th-îng tÇng x· héi chñ nghÜa ph¶n ¸nh c¬ së h¹ tÇng
cña x· héi chñ nghÜa, v× vËy mµ cã sù thèng trÞ vÒ chÝnh trÞ vµ tinh
thÇn. Nhµ n-íc x· héi chñ nghÜa lµ nhµ n-íc kiÓu míi: cña d©n do d©n
vµ v× d©n. Ph¸p luËt x· héi chñ nghÜa lµ c«ng cô ®Ó c¶i t¹o x· héi cò vµ
x©y dùng x· héi chñ nghÜa tiÕn bé, khoa häc trë thµnh ®éng lùc cho sù
ph¸t triÓn x· héi.
Thêi kú qu¸ ®é tõ chñ nghÜa t- b¶n lªn chñ nghÜa x· héi lµ thêi kú
c¶i biÕn c¸ch m¹ng s©u s¾c vµ triÖt ®Ó, lµ mét giai ®o¹n lÞch sö chuyÒn
tiÕp. Cho nªn c¬ së h¹ tÇng vµ kiÕn tróc th-îng tÇng víi ®Çy ®ñ nh÷ng
®Æc tr-ng cña nã. Bëi v×, c¬ së h¹ tÇng mang tÝnh chÊt qu¸ ®é víi mét
kÕt cÊu kinh tÕ nhiÒu thµnh phÇn ®an xen cña nhiÒu lo¹i h×nh kinh tÕ
x· héi kh¸c nhau. Cßn kiÕn tróc th-îng tÇng cã sù ®èi kh¸ng vÒ t-
t-ëng vµ cã sù ®Êu tranh gi÷a giai cÊp v« s¶n vµ giai cÊp t- s¶n trªn
lÜnh vùc t- tuëng v¨n ho¸.
Bëi vËy c«ng cuéc c¶i c¸ch kinh tÕ vµ ®æi míi thÓ chÕ chÝnh trÞ lµ
mét qu¸ tr×nh mang tÝnh c¸ch m¹ng l©u dµi, phøc t¹p mµ thùc chÊt lµ
cuéc ®Êu tranh gay go, quyÕt liÖt gi÷a hai con ®-êng t- b¶n chñ nghÜa
vµ x· héi chñ nghÜa.
ChÝnh v× nh÷ng lý do ®ã mµ n-íc ta tõ mét n-íc thuéc ®Þa nöa
phong kiÕn víi nÒn kinh tÕ l¹c hËu s¶n xuÊt nhá lµ chñ yÕu, ®i lªn chñ
nghÜa x· héi (bá qua chÕ ®é ph¸t triÓn t- b¶n chñ nghÜa ) chóng ta ®·
gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n trong qu¸ tr×nh x©y dùng chñ nghÜa x· héi. C¬
së h¹ tÇng thêi kú qu¸ ®é ë n-íc ta bao gåm c¸c thµnh phÇn kinh tÕ
nh-: kinh tÕ nhµ n-íc, kinh tÕ hîp t¸c, kinh tÕ t- b¶n nhµ n-íc, kinh tÕ
c¸ thÓ, kinh tÕ t- b¶n t- nh©n, cïng c¸c kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt g¾n liÒn
víi h×nh thøc së h÷u kh¸c nhau, thËm chÝ ®èi lËp nhau cïng tån t¹i
trong mét c¬ cÊu kinh tÕ quèc d©n thèng nhÊt. §ã lµ nÒn kinh tÕ hµng
ho¸ nhiÒu thµnh phÇn theo ®Þnh h-íng x· héi chñ nghÜa.
C¸c thµnh phÇn ®ã võa kh¸c nhau vÒ vai trß, chøc n¨ng, tÝnh chÊt,
l¹i võa thèng nhÊt víi nhau trong mét c¬ cÊu kinh tÕ quèc d©n thèng
nhÊt , chóng võa c¹nh tranh nhau, võa liªn kÕt víi nhau, bæ xung víi
nhau.
- Xem thêm -