Tài liệu T020 nhưng tư tưởng cơ bản của nho giáo và sự ảnh hưởng của nó tới nước ta

lêi më ®Çu F. Enghen ®· kh¼ng ®Þnh: “Kh«ng cã c¬ së v¨n minh Hi L¹p vµ ®Õ quèc La M· th× tuyÖt nhiªn kh«ng cã Ch©u ¢u hiÖn ®¹i”. VËy häc tËp Enghen chóng ta cã thÓ ®Æt vÊn ®Ò: “NÕu kh«ng cã v¨n minh cæ ®¹i Trung Quèc th× kh«ng cã níc ViÖt Nam ngµy nay”. Nãi ®Õn nÒn v¨n minh cæ ®¹i Trung Quèc th× qu¶ lµ réng lín. BiÕt bao nhiªu hÖ t tëng xuÊt hiÖn vµ tån t¹i m·i cho ®Õn ngµy nay. Tõ thuyÕt ©m d ¬ng ngò hµnh, häc thuyÕt cña Khæng Tö, L·o tö... ThÕ nh ng trong c¸c häc thuyÕt Êy, kh«ng ai cã thÓ chèi c·i ®îc r»ng häc thuyÕt Nho gia. Nhµ ng êi ph¸t khëi ph¸t lµ Khæng tö lµ cã vÞ trÝ quan träng h¬n hÕt trong lÞch sö ph¸t triÓn cña Trung Quèc nãi chung vµ c¸c n íc §«ng Nam ¸ nãi riªng. KÓ tõ lóc xuÊt hiÖn tõ vµi thÕ kû tr íc c«ng nguyªn cho ®Õn thêi nhµ H¸n (H¸n Vò §Õ) Nho gi¸o ®· chÝnh thøc trë thµnh hÖ t tëng ®éc t«n vµ lu«n lu«n gi÷ vÞ trÝ ®ã cho ®Õn ngµy cuèi cïng cña chÕ ®é phong kiÕn. §iÒu ®ã ®· minh chøng râ rµng: Nho gi¸o h¼n ph¶i cã nh÷ng gi¸ trÞ tÝch cùc ®Æc biÖt, nÕu kh«ng sao nã cã thÓ cã søc sèng m¹nh mÏ ®Õn nh vËy. Tõ ®Çu thÕ kû XX ®Õn nay, rÊt nhiÒu ng êi ®· phª ph¸n ®¹o Nho, tè c¸o tÝnh chÊt b¶o thñ, phi khoa häc cña nã. Nh ng nÕu lÊy quan ®iÓm lÞch sö mµ xem xÐt, ë thÕ kû XX râ rµng Nho gi¸o lµ cæ hñ nhng ë giai ®o¹n tríc cã vËy kh«ng. Vµo thÕ kû X trªn b¸n ®¶o §«ng D ¬ng cã 3 v¬ng quèc: §¹i ViÖt, Cham Pa, Khmer, lùc l îng ngang nhau. DÇn dÇn §¹i ViÖt chiÕm u thÕ, võa ®ñ søc chèng l¹i phong kiÕn ph ¬ng B¾c, võa khai hoang Nam TiÕn, ¸t h¼n 2 v ¬ng quèc kia. Ph¶i ch¨ng ®¹o Nho ®· ®ãng mét vai nhÊt ®Þnh trong sù h×nh thµnh t ¬ng quan lùc lîng Êy. Ph¶i ch¨ng chóng ta ®· du nhËp ®¹o Nho cña Trung Quèc råi sau ®ã biÕn thµnh mét c«ng cô chèng laÞ. BiÖn chøng lÞch sö lµ nh thÕ. Nho gi¸o lµ c«ng cô ®Ó phong kiÕn ph ¬ng B¾c dïng ®Ó lÖ thuéc c¸c d©n téc kh¸c, nh ng võa lµ c«ng cô gióp c¸c d©n téc chèng l¹i Trung Quèc. ChÝnh v× ý nghÜa vµ vai trß to lín cña Nho gi¸o ®èi víi tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña Trung Quèc vµ ViÖt Nam nªn em cã høng thó ®Æc biÖt víi ®Ò tµi “ Nh÷ng t tëng c¬ b¶n cña nho gi¸o vµ ¶nh hëng cña nã ë níc ta ” . Néi dung ®Ò tµi ngoµi phÇn më ®Çu vµ kÕt luËn gåm 2 phÇn: PhÇn I: TiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña Nho gi¸o vµ mét sè néi dung chÝnh cña nã. PhÇn II: ¶nh hëng cña Nho gi¸o tíi ®êi sèng v¨n ho¸ ViÖt Nam. PhÇn I Vµi nÐt vÒ tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña Nho gi¸o vµ mét sè néi dung tÝch cùc cña nã. I. Vµi nÐt vÒ tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña Nho gi¸o. Nãi ®Õn Nho gi¸o th× viÖc ®Çu tiªn kh«ng thÓ kh«ng nh¾c tíi: ®ã lµ Khæng Tö. Ngêi ta b×nh luËn khen tÆng Khæng Tö ra sao ®Òu kh«ng thÓ gäi lµ qu¸ lêi, tr íc ®©y h¬n 2000 n¨m, ®¹i sö häc gia T M· Thiªn khi ®i th¨m Khóc Phô quª h ¬ng cña Khæng Tö tõng c¶m kh¸i viÕt: “Khæng Tö ¸o v¶i, truyÒn h¬n 10 ®êi, ®îc c¸c häc trß coi lµ tæng s, tõ thiªn tö, v¬ng hÇu ®Õn thø d©n ®Òu coi «ng lµ bËc chÝ th¸nh”. N¨m1982, mét häc gi¶ Mü viÕt “Hµnh vi cao quý vµ t tëng lý luËn ®¹o ®øc cña Khæng Tö, kh«ng chØ ¶nh h ëng tíi Trung Quèc mµ cßn ¶nh hëng tãi trÇn nh©n lo¹i” Khæng Tö lµ ng êi níc Lç thêi Xu©n Thu tªn lµ Kh©u, tù lµ Träng Ni. Tõ thiÕu niªn ®Õn 30 tuæi, Khæng Tö chuyªn cÇn häc tËp vµ tËp luyÖn n¾m v÷ng c¸c tri thøc vÒ lÔ nghi, ©m nh¹c, x¹ tiÔn, ngù x¹, th , sè lµ sau ngµnh tri thøc c¨n b¶n thêi Êy. Sau ®ã «ng ®i gi¶ng d¹y bèn ph¬ng, nghiªn cøu häc vÊn trong vµi chôc n¨m råi san ®Þnh, biªn so¹n c¸c s¸ch ® îc ®êi sau gäi lµ lôc kinh nh Thi, Th, LÔ, Nh¹c, DÞch, Xu©n Thu. Khæng Tö sèng trong thêi kú thay ®æi lín, biÕn ®éng lín. Tõ l©u, thiªn tö nhµ Chu ®· mÊt hÕt uy quyÒn, quyÒn lùc r¬i vµo tay c¸c vua ch hÇu, côc thÓ x· héi biÕn chuyÓn thay ®æi nhanh chãng, ngêi ta mçi ngêi chän cho m×nh nh÷ng th¸i ®é sèng kh¸c nhau. Lµ mét triÕt nh©n th¸i ®é cña Khæng Tö hÕt søc phøc t¹p, «ng võa hoµi cæ, võa sïng th îng ®æi míi. Trong t©m tr¹ng ph©n v©n, dÇn dÇn «ng h×nh thµnh t tëng lÊy nh©n nghÜa ®Ó gi÷ v÷ng sù tån t¹i chung vµ khai s¸ng hÖ thèng t tëng lín nhÊt thêi Tiªn TÇn lµ häc ph¸i Nho gi¸o t¹o ¶nh h ëng s©u s¾c tíi x· héi Trung Quèc. HÖ thèng t tëng Nh©n vµ NghÜa cña Khæng Tö, bÊt kÓ hµm nghÜa phong phó søc t¹p ®Õn ®©u, nãi cho cïng còng chi vµ thiÕt lËp mét trËt tù nghiªm cÈn cña bËc ®Õ v ¬ng vµ thµnh lËp mét x· héi hoµn thiÖn. HÖ thèng t tëng cña «ng ¶nh hëng tíi h¬n 2500 n¨m lÞch sö Trung Quèc. Khæng Tö tuy s¸ng lËp ra häc thuyÕt Nh©n NghÜa Nho gia nhng kh«ng ®îc c¸c qu©n v¬ng thêi Xu©n Thu coi träng mµ ph¶i do c¸c hËu häc nh Tö Cèng, Tö T, M¹nh Tö, Tu©n tö truyÒn b¸ réng vÒ sau. Tr¶i qua nhiÒu nç lùc cña giai cÊp thèng trÞ vµ c¸c sÜ ®¹i phu triÒu H¸n, Khæng tö vµ t tëng Nho gia cña «ng míi trë thµnh t tëng chÝnh thèng. §æng Träng Th ®êi H¸n hÊp thu nh©n c¸ch hoµn thiÖn vµ häc thuyÕt nh©n chÝnh cña Khæng Tö, phô héi thªm C«ng D ¬ng Xu©n Thu lîi dông ©m d ¬ng bæ sung thay ®æi lý luËn trë thµnh häc thuyÕt thiªn nh©n hîp nhÊt cïng víi häc thuyÕt chÝnh trÞ cña Tu©n Tö, kho¸c tÊm ¸o thÇn häc cho Nho häc. Tõ ®êi H¸n ®Õn ®êi Thanh, Khæng häc chñ yÕu dïng h×nh thøc kinh truyÖn ®Ó l u truyÒn. §êng Th¸i T«ng sau khi hoµn thµnh toµn diÖn thèng nhÊt quèc gia, liÒn cho kinh häc gia Khæng DÜnh §¹t chó gi¶i, hiÖu ®Ýnh l¹i n¨m kinh Nho gia lµ DÞch, Thi, Th, Tµ tuyªn, LÔ ký thµnh bé Ngò kinh chÝnh nghÜa gÇn nh tæng kÕt toµn diÖn kinh häc tõ ®êi H¸n ®Õn ®ã. Ngò kinh chÝnh nghÜa trë thµnh s¸ch gi¸o khoa dïng cho thi cö ®êi §êng. Khæng häc cµng ® îc giai cÊp thèng trÞ tÝn nhiÖm, § êng Th¸i T«ng nãi rÊt râ “Nay trÉm yªu thÝch nhÊt lµ ®¹o cña Nghiªu ThuÊn vµ ®¹o cña Chu Kh«ng coi nh chim thªm c¸nh, nh c¸ gÆp níc, kh«ng thÓ kh«ng cã ® îc”. Tõ ®ã, Khæng Tö víi ®Õ v¬ng, víi chÝnh phñ c¸c triÒu ®¹i ®Òu cã quan hÖ nh §êng Th¸i T«ng h×nh dung. Khi lÞch sö phøc t¹p cña Trung Quèc tiÕn vµo thêi kú ph¸t ®¹t - thêi kú nhµ Tèng, vÞ hoµng ®Õ khai quèc lµ Tèng Th¸i Tæ TriÖu Khu«ng DÉn lËp tøc chñ tr× nghi lÔ long träng tÕ tù Khæng Tö ®Ó biÓu d¬ng lßng thiÕu ®Ô, vua cßn th©n chñ tr× khoa thi tiÕn sÜ mµ néi dung hoµn toµn theo Nho häc. §èi víi Nho häc míi bét h ng ë thêi Tèng, chóng ta th êng gäi ®ã lµ Lý häc. Néi dung vµ kÕt cÊu cña Lý häc hÕt søc réng lín, b¾t ®Çu tõ Hµn Dò ®êi nhµ § êng, tr¶i qua nç lùc cña T«n Phôc, Th¹ch Giíi, Hå Viªn, Chu §«n Di, ThiÖu Ung, Th ¬ng T¸i, Tr×nh Di, Tr×nh H¹o ®êi B¾c Tèng cho ®Õn Chu Hi ®êi Nam Tèng lµ ng êi tËp ®¹i thµnh hoµn chØnh hÖ thèng t tëng Lý häc. Lý häc tr×nh Chu nhÊn m¹nh Nh©n, LÔ, NghÜa, TrÝ, TÝn nh lÔ trêi (thiªn lý) dïng häc thuyÕt Khæng M¹nh lµm nguån gèc, hÊp thu thªm c¸c häc thuyÕt t tëng cña PhËt gi¸o, §¹i gi¸o cung cÊp sù nhu yÕu cho x· héi qu©n chñ chuyªn chÕ. Chu Hi tËp chó gi¶i thÝch c¸c kinh ®iÓn Nho gia nh LuËn ng÷, M¹nh Tö trë thµnh nh÷ng s¸ch gi¸o khoa b¾t buéc cña sÜ tö trong x· héi phong kiÕn vµ lµ tiªu chuÈn ph¸p ®Þnh trong khoa cö cña chÝnh phñ. §iÒu Êy xem ra xa víi chñ tr¬ng thiÖn l¬ng, trÝ tuÖ, ngoan c êng cña Khæng Tö ë thêi Xu©n Thu, gãp phÇn t¹o nªn mét h×nh ¶nh Khæng Tö kh¸c mang mµu s¾c v× yªu cÇu gi÷ thiªn lý mµ diÖt mÊt nh©n ®ôc, ®¹o m¹o bµn xu«ng dÉn ®Õn tiªu diÖt c¸ tÝnh, thËm chÝ h ngôy, gi¶ dèi n÷a. Ngoµi Lý häc cña Tr×nh Chu cã ®Þa vÞ chi phèi, ph¸i C«ng häc cña TrÇn Lîng, DiÖp ThÝch, ph¸i T©m häc cña V ¬ng D¬ng Minh còng ®Òu t«n sïng Khæng Tö, hÊp thu mét phÇn t tëng c¬ b¶n cña «ng. Nh÷ng häc thuyÕt nµy ®Òu ® îc lu truyÒn réng r·i vµ t¹o ¶nh hëng s©u s¾c trong x· héi v¨n ho¸ Trung Quèc. Do v× Nho häc ®îc c¸c sÜ ®¹i phu t«n sïng, ® îc c¸c v¬ng triÒu ®ua nhau ®Ò xíng nªn Nho häc thuËn lîi thÈm thÊu trong mäi lÜnh vùc trong mäi giai tÇng x· héi, tõ rÊt sím nã ®· v ît qua biªn giíi d©n téc H¸n, trë thµnh t©m lý cña céng ®ång d©n téc Trung Quèc, lµ c¬ së v¨n ho¸ cña tÝn ng ìng vµ tËp tÝnh. II. Mét sè néi dung chÝnh cña nho gi¸o Chóng ta t×m hiÓu v× Nho gi¸o khi nã ®· tån t¹i h¬n 2000 n¨m, lu«n ®îc c¶i biÕn ®îc bæ sung vµ mang c¸c bé mÆt kh¸c nhau qua c¸c thêi kú. NhiÒu häc gi¶ ®· tèn rÊt nhiÒu giÊy mùc ®Ó su t©m, trÝch dÉn vµ bµn c·i chung quanh nh÷ng c©u ch÷ trong s¸ch vë cña Nho gi¸o tõ tr íc tíi nay. ViÖc lµm Êy th êng dÉn ®Õn nh÷ng nhËn ®Þnh chñ quan, gi¶n ®¬n vµ phiÕn diÖn. Muèn khen hay chª ng êi ta ®Òu cã thÓ trÝch dÉn nh÷ng lêi lÏ rÊt hÊp dÉn tõ trong kho s¸ch cña Nho gi¸o. Nh ng khi ®Ó ý r»ng Khæng Tö - ngêi s¸ng lËp ra Nho gi¸o - khi ®Ò ra nh÷ng ®iÒu c¨n b¶n trong häc thuyÕt cña Nho gi¸o còng ®ang ë t©m tr¹ng ph©n v©n, m©u thuÉn, võa hoµi cæ, võa sïng th êng, vµ bèi c¶nh x· héi lóc Êy còng lµ lóc gi»ng co, giµnh giËt gi÷a chÕ ®é n« lÖ vµ chÕ ®é phong kiÕn. Sau nµy khi Nho häc ® îc c¶i biÕn ®Ó phôc vô ý ®å cña giai cÊp thèng trÞ th× nã cµng chøa ®ùng nhiÒu m©u thuÉn. V× thÕ kh«ng thÓ t×m hiÓu Nho häc theo lèi trÝch dÉn, kinh viÖn v× nã chØ cµng dÉn ta vµo ngâ côt. §Ó t×m hiÓu Nho häc kh«ng thÓ kh«ng xem xÐt trªn gi¸c ®é ph ¬ng ph¸p duy vËt lÞch sö... Chóng ta kh«ng ph©n tÝch nh÷ng sù kiÖn t tëng b»ng b¶n th©n t tëng mµ ph¶i t×m hiÓu t tëng g¾n liÒn víi nh÷ng ®iÒu kiÖn x· héi cô thÓ trong ®ã nã ®· n¶y sinh, ph¸t triÓn vµ suy tµn. Kh«ng thÓ cã mét thø Nho gi¸o chung cho c¸c thêi ®¹i, mét thø Nho gi¸o nhÊt thµnh, bÊt biÕn ë kh¾p mäi n¬i. Khi Khæng Tö ®Ò ra häc thuyÕt cña «ng vµ ®i chu du thiªn h¹ ®Ó mong ®îc sö dông th× «ng ®· thÊt b¹i. §iÒu ®ã kh«ng cã nghÜa r»ng x· héi §«ng Chu ®· xÊu h¬n x· héi thêi Ngò ®Õ tam v¬ng mµ chØ cã nghÜa r»ng nh÷ng t tëng cña «ng muèn b¶o vÖ nÒn chuyªn chÝnh cña quý téc chñ n« kh«ng cßn phï hîp n÷a víi x· héi vµ uy thÕ chÝnh trÞ ®ang ®ang dÇn dÇn thuéc vÒ tÇng líp ®Þa chñ míi. Khi häc thuyÕt cña Khæng Tö ® îc ®Æt lªn vÞ trÝ ®éc t«n th× kh«ng cã nghÜa r»ng vua nhµ H¸n ®· cã ®¹o ®øc, nh©n nghÜa h¬n nhµ TÇn mµ chØ v× chÕ ®é trung ¬ng tËp quyÒn cña nhµ H¸n ®ang ®ßi hái mét hÖ t tëng thÝch hîp víi nÒn kinh tÕ tiÓu n«ng vµ bé m¸y phong kiÕn quan liªu cña nã. Khi Nho gi¸o ®· mang h×nh thøc duy t©m t biªn víi Lý häc ®êi Tèng th× kh«ng ph¶i lÞch sö ®· t¹o ra mÊy nh©n vËt “lçi l¹c” mµ chØ v× giai cÊp phong kiÕn ®· suy tµn ®· cÇn thiÕt ph¶i ®æi míi c¸c hÖ t tëng còng suy tµn nh nã. Nho gi¸o lóc ®ã hÇu nh ®· kiÖt søc vµ ®îc bæ sung b»ng gi¸o lý cña PhËt, L·o. HÖ t tëng cña Nho gi¸o tr¶i qua h¬n 2000 n¨m ph¸t triÓn vµ biÕn ®æi. Tõ Tam ®øc cña Khæng Tö, tõ ®oan cña M¹nh Tö, ngò thêng ë H¸n Nho, “Thiªn nh©n hîp nhÊt” ë §èng Träng Th, “Th¸i cùc ®å thuyÕt” cña Chu §«n Di, Lý KhÝ ë Chu Hi... TÊt c¶ ®Òu xuÊt ph¸t tõ mét gèc vµ kho¸c chung tÊm ¸o Nho häc. Nh vËy hÖ t tëng Nho gi¸o tr¶i qua h¬n 2000 n¨m lµ v« cïng phøc t¹p. ThÕ th× hÖ t tëng Nho gi¸o lµ t tëng g×? vµ t¹i sao díi nh÷ng h×nh thøc rÊt phøc t¹p, t ¬ng ph¶n vµ m©u thuÉn, bao giê t tëng Nho gi¸o còng gi÷ ®Þa vÞ thèng trÞ. 1. T tëng Nho gi¸o lµ g×? ë Trung Quèc x· héi phong kiÕn vÉn gi÷ l¹i rÊt nhiÒu di tÝch cña x· héi thÞ téc vµ x· héi n« lÖ, biÓu hiÖn trong ph¸p luËt vµ phong tôc díi nhiÒu h×nh thøc nh quan niÖm vÒ së h÷u ruéng ®Êt thuéc vÒ quèc gia, quan niÖm t«n ph¸p trong gia téc, ë trong mét x· héi nh vËy th× vua lµ tæ cña thÞ téc, lµ cha cña d©n, mµ cha lµ trêi cña con, chång lµ trêi cña vî. §Ó tån t¹i trªn c¬ së s¶n xuÊt ®Æc thï ¸ §«ng (ph ¬ng thøc s¶n xuÊt Ch©u ¸) giai cÊp ®Þa chñ thèng trÞ cÇn ph¶i gi÷ nh÷ng quan niÖm Êy, do ®ã ch÷ Trung, ch÷ HiÕu, ch÷ ChÝnh lµ nh÷ng kh¸i niÖm lu©n lý tuyÖt ®èi trong x· héi phong kiÕn Trung Quèc. Trong h×nh th¸i ý thøc phong kiÕn hÖ gi÷a ng êi víi ngêi chØ ®îc ghÐp vµo 5 lo¹i (ngò lu©n), Êy lµ: vua t«i, cha con, chång vî, anh em, b¹n bÌ. Trong 5 cÆp Êy th× hai cÆp anh em, b¹n bÌ chØ lµ nhµnh ngän, mµ 3 cÆp kia míi lµ céi gèc. Nh÷ng tÝnh lín cña nh©n lo¹i, theo quan niÖm phong kiÕn lµ nh©n, nghÜa, lÔ, trÝ (vÒ sau cã thªm ch÷ tÝn) còng lµ ph¸t sinh trªn c¬ së cña ngò lu©n. Nh Khæng Tö nãi r»ng hiÕu ®Ô lµ gèc cña ch÷ Nh©n. K. Marx nãi r»ng t tëng cña chÕ ®é phong kiÕn th× lÊy ®¹o ®øc, danh dù lµm h×nh th¸i ®¹i biÓu. Nã kh«ng gièng víi t tëng cña thêi ®¹i t b¶n chñ nghÜa ë chç t tëng nµy lÊy tù do b×nh ®¼ng lµm h×nh th¸i ®¹i biÓu. Marx ®· cho thÊy râ b¶n chÊt cña t tëng phong kiÕn. ë ®©y ch÷ ®¹o ®øc vµ danh dù còng ®ång nghÜa víi ch÷ lý luËn vµ danh phËn trong Nho gi¸o mµ tù do, b×nh ®¼ng lµ t tëng c¸ nh©n cña x· héi t s¶n. Nho gi¸o lµ h×nh th¸i ý thøc cña giai cÊp thèng trÞ trong x· héi phong kiÕn ë Trung Quèc. §èi víi nã th× ngò lu©n, ngò thêng, hay tam c¬ng ngò thêng lµ nh÷ng c¸i tuyÖt ®èi. Theo bé sËu chÝnh thêng cña t tëng ®¹o ®øc th× ®¹o ®øc quan ph¶i diÔn dÞch tõ vò trô quan, nhng nho gi¸o th× lµm ngîc trë l¹i, nã xuÊt ph¸t tõ ngò lu©n, ngò th êng råi ®em g¸n nh÷ng c¸i Êy cho vò trô, cho thîng ®Õ : nã ®· lu©n lý ho¸ c¶ vò trô, c¶ th îng ®Õ, vò trô vµ thîng ®Õ cña Nho gi¸o ®Òu nhuèm mµu lu©n lý. §èi víi nho gi¸o th× lu©n lý c ¬ng thêng lµ h»ng tån, lµ phæ biÕn. Nho gi¸o kh«ng cã lÞch sö quan, tiÕn ho¸ luËn. §èi víi nã x· héi phong kiÕn kh«ng ph¶i chØ lµ mét giai ®o¹n trong lÞch sö loµi ngêi, lu©n lý phong kiÕn kh«ng chØ lµ mét h×nh th¸i ý thøc cña giai ®o¹n Êy, nh hä nãi: “Qu©n thÇn chi nghÜa v« së ®µo thiªn ®Þa chi gian” Hay lµ: “Thiªn bÊt biÕn, ®¹o diÖc bÊt biÕn” (§æng Träng Th) §¹o ë ®©y tøc lµ tam c¬ng, ngò thêng. Nhng qua c¸c thêi ®¹i Nho gi¸o ph¶i chèng ®ì mét cuéc ®Êu tranh lý luËn ®èi víi nh÷ng hÖ thèng kh¸c, nh triÕt häc cña MÆc Tö, L·o Tö, biÖn chøng ph¸p cña danh gia, x· héi häc cña ph¸p gia, h×nh nhi th îng cña Hoa nghiªm t«ng, thiÒn t«ng... ThÕ mµ t tëng cña Khæng Tö th× rÊt lµ nghÌo nµn, thiÕu thèn vÒ nhËn thøc luËn, v× ph ¬ng ph¸p luËn, v× tù nhiªn quan... V× vËy Nho gia ®êi sau c¶m thÊy ph¶i x©y ®¾p cho nã mét c¬ së lý luËn Ýt ra còng “dÔ coi”. Hä t×m ® îc nh÷ng yÕu tè triÕt häc trong Nho gia nh s¸ch Trung Dung, §¹i häc, M¹nh Tö, Kinh DÞch. Hä l¹i vay mîn thªm cña c¸c triÕt häc vµ t«n gi¸o, kh¸c nh÷ng c¸i g× cã thÓ dung ho¸ ® îc, råi mçi ngêi, mçi ph¸i x©y dùng mét häc thuyÕt lµm c¬ së lý luËn cho Nho gi¸o. Do ®ã ®· tõng ®· tõng hiÖn ra c¶nh t îng hçn ®én, phøc t¹p trong c¸c chi phÝ nh nãi ë trªn chi ph¸i cña Nho gi¸o cã thÓ lµ nhÊt nguyªn luËn hay nhÞ nguyªn luËn, chñ quan luËn hay kh¸ch quan luËn, duy lý chñ nghÜa hay trùc quan chñ nghÜa, ®øc trÞ chñ nghÜa hay c«ng lîi chñ nghÜa... nh ng tÊt c¶ ®Òu thèng nhÊt trªn quan ®iÓm lu©n thêng, c¬ng thêng. VÒ vò trô quan, th× Chu Hi lµ mét nhµ nhÞ nguyªn luËn. Hai yÕu tè cÊu thµnh vò trô lµ lý (quy luËt) vò khÝ (vËt chÊt), biÓu hiÖn trong con ng êi thiªn thµnh thiªn lý vµ nh©n dôc. Nh ng thiªn lý lµ g×? lµ tam c ¬ng ngò thêng. Cho nªn, ®óng nh K. Marx nãi, b¶n chÊt cña t tëng phong kiÕn nãi chung lµ ®¹o ®øc vµ danh dù mµ b¶n chÊt cña Nho häc lµ lu©n lý, danh phËn tøc lµ tam c ¬ng, ngò thêng. 2. VÊn ®Ò tÝnh luËn trong Nho gi¸o. TÝnh luËn lµ vÊn ®Ò trung t©m cña Nho gi¸o. §ã lµ vÊn ®Ò tÝnh ngêi thiÖn hay ¸c th¶o luËn trªn 2000 n¨m mµ kh«ng cã häc gi¶ nµo t×m ra mét gi¶i ph¸p hoµn h¶o. Ch÷ Nh©n cña Khæng Tö lµ mét ph¹m trï rÊt mê mÞt tèi t¨m. §Õn M¹nh Tö l¹i thªm ch÷ NghÜa ®Æt ngang hµng ®èi víi ch÷ Nh©n, råi l¹i thªm vµo cÆp Nh©n, NghÜa Êy ch÷ LÔ vµ ch÷ TrÝ mµ cßn gäi lµ Tø ®oan, tøc lµ 4 c¸i mÇm thiÖn trong con ng êi... Nh thÕ néi dung cña ch÷ thiÖn trong Nho häc lµ lÔ nh©n, nghÜa, lÔ trÝ vµ thªm ch÷ tÝn cña nhµ Nho ®êi sau, gäi lµ ngò th êng. Ngò thêng cã liªn quan mËt thiÕt víi ngò tÝn cña nhµ Nho ®êi sau, gäi lµ ngò thêng. VËy ta cã thªm b»ng tam c ¬ng, ngò luËn, mµ träng t©m trong ngò thêng lµ tam c¬ng, ngò thêng, lµ b¶n tÝnh cña con ngêi, tøc lµ nãi tam c ¬ng, ngò thêng kh«ng ph¶i riªng cho d©n téc nµo, mét giai ®o¹n lÞch sö nµo mµ nã lµ phæ biÕn vµ h»ng thêng. TÝnh lµ do trêi sinh. Trêi sinh ra tÝnh thiÖn, th× trêi còng lµ thiÖn, còng lµ tam c ¬ng ngò thêng, cho nªn tam c¬ng ngò thêng lµ thêng kinh (quy luËt h»ng th êng) cña trêi ®Êt, lµ th«ng nghÞ (®Þnh lý phæ biÕn) cña cæ kin (§æng Träng Th). Nhµ Nho ®· lu©n lý ho¸ vò trô vµ th îng ®Õ nh vËy, do ®ã ph¸t sinh vÊn ®Ò gay go kh«ng thÓ gi¶i quyÕt ® îc. Lµm sao mµ chøng minh ®îc b¶n chÊt cña vò trô lµ c ¬ng thêng. Vò trô nh©n sinh ®· lµ thiÖn th× ¸c ë ®©u mµ sinh ra, vµ lµm sao gi¶i thÝch ®îc do l¹i cña téi ¸c trong x· héi loµi ng êi. Tuy vËy c¸c chi phÝ cña Nho gia vÉn cè g¾ng gi¶i quyÕt vÊn ®Ò Êy. M¹nh Tö chñ tr ¬ng tÝnh thiÖn, Tu©n Tö th× chñ tr ¬ng tÝnh ¸c. D¬ng Hïng th× chñ tr¬ng thiÖn ¸c lÉn lén. Hµn Dò chñ tr¬ng tÝnh chia 3 bËc(thîng, trung , h¹). Trong ph¸i “tÝnh lý” ®êi Tèng th× Liªm Khª nãi r»ng “t©m chia lµm thÕ dông vµ ®éng tÜnh; thÓ cña t©m lµ v« t , dông cña t©m lµ t th«ng (t tëng th«ng suèt); tÜnh lµ ch× chÝnh, ®éng lµ minh ®¹t (s¸ng suèt)... §éng mµ ch a cã h×nh ë chç h÷u v«, gäi lµ c¬. C¬ cã thiÖn ¸c “minh ®¹t” cã thËt lµ ®éng kh«ng? DÉu tÜnh hay ®éng ®Òu lµ chÝ minh ®¹t c¶, lµm sao nã l¹i lµ c¸i c¬ cña c¸i ¸c ®îc? §Ó thuyÕt minh thiÖn ¸c, Tr¬ng t¸c ph©n biÖt hai thø tÝnh: thiÖn ®Þa tinh vµ khÝ chÊt tinh, ¸c, tËp qu¸n xÊu ¶nh hëng ®Õn khÝ chÊt tÝnh mµ sinh ra. Nh ng tËp qu¸n xÊu ph¸t sinh tõ trong x· héi. NÕu b¶n tÝnh cña loµi ng êi lµ thiÖn th× sao cã tËp qu¸n xÊu ®îc. Tõ Tr¬ng T¸i trë ®i, Tr×nh H¹o, Tr×nh Di, Chu Hi ®Òu dïng nhÞ nguyªn luËn ®Ó thuyÕt minh thiÖn ¸c. Tr×nh H¹o ph©n biÖt HÝnh víi khÝ bÈm: khÝ bÈm lµ c¸i ®éng cña tÝnh. V¹n vËt ®Òu do khÝ bÈm c¶ nh ng ph©n lîng kh«ng gièng nhau, cã khi võa ph¶i cã khi th¸i qu¸, cã khÝ bÊt cËp, th¸i qu¸ vµ bÊt cËp tøc lµ c¸i ¸c. Tr×nh Di th× cho r»ng lý tøc lµ tÝnh, khi tøc lµ t×nh. TÝnh lµ thiÖn nh ng khi nã ph¸t ra hØ, né, ai, l¹c th× gäi lµ t×nh th× cã khi thiÖn, th× cã khi ¸c. Chi Hy còng nèi gãc Y Xuyªn mµ cho r»ng b¶n nhiªn tÝnh lµ thiªn lý, mµ t¸c dông cña tÝnh lµ t×nh lµ khÝ. ThÕ nh ng hä ®Òu kh«ng thuyÕt minh ®îc v× sao mµ tÝnh ®éng vµ v× sao khÝ ®éng mµ sinh ra kh¸c nhau. 3. Th¸i ®é cña Nho gi¸o ®èi víi cuéc sèng. Tríc hÕt ph¶i nãi Nho gi¸o lµ®¹o quan t©m ®Õn con ng êi, ®Õn cuéc ®êi vµ t×m thó vui trong cuéc sèng. Kh¸c víi c¸c t«n gi¸o ë chç ®ã. PhËt gi¸o cho cuéc ®êi lµ bÓ khæ nªn t×m c¸ch gi¶i tho¸t, cÇn sù “bÊt sinh”. L·o gi¸o còng yÕm thÕ, bi quan nh vËy, nªn cÇn sù “v« vi tÞch mÞch”. ChØ cã ®¹o Nho lµ trong sù sèng h¬n c¶. Kh«ng cÇn ph¶i hái ta sinh ra ë câi ®êi ®Ó lµm g×, chÕt råi th× ®i ®©u, chÕt råi cã linh hån n÷a kh«ng “Ng êi muèn biÕt ngêi chÕt råi cã biÕt g× n÷a kh«ng ? ChuyÖn ®ã kh«ng ph¶i lµ chuyÖn cÇn kÝp b©y giê, råi sau biÕt” (Khæng Tö gia ng÷). Cho nªn Khæng Tö Ýt bµn ®Õn chuyÖn quû thÇn, ®Õn chuyÖn qu¸i l¹, huyÒn bÝ. Lµm ng êi ë ®êi h·y lo lÊy viÖc cña con ngêi. ChuyÖn cña con ng êi lóc sèng cßn ch a lo hÕt, lo g× ®Õn viÖc sau khi chÕt! “Ph¶i vô lÊy viÖc nghÜa cña con ng êi, cßn quû thÇn kÝnh mµ xa ta” (LuËn ng÷) khi khoa häc ch a ph¸t triÓn, c¸c t«n gi¸o cßn thÞnh hµnh, nh÷ng chuyÖn mª tÝn dÞ ®oan cßn huyÒn hoÆc ngêi ta g©y bao nhiªu tai h¹i, th× th¸i ®é “kinh nhi viÔn chi” lµ ®óng. Khæng Tö tuy ch a tho¸t ra ®îc c¸i “thiÖn ®¹o quan” cña ®êi Chu, nh ng «ng ®· b¾t ®Çu hoµi nghi quû thÇn, trêi mÆc dï «ng vÉn trong viÖc tÕ trÞ. Nho häc khuyªn con ngêi ta nªn yªu ®êi, vui ®êi, sèng cã Ých cho ®êi cho x· héi. C©u Khæng Tö tr¶ lêi Tö Lé khi «ng ta ®Þnh sang gióp PhËt BËt nªu râ ®iÒu ®ã: “Ta ®©y h¸ l¹i lµ qu¶ d a, chØ ®îc treo mµ kh«ng ®îc ¨n hay sao” sèng ë ®êi mµ bá viÖc ®êi lµ tr¸i ®¹o con ngêi. Sèng lµ hµnh ®éng, ®em tµi trÝ gióp ®êi Khæng Tö chÝnh lµ tÊm g¬ng cho c¸c nhµ Nho ®êi sau noi theo. ¤ng kh«ng t×m thó vui ë chç Èn dËt hay ë chç suy t ëng su«ng, mµ ë chç hµnh ®éng, hµnh ®¹o. Khæng Tö ®i chu du thiªn h¹ ngoµi môc ®Ých t×m c¸ch thùc hiÖn lý t ëng cña m×nh suèt 14 n¨m. Kh«ng ai dïng, trë vÒ ®· 70 tuæi «ng vÉn d¹y häc, lµm s¹ch, truyÒn b¸ t tëng cña m×nh. §©y cã thÓ nãi lµ ®iÓm s¸ng nhÊt cña Nho gi¸o so víi c¸c häc thuyÕt kh¸c, vµ cã lÏ chÝnh nhê nã mµ Nho gi¸o gi÷ vÞ trÝ ®éc t«n vµ a chuéng trong thêi gian rÊt dµi cña lÞch sö. 4. Quan niÖm vÒ ®¹o ®øc trong Nho gi¸o. Trong Nho gi¸o rÊt chó träng d¹y ®¹o lµm ng êi. Ph¶i nãi ®¹o lµm ngêi cña Khæng Tö d¹y lµ ®¹o lµm ng êi trong x· héi phong kiÕn. Chóng ta ®Òu biÕt trong x· héi cã giai cÊp th× nh÷ng nguyªn t¾c ®Ó ®¸nh gi¸ hµnh vi cña con ng ¬×, phÈm h¹nh cña con ngêi trong mèi quan hÖ víi ng êi kh¸c vµ trong mèi quan hÖ víi nhµ níc, Tæ quèc... ®Òu mang tÝnh giai cÊp râ rÖt vµ cã tÝnh chÊt lÞch sö. Nh÷ng quan niÖm vÒ ®¹o ®øc ®iÒu thiÖn, ®iÒu ¸c “thay ®æi rÊt nhiÒu tõ d©n téc nµy tíi d©n téc kh¸c, tõ thêi ®¹i nµy ®Õn thêi ®¹i kh¸c ®Õn nçi th êng thêng tr¸i ngîc h¼n nhau” (Enghen). Nh÷ng quan niÖm ®¹o ®øc mµ Khæng Tö ®Ò ra kh«ng ph¶i lµ vÜnh cöu, nhng cã nhiÒu ph¬ng ch©m xö thÕ, tiÕp vËt ®· gióp «ng sèng gi÷a bÇy lang sãi mµ vÉn gi÷ ® îc t©m hån cao thîng, nh©n c¸ch trong s¸ng. Suy ®Õn cïng ®¹o lµm ng êi Êy bao gåm 2 ch÷ nh©n nghÜa. Khæng Tö gi¶ng ch÷ Nh©n cho häc trß kh«ng lóc nµo gièng lóc nµo, nhng xÐt cho kü, cèt tuû cña ch÷ Nh©n lµ lßng th¬ng ngêi vµ còng chÝnh lµ Khæng Tö nãi “®èi víi ng êi nh ®èi víi m×nh, kh«ng thi hµnh víi ng êi nh÷ng ®iÒu mµ b¶n th©n kh«ng muèn ai thi hµnh víi m×nh c¶. H¬n n÷a c¸i m×nh muèn lËp cho m×nh th× ph¶i lËp cho ng êi, c¸i g× m×nh muèn ®¹t tíi th× còng ph¶i lµm cho ®¹t tíi, ph¶i gióp cho ng êi trë thµnh tèt h¬n mµ kh«ng lµm cho ng êi xÊu ®i” (luËn ng÷) “NghÜa” lµ lÏ ph¶i. ®êng hay, viÖc ®óng. M¹nh Tö nãi “nh©n lµ lßng ng êi, nghÜa lµ ®êng ®i cña ngêi”; (C¸o Tö thîng) “Nh©n lµ c¸i nhµ cña ngêi, nghÜa lµ ®êng ®i ngay th¼ng cña ng êi” (L©u ly thîng); “ë víi ®¹o nh©n, nãi theo ® êng nghÜa, tÊt c¶ mäi viÖc cña ®¹i nh©n lµ thÕ ®ã” (Tån t©m th ¬ng). NghÜa thêng ®èi lËp víi lîi. Theo lîi cã khi kh«ng lµm c¸i viÖc ph¶i lµm nhng tr¸i l¹i, theo nghÜa cã khi l¹i rÊt lîi. Cã c¸i nghÜa ®èi víi ngêi xung quanh cã c¸i nghÜa ®èi víi quèc gia x· héi. §Õn ®êi H¸n Nho, §æng Träng Th ®a nh©n nghÜa vµo ngò thêng. Tam c¬ng ngò thêng trë thµnh giÒng mèi trô cét cña lÔ gi¸o phong kiÕn. Sang Tèng nho, hai ch÷ nh©n nghÜa cµng bÞ tr×u tîng ho¸. C¸c nhµ Tèng nho c¨n cø vµo thuyÕt “thiÖn nh©n hîp nhÊt” kho¸c cho hai ch÷ “nh©n nghÜa” mét mµu s¾c thÇn l¸ siªu h×nh. Trêi cã “lý” ng êi cã “tÝnh” bÈm thô ë trêi. §øc cña trêi cã 4 ®iÒu: nguyªn, h¹nh, lîi, trinh; ®øc cña ng êi cã nh©n, nghÜa, lÔ trÝ. Bèn ®øc cña ng êi t¬ng c¶m víi 4 ®øc cña trêi. HÖ thèng ho¸ l¹i mét c¸ch tãm t¾t hai ch÷ “nh©n nghÜa” ë mét sè thêi ®iÓm ph¸t triÓn cña Nho gi¸o nh trªn, ta cã thÓ kÕt luËn hai ch÷ “nh©n nghÜa” cña Nho gi¸o lµ kh¸i niÖm thuéc ph¹m trï ®¹o lý, néi dung tõng thêi kú cã thªm bít nh÷ng c¨n b¶n vÉn lµ nh÷ng lÔ gi¸o phong kiÕn kh«ng ngoµi môc ®Ých duy nhÊt lµ rµng buéc con ng êi vµo khu«n khæ ph¸p lý Nho gi¸o phôc vô quyÒn lîi cña giai cÊp phong kiÕn. Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cµng ngµy nã cµng bÞ trõu t îng ho¸ trªn quan ®iÓm siªu h×nh. Tuy nhiªn quan niÖm ®¹o ®øc cña Nho gi¸o qu¶ lµ cã rÊt nhiÒu ®iÓm tÝch cùc. Mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm ®ã lµ ®Æt râ vÊn ®Ò ngêi qu©n tö, tøc lµ ngêi l·nh ®¹o chÝnh trÞ ph¶i cã ®¹o ®øc cao c¶; dï nguyªn t¾c Êy kh«ng ® îc thùc hiÖn trong thùc tÕ nã vÉn lµ mét ®iÓm lµm chç dùa cho nh÷ng sÜ phu ®Êu tranh. Nho gi¸o ®· t¹o ra cho kÎ sÜ mét tinh thÇn tr¸ch nhiÖm cao c¶ víi x· héi. TruyÒn thèng hiÕu häc, truyÒn thèng khÝ tiÕt cña kÎ sÜ kh«ng thÓ b¶o lµ di s¶n cña Nho gi¸o chØ cã tiªu cùc. PhÇn II ¶nh hëng cña Nho gi¸o tíi ®êi sèng v¨n ho¸ ViÖt Nam I. Qu¸ tr×nh du nhËp cña Nho häc vµo ViÖt Nam. TiÕp thu mét häc thuyÕt tõ bªn ngoµi ®Ó lµm lý luËn h íng dÉn t duy vµ hµnh ®éng cho d©n téc m×nh lµ mét ch©n lý phæ biÕn, lµ mét sù thùc kh¸ch quan cña c¸c thêi ®¹i, cña c¸c d©n téc. Thùc tÕ nµy cã c¨n cø v÷ng ch¾c trong sù ph¸t triÓn. §ã lµ sù ph¸t triÓn kh«ng ®ång ®Òu cña c¸c d©n téc qua kh«ng gian vµ thêi gian. ë cïng mét thêi ®¹i, ta th êng th©ý ë mét vïng nµy, cã mét d©n téc hoÆc mét vµi d©n téc kh¸c cao h¬n, nhanh h¬n, m¹nh h¬n c¸c d©n téc kh¸c ë xung quanh. Sù thùc nµy ta cã thÓ t×m thÊy ë Ch©u ¸, Ch©u Phi, Ch©u ¢u, Ch©u Mü, ë thêi xa còng nh thêi nay. Nh÷ng d©n técc ë bÊt cø ®©u, bÊt cø thêi nµo muèn sèng, muèn n©ng cao møc sèng cña m×nh kh«ng thÓ kh«ng häc tËp nh÷ng d©n téc tiªn tiÕn. Ta kh«ng hÒ thÊy mét d©n téc nµo cø chÞu l¹c hËu, chÞu ¸p bøc bãc lét nghÌo nµn ®Ó chê sù s¸ng t¹o cña riªng m×nh kh«ng thÌm häc tËp nh÷ng d©n téc tiÕn bé h¬n m×nh. §iÒu nµy ®óng víi khoa häc tù nhiªn vµ kü thuËt còng nh vãi khoa häc x· héi. V× thÕ chóng ta tiÕp thu t tëng v¨n ho¸ Trung Quèc lµ mét ®iÒu tÊt yÕu. Trong ý thøc hÖ phong kiÕn mµ ng êi H¸n ®a vµo níc ta tõ thêi kú B¾c thuéc, Nho gi¸o l©u bÒn nhÊt vµ cã ¶nh h ëng s©u s¾c nhÊt. PhËt gi¸o dÇn dÇn rót lui vµo chïa chiÒn, l·o gi¸o còng dÇn biÕn thµnh mét thø mª tÝn dÞ ®oan mµ c¸c thÇy phï thuû dïng lµm kÕ sinh nhai. T tëng trÞ v× trong lÜnh vùc chÝnh trÞ vµ häc thuËt suèt 2000 n¨m lµ t tëng Nho gi¸o. Cã nhiÒu nguyªn nh©n, trong ®ã cã mét nguyªn nh©n v« cïng quan träng lµ søc sèng cña d©n téc. Trong hoµn c¶nh thêi tr íc, nhÊt lµ tõ khi giµnh ®îc nÒn tù chñ d©n téc ViÖt Nam muèn tån t¹i th× ph¶i chän lÊy mét ý thøc hÖ tÝch cùc, quan t©m ®Õn con ng êi ®Õn cuéc ®êi, ®Õn x· héi, ®Õn vËn mÖnh d©n téc. Nho gi¸o cã nhiÒu h¹n chÕ nhng trong 3 ý thøc hÖ phong kiÕn th× ph¶i nãi Nho gi¸o cã nhiÒu nh©n tè tÝch cùc nhÊt. Do ®ã cha «ng ta ®· chän lÊy Nho gi¸o. Chóng ta ®· biÕt, lóc ®Çu Nho gi¸o ® îc ®a vµo ViÖt Nam trong trêng hîp kh«ng hay ho g×. Nã bÞ bän x©m l îc ®Æt lªn nh©n d©n ta víi ý ®Þnh g©y c¶nh “®ång v¨n” ®Ó dÔ “®ång ho¸”. Nhng khi ®· lµm quen víi ®¹o Nho, ch¾c r»ng nh©n d©n ta thêi ®ã thÊy nã ®¸p øng ®îc nhiÒu vÊn ®Ò mµ ®êi sèng ®Æt ra, nªn khi giµnh ®îc ®éc lËp, nh©n d©n ta nãi lÊy nã lµm nÒn t¶ng lý luËn ®Ó chØ ®¹o t duy vµ hµnh ®éng cña m×nh. ThÕ lµ tõ chç bÞ Ðp häc nã, nh©n d©n ta ®· tù nguyÖn häc nã vµ ngµy mét phæ biÕn nã mét c¸ch réng r·i. V× thÕ nh÷ng ng êi ViÖt Nam ®Çu tiªn ®îc gi÷ nh÷ng chøc vô quan träng d íi thêi B¾c thuéc nh Lý TiÕn, Lý CÇm - lµm th¸i thó, thø sø - ®Òu lµ nh÷ng ng êi häc th«ng kinh truyÖn, xuÊt th©n tõ khoa b¶ng. Ngay khi Ng« QuyÒn ®¸nh b¹i qu©n Nam H¸n, giµnh ® îc ®éc lËp ®· x©y dùng thÓ chÕ quèc gia, ®Æc c¸c nghi lÔ phÈm phôc, chÞu ¶nh h ëng s©u s¾c cña Nho gi¸o, tøc lµ tinh thÇn t«n ti ®¼ng cÊp. C¸c triÒu ®¹i ®Çu tiªn khi niªn hiÖu, t«n hiÖu còng ®· thÓ hiÖn sù tin tëng mµu s¾c lµ lý thuyÕt mÖnh trêi nh “øng thiªn”, “thuËn thiªn” “Phông thiªn”. PhÇn “ChiÕu dêi ®«” cña nhµ Lý tuy ®o¹n cßn l¹i víi chóng ta rÊt ng¾n, còng ® îm mïi Nho gi¸o. C¸i g¬ng “nhµ Th¬ng, nhµ Chu” còng ®îc nªu lªn, c¸i g¬ng “kÝnh v©ng m¹ng trêi” còng ® îc nhÊn m¹nh. C¸c triÒu ®¹i sau, TrÇn, Lª, NguyÔn thê ®¹o Nho nh thÕ nµo th× sö s¸ch ®· nªu râ. II. ¶nh hëng cña Nho gi¸o trong t tëng ViÖt Nam. 1.Nh÷ng nhu cÇu x· héi gióp cho Nho gi¸o chiÕm ® îc ®Þa vÞ ®éc t«n trong thêi kú ph¸t triÓn cña chÕ ®é phong kiÕn ViÖt Nam. Nho gi¸o ViÖt Nam chiÕm ®îc vÞ trÝ ®éc t«n tõ thÕ kû 15 vµ thÞnh ®¹t nhÊt vµo thêi Lª Th¸nh T«ng th× ®ã kh«ng ph¶i lµ mét hiÖn tîng ngÉu nhiªn. Bëi v× nã cã liªn hÖ víi nh÷ng nhu cÇu x· héi níc ta lóc ®¬ng thêi. Nh÷ng nhu cÇu nµy kh«ng chØ tån t¹i ë thÕ kû 15 mµ ®· sím xuÊt hiÖn tõ tr íc ngay khi Nho gi¸o cßn ®ang trªn ®µ ph¸t triÓn. Trong nh÷ng nhu cÇu ®ã ®¸ng kÓ tr íc hÕt lµ nhu cÇu x©y dùng vµ tæ chøc bé m¸y nhµ n íc phong kiÕn trung ¬ng tËp quyÒn lín m¹nh vµ nhu cÇu cñng cè trËt tù ®· æn ®Þnh cña x· héi phong kiÕn. Ngay tõ sau chiÕn th¾ng B¹ch §»ng vÜ ®¹i ë thÕ kû X, viÖc x©y dùng mét nhµ níc phong kiÕn trung ¬ng tËp quyÒn ®· tá ra cÇn thiÕt cho c«ng cuéc dùng n íc vµ gi÷ níc cña d©n téc ta. Tuy nhiªn díi c¸c triÒu ®¹i Ng«, §inh, TiÒn Lª viÖc x©y dùng mét nhµ níc chñ thÕ míi chØ lµm ®îc nh÷ng bíc ®Çu tiªn vµ cha thùc sù ®îc ®Èy m¹nh, ph¶i ®îi ®Õn thÕ kû XI víi sù x¸c lËp cña v¬ng triÒu Lý th× nhµ níc phong kiÕn tËp quyÒn míi ® îc x©y dùng mét c¸ch quy m« bÒ thÕ, víi nh÷ng tæ chøc vµ thÓ chÕ trïng ®iÖp cña nã. TiÕp ®ã lµ triÖu ®¹i nhµ TrÇn, råi ®Õn Lª Lîi khi ®· l·nh ®¹o cuéc chiÕn tranh gi¶i phãng d©n téc ®i ®Õn th¾ng lîi ®Òu quan tam tíi viÖc cñng cè chÕ ®é phong kiÕn tËp quyÒn vµ x©y dùng mét bé m¸y nhµ n íc trung ¬ng hïng m¹nh kh«ng kÐm g× ph¬ng B¾c. Nhµ níc phong kiÕn tËp quyÒn ViÖt Nam ra ®êi lµ mét sù phñ ®Þnh chÝnh quyÒn cña bän phong kiÕn ph ¬ng B¾c kÐo dµi trong 1000 n¨m B¾c thuéc. ThÕ cho nªn khi x©y dùng nhµ n íc tËp quyÒn cña m×nh, giai cÊp phong kiÕn ViÖt Nam ph¶i tiÕp thu nh÷ng kinh nghiÖm vµ nguyªn t¾c tæ chøc cña nhµ n íc phong kiÕn tËp quyÒn ph ¬ng B¾c cïng víi Nho gi¸o lµ c¬ së lý luËn cña Nhµ níc. V¶ l¹i trong hoµn c¶nh lÞch sö bÊy giê chØ cã Nho gi¸o míi cã thÓ gi¶i ®¸p ® îc nh÷ng vÊn ®Ò thiÕt th©n ®Õn viÖc cñng cè nhµ níc nh vÊn ®Ò qu©n quyÒn, quy ®Þnh c¸c ch¬ng lÔ chÕ vµ c¬ cÊu hµnh chÝnh tõ triÒu ®×nh ®Õn ®Þa ph ¬ng... §ã lµ nh÷ng vÊn ®Ò mµ b¶n th©n phËt gi¸o còng nh L·o gi¸o víi toµn bé hÖ thèng lý thuyÕt cña nã kh«ng hÒ cã mét sù gi¶i ®¸p thÝch ®¸ng nµo c¶. Cho nªn tõ thÕ kû XV trë ®i Nho gi¸o ngµy cµng ®îc giai cÊp phong kiÕn ViÖt Nam träng dông th× ®ã còng lµ ®iÒu dÔ hiÓu. Sù thùc chøng tá r»ng trong thêi Lý, TrÇn, Nho gi¸o ®· b¾t ®Çu ® îc vËn dông mét c¸ch râ rÖt vµo ho¹t ®éng thùc tiÔn nh»m cñng cè chÝnh quyÒn nhµ n íc. Sau n÷a, cñng cè ë thêi Lý, TrÇn vµ nhÊt lµ thêi Lª s¬, t«n ti trËt tù cña chÕ ®é phong kiÕn tËp quyÒn cïng víi sù ph©n biÖt r¹ch rßi vÒ quyÒn lîi vµ ®¼ng cÊp cña nã ®· dÇn dÇn æn ®Þnh. T×nh h×nh ®ã ®ßi hái ph¶i cã sù kh¼ng ®Þnh vÒ mÆt lý luËn. V¶ l¹i vµo cuèi triÒu Lý vµ nhÊt lµ khi nhµ TrÇn suy vong, m©u thuÉn gi÷a giai cÊp thèng trÞ vµ ®a sè nh©n d©n ®· lé râ, mÇm ph¶n kh¸ng cña nh©n d©n chèng l¹i c¸i trËt tù kh¾c nghiÖt cña chÕ ®é phong kiÕn ®· trë thµnh mét sù næi bËt h¬n c¶ nh÷ng cuéc hçn chiÕn gi÷a c¸c tËp ®oµn thèng trÞ. Trong hoµn c¶nh Êy giai cÊp phong kiÕn ViÖt Nam muèn t¨ng c êng bé m¸y Nhµ níc vµ duy tr× trËt tù x· héi th× kh«ng thÓ kh«ng t×m ®Õn c¸i ®¹o trÞ quèc b×nh thiªn h¹, c¸i lý thuyÕt chÝnh danh ®Þnh phËn vµ lÔ trÞ cña Nho gi¸o. Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña chÕ ®é trung ¬ng tËp quyÒn ViÖt Nam g¾n liÒn víi sù cñng cè quyÒn së h÷u cña Nhµ n íc vµ sù bµnh tríng cña së h÷u t nh©n vÒ ruéng ®Êt. HÇu hÕt ruéng ®Êt dï lµ ruéng c«ng cña lµng x· hay ruéng cña ®Þa chñ ®Òu ® îc sö dông trong khu«n khæ s¶n xuÊt nhê lÊy gia ®×nh lµm ®¬n vÞ. Trong mçi gia ®×nh kh«ng nh÷ng c¬ quan h«n nh©n, huyÕt thèng mµ cßn cã c¶ quan hÖ së h÷u, ph©n phèi s¶n phÈm, ph©n c«ng lao ®éng cho ®Õn nh÷ng quan hÖ tinh thÇn. TÊt c¶ nh÷ng quan hÖ Êy chøng tá vai trß cña ng êi gia trëng vµ t«n ti trËt tù cña gia ®×nh cã mét ý nghÜa rÊt lín. §ã chÝnh lµ c¬ së ®Ó Nho gi¸o dÔ th©m nhËp vµo cuéc sèng bëi v× Nho gi¸o víi c¸c kh¸i niÖm hiÕu, ®Ô, tiÕt, h¹nh ®· gãp phÇn cñng cè uy quyÒn cña ngêi gia trëng vµ t«n ti trËt tù trong gia ®×nh. Cuèi cïng ph¶i kÓ ®Õn nhu cÇu ph¸t triÓn v¨n ho¸ vµ gi¸o dôc níc ta khi chÕ ®é phong kiÕn tËp quyÒn ®· b¾t ®Çu, viÖc bæ sung quan l¹i b»ng hai con ® êng “nhiÖm tö” vµ “thñ sÜ” kh«ng ®ñ mµ cÇn ph¶i bæ sung mét ph ¬ng thøc ®µo t¹o vµ tuyÓn lùa quan l¹i míi. Ph¬ng thøc nµy chØ cã thÓ ph¸t triÓn gi¸o dôc v¨n ho¸ vµ thùc hiÖn chÕ ®é thi cö ®Ó tuyÓn lùa nh©n tµi. Lóc ®¬ng thêi PhËt gi¸o, L·o gi¸o kh«ng chØ ®¶m nhiÖm c«ng viÖc ®ã. Cho nªn Nho gi¸o vèn cã ®Çy ®ñ lý thuyÕt vµ quy chÕ vÒ gi¸o dôc vµ khoa cö tÊt nhiªn ph¶i ®¶m ® ¬ng nhiÖm vô lÞch sö Êy. TÊt nhiªn nh÷ng nhu cÇu x· héi nãi trªn míi chØ lµ nh÷ng c¬ së kh¸ch quan cho sù ph¸t triÓn Nho gi¸o ë n íc ta mµ th«i. Sù ph¸t triÓn ®ã muèn trë thµnh hiÖn thùc th× ph¶i th«ng qua ho¹t ®éng cña nh÷ng con ng êi cô thÓ, nh÷ng lùc l îng x· héi cô thÓ. Trong thùc tÕ tõ vua cho ®Õn c¸c ®¹i thÇn n¾m quyÒn chÝnh trÞ díi cµng triÒu Lý, TrÇn còng nh c¸c thÕ hÖ nho sÜ ®êi sau ®Òu ®· nhËn thøc ® îc vai trß cÇn thiÕt cña Nho gi¸o. Vµ ®· tiÕn hµnh nh÷ng bíc truyÒn b¸ vµ sö dông Nho gi¸o trong x· héi ViÖt Nam. 2. ¶nh hëng tÝch cùc vµ tiªu cùc cña Nho gi¸o ®èi víi x· héi ViÖt Nam. Sù ph¸t triÓn cña Nho gi¸o ViÖt Nam kh«ng t¸ch rêi nh÷ng yªu cÇu x· héi nh trªn ®· nãi, choi nªdn trong buæi thÞnh tù nhÊt, nã kh«ng khái cã mét sè t¸c dông tÝch cùc. Tríc hÕt lµ c¬ng vÞ ®éc t«n, Nho gi¸o ®· cã thªm nhiÒu søc m¹nh vµ uy thÕ tãp phÇn cñng cè vµ ph¸t triÓn chÕ ®é qu©n chñ vµ nh÷ng kinh nghiÖm mÉu mùc cho viÖc chÊn chØnh vµ më réng nhµ níc phong kiÕn tËp quyÒn theo mét quy m« hoµn chØnh cã ®Çy ®ñ nh÷ng thÓ chÕ vµ ®iÒu ph¹m. Mµ ë thÕ kû XV, c¸c xu thÕ ph¸t triÓn ®ã ®· vµ ®ang gi÷ vai trß thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña x· héi ViÖt Nam trªn c¸c b×nh diÖn s¶n xuÊt vµ cñng cè quèc phßng. Nh ®· biÕt, qu¸ tr×nh ®i lªn cña Nho gi¸o ViÖt Nam kh«ng t¸ch rêi yªu cÇu ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ tiÓu n«ng gia tr ëng dùa trªn quyÒn së h÷u cña giai cÊp ®Þa chñ cña nhµ n íc vµ cña mét bé phËn n«ng d©n trùc tiÕp tù canh vÒ ruéng ®Êt. V× thÕ cho nªn khi chiÕm ®îc vÞ trÝ chñ ®¹o trªn vßm trêi t tëng cña chÕ ®é phong kiÕn, Nho gi¸o cµng cã ®iÒu kiÖn xóc tiÕn sù ph¸t triÓn nµy. Nã lµm cho s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ trao ®æi hµng ho¸ ®îc ®Èy m¹nh h¬n tríc. §ång thêi Nho gi¸o ®em l¹i mét b íc tiÕn kh¸ c¨n b¶n trong lÜnh vùc v¨n ho¸ tinh thÇn cña x· héi phong kiÕn n íc ta tõ thÕ kû XV, tr íc hÕt nã lµm cho nÒn gi¸o dôc ph¸t triÓn hÕt søc m¹nh mÏ nhÊt lµ d íi triÒu Lª Th¸nh T«ng. NÒn gi¸o dôc Êy cïng víi chÕ ®é thi cö ®· ®µo t¹o ra mét ®éi ngò tri thøc ®«ng ®¶o cha tõng th©ý trong lÞch söd chÕ ®é phong kiÕn ViÖt Nam. Do ®ã khoa häc vµ v¨n häc nghÖ thuËt ph¸t triÓn. H¬n n÷a sù thÞnh trÞ cña Nho gi¸o tõ thÕ kû XV còng lµ mét hiÖn tîng gãp phÇn thóc ®Èy lÞch sö t tëng níc ta tiÕn lªn mét bíc míi. Lµ mét häc thuyÕt tÝch cùc nhËp thÓ, nã cæ vò vµ khuyÕn khÝch mäi ngêi ®i s©u vµo t×m hiÓu nh÷ng quan hÖ x· héi, nh÷ng vÊn ®Ò cña thùc tiÔn chÝnh trÞ, ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc. Do ®ã, nhËn thøc lý luËn cña d©n téc ta vÒ c¸c vÊn ®Ò Êy còng ®îc n©ng cao h¬n. Dùa vµo lÞch sö cña Nho gi¸o, nhµ vua vµ c¸c nho sÜ gi¶i thÝch c¸c vÊn ®Ò Êy cã lËp luËn vµ cã lý lÏ ®Çy ®ñ h¬n. Nhng Nho gi¸o ViÖt Nam dï cã lý do ®Ó tån t¹i vµ ph¸t triÓn th× còng vÉn g¾n liÒn víi giai cÊp phong kiÕn ®Þa chñ trong níc vµ lµ c«ng cô thèng trÞ vµ t tëng cña giai cÊp ®ã. Mµ giai cÊp ®Þa chñ ®ã tõ thÕ kû XV trë vÒ tr íc tuy cã mét vai trß nhÊt ®Þnh nhng vÉn lµ mét giai cÊp bãc lét ®èi víi nh©n d©n. Vµ bÊt cø mét giai cÊp bãc lét nµo ngay c¶ khi ®ang lªn còng mang theo nh÷ng vÕt bïn nh¬ vµ bµn tay vÊy m¸u cña nh÷ng ngêi lao ®éng. Cho nªn Nho gi¸o víi t c¸ch lµ vò khÝ cña giai cÊp phong kiÕn ViÖt Nam dï cho cã kh«ng Ýt tÝch cùc th× t¸c dông tÝch cùc ®ã còng cßn rÊt h¹n chÕ. Thùc ra ngay ë thêi kú thÞnh trÞ cña nã, Nho gi¸o còng ®· cã nh÷ng mÆt tiªu cùc nghiªm träng vµ chøa ®ùng kh¶ n¨ng suy yÕu sau nµy cña nã. Nho gi¸o ë ViÖt Nam khi chiÕm ë vÞ trÝ ®éc t«n th× ®· lµm cho chñ nghÜa gi¸o ®iÒu vµ bÖnh khu«n s¸o ph¸t triÓn m¹nh trong lÜnh vùc t tëng vµ trong ®Þa h¹t gi¸o dôc khoa häc. C¸c quan l¹i, sÜ phu, ®Òu lÊy th¸nh kinh, hiÒn truyÖn cña Nho gi¸o lµm khu«n vµng thíc ngäc cho mäi ngêi suy nghÜ vµ hµnh ®éng cña m×nh, lÊy c¸i x· héi thêi Nghiªu ThuÊn lµm khu«n mÉu cho mäi t×nh tr¹ng x· héi; lÊy nh÷ng sù tÝch vµ ®iÒu ph¹m trong kinh, th, kinh xu©n thu lµm tiªu chuÈn ®Ó b×nh gi¸ mäi sù viÖc. BÖnh gi¸o ®iÒu vµ khu«n s¸o nµy ®· ¨n s©u vµo trong lÜnh vùc khoa häc vµ nghÖ thuËt nhÊt lµ trong v¨n häc vµ sö häc khiÕn cho sù s¸ng t¹o trong c¸c lÜnh vùc nµy bÞ dËp vµo nh÷ng c¸i khu«n s½n cã. §ã lµ mét tËt bÖnh ®· ® îc rÌn ®óc ngay tõ khi ngêi nho sÜ ph¶i mµi dòa v¨n ch ¬ng ®Ó tiÕn vµo con ®êng cö nghiÖp. Sù thÞnh trÞ cña Nho gi¸o cßn khuyÕn khÝch mäi ng êi nhÊt lµ c¸c phÇn tö tri thøc ®i s©u vµo c¶i t¹o “tu tÒ trÞ b×nh” vµo viÖc häc hµnh, thi ®ç, d ¬ng danh thiªn h¹. V× vËy mµ trong thùc tÕ, Nho gi¸o ®· lµm cho nh÷ng ng êi gia nhËp tÇng líp Nho sÜ nµy xa rêi sinh ho¹t kinh tÕ vµ lÜnh vùc s¶n xuÊt x· héi, nã chØ biÕt ®Ò cao ®¹o t th©n vµ ®¹o tù níc chø kh«ng hÒ ®Õm xØa ®Õn c¸c tri thøc vÌ khoa häc tù nhiªn còng nh vÒ c¸c ngµnh s¶n xuÊt vµ lu th«ng. TÝnh chÊt tiªu cùc Êy cña Nho gi¸o cµng vÒ sau cµng g©y t¸c h¹i kh«ng nhá trong viÖc ph¸t triÓn lùc l îng s¶n xuÊt cña x· héi. Khi ®· chiÕm ®îc ®Þa vÞ thèng trÞ trªn vò ®µi t tëng, Nho gi¸o ViÖt Nam kh«ng tiÕp tôc ®i s©u vµo kh¸m ph¸ nh÷ng vÊn ®Ò b¶n chÊt cña ®êi sèng vµ cña vò trô, v× mèi quan hÖ gi÷a tinh thÇn vµ thÓ x¸c. Nã chØ chó träng ®Õn nh÷ng quan hÖ chÝnh trÞ vµ ®¹o ®øc thùc tÕ. Cho nªn khi x· héi phong kiÕn rèi lo¹n, vÊn ®Ò sè phËn vµ yªu cÇu gi¶i phãng con ng êi ®îc ®Æt ra th× Nho gi¸o trë thµnh bÊt lùc. Nã kh«ng gi¶i ®¸p ® îc vÊn ®Ò Êy v× nã ®· sím bá con ® êng ph¸t triÓn t duy trõu tîng. H¬n n÷a, mét khi Nho gi¸o chiÕm vÞ trÝ ®éc t«n th× lÔ chÕ cña nã ®Æc biÖt ph¸t triÓn m¹nh. Khi ®ã nã b¾t ®Çu ®Ì nÆng lªn con ngêi vµ bãp nghÑt nÕp sèng gi¶n dÞ, nh÷ng quan hÖ x· héi trong s¸ng, nh÷ng t×nh c¶m tù nhiªn vµ ch©n thùc cña suy sôp cïng víi x· héi phong kiÕn th× nã trë nªn ph¶n ®éng, cæ hñ vµ l¹c hËu. Tãm l¹i bªn c¹nh nh÷ng ¶nh h ëng tÝch cùc, Nho gi¸o còng ®em l¹i kh«ng Ýt t¸c ®éng tiªu cùc mµ cho ®Õn nay nã vÉn cßn lµ nh©n tè k×m h·m sù ph¸t triÓn v¨n ho¸ t¹i c¸c vïng n«ng th«n ViÖt Nam. KÕt luËn Kh«ng ai chèi c·i ®îc r»ng Khæng gi¸o hay Nho gi¸o ®· tham gia mét phÇn vµo sù ®óc nÆn c¸i diÖn m¹o tinh thÇn d©n téc vµ vµo sù thµnh v¨n ho¸ d©n téc, cho nªn chóng ta cÇn thiÕt ph¶i nghiªn cøu Nho gi¸o ®Ó xem nã ¶nh h ëng ®èi viÖc v¨n ho¸ níc ta nh thÕ nµo. Tõ Nho gi¸o chuyÓn sang chñ nghÜa M¸c qua mét cuéc ®Êu tranh c¸ch m¹ng l©u dµi vµ mét biÕn chuyÓn vÒ t tëng c¬ b¶n, tõ mét hÖ t tëng duy t©m lÊy ý chÝ con ng êi lµm gèc sang chñ nghÜa duy vËt víi ph ¬ng ph¸p khoa häc, tõ t ëng t«n ti trËt tù gia trëng sang d©n chñ, tõ d©n téc sang t tëng M¸c xÝt ph¶i ®ßi hái mét qu¸ tr×nh dai d¼ng. TÊt nhiªn rÊt nhiÒu ®iÓm trong Nho gi¸o ®· trë nªn cæ hñ, l¹c hËu, thËm chÝ lµ ph¶n ®éng ®ang kÌm h·m qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña d©n téc ta nhÊt lµ t¹i c¸c khu n«ng th«n. Nhng chóng ta kh«ng hÒ hæ thÑn khi nãi r»ng chóng ta ®i lªn chñ nghÜa x· héi lµ kÕ tôc truyÒn thèng nhµ nho xa, vµ nÕu ghÐt cay ghÐt ®¾ng chÕ ®é phong kiÕn khi ®· thèi n¸t th× còng kh«ng thÓ kh«ng tr©n träng ®Õn kÎ sÜ ®êi tríc, vµ khi ®¸nh gi¸ l¹i, nÕu häc thuyÕt t tëng ngµy nay chóng ta h¬n h¼n thÕ hÖ c¸ sÜ phu thêi tr íc, nhng vÒ nh©n c¸ch vÉn cßn ph¶i häc nhiÒu ph¶i ch¨ng c©u “phó quý bÊt n¨ng d©m, bÇn tiÖn bÊt n¨ng di, uy vò bÊt n¨ng khuÊt cña nhµ Nho kh«ng cßn gi¸ trÞ hay sao? Tµi liÖu tham kh¶o 1. 2. 3. 4. 5. 6. LuËn ng÷ - Th¸nh kinh cña ng êi Trung Hoa M¹nh Tö Nho häc ë ViÖt Nam Hå ChÝ Minh toµn tËp Chèng §uyrinh - Enghen C¸c nh©n vËt v¨n ho¸ vÜ ®¹i Trung Quèc Môc lôc Trang Lêi më ®Çu 1 PhÇn I: Vµi nÐt vÒ tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña Nho gi¸o vµ 3 mét sè néi dung tÝch cùc cña nã I/ Vµi nÐt vÒ tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña Nho gi¸o 3 II/ Mét sè néi dung chÝnh cña Nho gi¸o 6 1. T tëng Nho gi¸o lµ g×? 7 2. VÊn ®Ò tÝnh luËn trong Nho gi¸o 9 3. Th¸i ®é cña Nho gi¸o ®èi víi cuéc sèng 11 4. Quan niÖm vÒ ®¹o ®øc trong Nho gi¸o 12 PhÇn II: ¶nh hëng cña Nho gi¸o tíi ®êi sèng v¨n ho¸ ViÖt 15 Nam I/ Qu¸ tr×nh du nhËp cña Nho häc vµo ViÖt Nam 15 II/ ¶nh hëng cña Nho gi¸o trong t tëng ViÖt Nam 16 1. Nh÷ng nhu cÇu x· héi gióp cho Nho gi¸o chiÕm ® îc ®Þa 16 vÞ ®éc t«n trong thêi kú ph¸t triÓn cña chÕ ®é phong kiÕn 2. ¶nh hëng tÝch cùc vµ tiªu cùc cña Nho gi¸o ®èi víi x· 19 héi ViÖt nam KÕt luËn 23 Tµi liÖu tham kh¶o 24