Tài liệu SỰ THAM GIA HOẠT ĐỘNG NGHI LỄ PHẬT GIÁO CỦA PHẬT TỬ HÀ NỘI (KHẢO SÁT TẠI CHÙA THẮNG NGHIÊM, KHÚC THỦY, CỰ KHÊ, THANH OAI, HÀ NỘI)

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ------------------ HOÀNG THỊ THANH HUYỀN SỰ THAM GIA HOẠT ĐỘNG NGHI LỄ PHẬT GIÁO CỦA PHẬT TỬ TẠI HÀ NỘI (KHẢO SÁT TẠI CHÙA THẮNG NGHIÊM – KHÚC THỦY – CỰ KHÊ – THANH OAI – HÀ NỘI) LUẬN VĂN THẠC SĨ XÃ HỘI HỌC Hà Nội - 2014 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ------------------ HOÀNG THỊ THANH HUYỀN SỰ THAM GIA HOẠT ĐỘNG NGHI LỄ PHẬT GIÁO CỦA PHẬT TỬ TẠI HÀ NỘI (KHẢO SÁT TẠI CHÙA THẮNG NGHIÊM – KHÚC THỦY – CỰ KHÊ – THANH OAI – HÀ NỘI) Luận văn thạc sĩ chuyên ngành Xã hội học Mã số: 60 31 03 01 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS. TS Hoàng Thu Hƣơng Hà Nội - 2014 LỜI CẢM ƠN Nghiên cứu “Sự tham gia hoạt động nghi lễ Phật giáo của Phật tử tại Hà Nội” (Nghiên cứu trường hợp tại chùa Thắng Nghiêm - Khúc Thủy - Cự Đà Thanh Oai- Thành phố Hà Nội) là báo cáo nghiên cứu khoa học dựa trên kết quả khảo sát thực tế tại chùa Thắng Nghiêm. Luận văn Thạc sĩ là một bước quan trọng để tôi có cơ hội thực hành, áp dụng các kiến thức lý thuyết được học ở trường vào nghiên cứu trong thực tế. Mặc dù không tránh khỏi những hạn chế và thiếu sót, song tôi hi vọng rằng công trình nghiên cứu này sẽ cung cấp những thông tin cơ bản nhất về sự tham gia hoạt động nghi lễ Phật giáo của Phật tử hiện nay. Tôi cũng mong rằng nghiên cứu sẽ đem lại những kết quả hữu ích về mặt xã hội. Nhân dịp này, tôi cũng xin gửi lời cảm ơn chân thành đến các thầy cô giáo, các cấp lãnh đạo Khoa Xã hội học - Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, đặc biệt là giáo viên hướng dẫn PGS.TS Hoàng Thu Hương đã nhiệt tình, tận tâm hướng dẫn tôi trong suốt quá trình nghiên cứu. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn chân thành tới các bạn trong tập thể lớp Cao học khóa 2012 Xã hội học đã giúp đỡ tôi trong quá trình nghiên cứu. Đồng thời, tôi cũng gửi lời cảm ơn tới trụ trì, sư ông và phật tử chùa Thắng Nghiêm đã cung cấp cho tôi những số liệu cần thiết phục vụ cho nghiên cứu. Tuy đã có nhiều cố gắng, nỗ lực nhưng do bản thân còn chưa có nhiều kinh nghiệm, kiến thức còn hạn chế nên luận văn này không tránh khỏi thiếu sót. Tôi rất mong nhận được sự đóng góp ý kiến quý báu của các thầy cô và các bạn. Xin chân thành cảm ơn! Hà Nội tháng 12 năm 2014 Học viên HOÀNG THỊ THANH HUYỀN MỤC LỤC DANH MỤC VIẾT TẮT ...........................................................................................7 PHẦN MỞ ĐẦU ........................................................................................................1 1. Lý do chọn đề tài ................................................................................................1 2. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của đề tài................................................................3 3. Tổng quan vấn đề nghiên cứu ............................................................................3 4. Mục đích nghiên cứu ..........................................................................................9 5. Nhiệm vụ nghiên cứu .........................................................................................9 7. Câu hỏi nghiên cứu và giả thuyết nghiên cứu ...................................................10 8. Phương pháp nghiên cứu ..................................................................................10 9. Khung phân tích ...............................................................................................13 NỘI DUNG CHÍNH ................................................................................................14 CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI .....................14 1.1. Các lý thuyết được sử dụng trong nghiên cứu ..............................................14 1.1.1. Lý thuyết chức năng .................................................................................... 14 1.1.2. Lý thuyết trao đổi .......................................................................................17 1.2. Các khái niệm công cụ..................................................................................18 1.2.1. Nghi lễ, nghi lễ Phật giáo và hoạt động nghi lễ Phật giáo ........................ 18 1.2.2. Phật tử ........................................................................................................ 20 1.2.3 Sự tham gia .................................................................................................. 20 1.3. Khái quát về Phật giáo ờ Việt Nam ..............................................................21 1.4. Một vài đặc điểm về địa bàn nghiên cứu. .....................................................22 CHƢƠNG 2: NGHI LỄ PHẬT GIÁO: ĐẶC ĐIỂM VÀ SỰ THAM GIA CỦA PHẬT TỬ TẠI CHÙA THẮNG NGHIÊM ..........................................................24 2.1 Khái quát về hệ thống các nghi lễ Phật giáo .................................................24 2.1.1 Các khóa lễ thường ngày............................................................................... 24 2.1.2 Đại lễ ..........................................................................................................28 2.1.3 Các khóa lễ đáp ứng nhu cầu của Phật tử .................................................33 2.1.4 Lễ chạy đàn .................................................................................................38 2.2 Sự thực hành nghi lễ tại gia của Phật tử chùa Thắng Nghiêm ......................40 2.3 Tần suất đi lễ chùa của Phật tử chùa Thắng Nghiêm ....................................43 2.4 Sự tham gia đại lễ Phật giáo của Phật tử chùa Thắng Nghiêm .....................48 2.4.1 Lễ Phật đản .................................................................................................48 2.4.2 Lễ Vu lan .....................................................................................................51 2.5 Sự tham gia các nghi lễ đáp ứng nhu cầu của Phật tử chùa Thắng Nghiêm 56 2.5.1 Lễ cầu an và lễ cúng sao giải hạn ..............................................................56 2.5.2 Lễ cầu siêu, lễ bán khoán và lễ cắt tiền duyên ...........................................63 2.6 Sự tham gia đàn Hỏa thực .............................................................................66 CHƢƠNG 3: MỘT SỐ YẾU TỐ ẢNH HƢỞNG ĐẾN SỰ THAM GIA NGHI LỄ PHẬT GIÁO CỦA PHẬT TỬ TẠI CHÙA THẮNG NGHIÊM ..................73 3.1 Các yếu tố nhân khẩu xã hội ..........................................................................73 3.1.1 Giới tính .....................................................................................................73 3.1.2 Độ tuổi ........................................................................................................78 3.1.3 Trình độ học vấn .........................................................................................84 3.1.4 Nghề nghiệp ................................................................................................86 3.2 Giáo lý Phật giáo và niềm tin của Phật tử ....................................................89 3.3 Ảnh hưởng sự tham gia các nghi lễ Phật giáo tới sự hình thành các quan hệ xã hội của Phật tử ................................................................................................93 3.4 Bàn luận .........................................................................................................97 3.4.1. Chi phí về thời gian và vật chất .................................................................97 KẾT LUẬN ............................................................................................................103 DANH MỤC BẢNG BIỂU Biểu đồ 1: Cơ cấu phật tử hành lễ tại gia..................................................................41 Biểu đồ 2: Tần suất đi lễ của Phật tử ........................................................................44 Biểu đồ 3: Tần suất đi lễ của nhóm người chưa quy y .............................................46 Bảng 1: Cơ cấu mẫu ..................................................................................................12 Bảng 2: Cơ cấu phật tử tham gia lễ cúng sao giải hạn và lễ cầu an .........................62 Bảng 3: Cơ cấu phật tử tham gia lễ cầu siêu, lễ bán khoán và lễ cắt tiền duyên ...............63 Bảng 4: Kết quả quan sát những người tham dự lễ Hỏa thực chùa Thắng Nghiêm .69 Bảng 6: Cơ cấu Phật tử tham gia đại lễ phân theo giới tính ....................................76 Bảng 7: Phật tử tham gia các khóa lễ đáp ứng nhu cầu phân theo giới tính ...........77 Bảng 8: Tần suất Phật tử hành lễ tại gia phân theo độ tuổi.......................................79 Bảng 9: Kết quả thống kê về độ tuổi của Phật tử chùa Thắng Nghiêm....................81 Bảng 11: Tần suất Phật tử hành lễ tại gia phân theo trình độ học vấn ............................85 Bảng 12: Tần suất Phật tử hành lễ tại gia phân theo nghề nghiệp ..................................87 Bảng 13: Mức độ niềm tin của Phật tử vào thuyết nhân - quả .................................90 DANH MỤC VIẾT TẮT ĐGPT: gia đình Phật tử SX: sản xuât SXKD: sản xuất kinh doanh THPT: Trung học phổ thông TNTHPT: Tốt nghiệp trung học phổ thông LHQ: Liên hiệp quốc PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Tôn giáo hiện ðại ðã và ðang là một vấn ðề mang tính thời sự. Từ sau Ðổi mới ðến nay, các ðịa phýõng trên cả nýớc ðã quan tâm nhiều hõn ðến các công trình vãn hóa có ý nghĩa tôn giáo nhý ðình, chùa, miếu, lãng tẩm…, và số lýợng tham gia các hoạt ðộng tín ngýỡng tôn giáo ngày càng có xu hýớng gia tãng. Các vấn ðề của ðời sống tôn giáo luôn thu hút sự quan tâm, chú ý nghiên cứu của các nhà khoa học khắp nõi trên thế giới vì tính cấp bách và mặt thực tiễn của chúng. Tôn giáo, tín ngýỡng là một vấn ðề hết sức nhạy cảm trong ðời sống xã hội. Tuy nó nằm sâu trong thế giới ý niệm của con ngýời, nhýng lại có nhiều hoạt ðộng ða dạng thâm nhập vào mọi mặt của ðời sống. Vì vậy, hoạt ðộng tôn giáo không bao giờ biệt lập với với sự phát triển của toàn xã hội Trong quá trình tồn tại và phát triển, Phật giáo Việt Nam ðã góp phần quan trọng ðối với vãn hóa cộng ðồng, với việc nhận thức về thế giới, về xã hội và về con ngýời, ðặc biệt là việc ðề cao trách nhiệm của chính con ngýời và của cả dân tộc trong suốt chiều dài lịch sử dựng nýớc và giữ nýớc, tạo sự gắn kết cộng ðồng, tạo sức mạnh chung cho cả dân tộc trong cuộc ðấu tranh giành ðộc lập dân tộc, xây dựng và phát triển ðất nýớc. Do vậy, nói ðến lịch sử dân tộc Việt Nam không thể không nói ðến Phật giáo Việt Nam và ngýợc lại nói ðến Phật giáo Việt Nam không thể không nói ðến lịch sử dân tộc Việt Nam. Sau khi nýớc nhà ðýợc thống nhất, Phật giáo Việt Nam ðã ổn ðịnh và phát triển trong ngôi nhà chung: Giáo hội Phật giáo Việt Nam, trong sự ðồng hành cùng dân tộc, trong sự ðổi mới và phát triển ðất nýớc, trong sự hội nhập và phát triển. Có thể nói, Phật giáo Việt Nam ðã có sự lớn mạnh cả về chất và lýợng. Theo Tổng Ðiều tra Dân số và nhà ở nãm 2009 thì Phật giáo có khoảng 6,8 triệu tín ðồ [Hội ðồng trị sự trung ýõng, Giáo hội Phật giáo Việt Nam, 2014]. Ðây là một con số khá khiêm tốn, bởi lẽ bên cạnh số tín ðồ chính thức của Phật giáo, những ngýời có cảm tình với ðạo Phật, tham gia vào các nghi lễ Phật giáo chiếm một số lýợng rất lớn. Với truyền thống gắn ðạo với ðời, ðạo pháp với dân tộc, Phật giáo ðã tham gia vào nhiều hoạt ðộng xã hội nhý: Cứu giúp ngýời 1 nghèo, ngýời cô ðõn cõ nhỡ, nuôi dạy trẻ mồ côi… Phật giáo Việt Nam ngày càng khởi sắc không chỉ ở số lýợng và quy mô các lễ hội, ở việc xây dựng, tu bổ, tôn tạo cõ sở thờ tự mà còn ở việc nâng cao sự nhận thức về Phật học và thế học cho các tãng ni, ở việc tổ chức các hội thảo về Phật giáo trong lịch sử và hiện tại. Trong býớc chuyển ðổi sang nền kinh tế thị trýờng, các tôn giáo hoạt ðộng mạnh mẽ với sự thay ðổi ðáng kể về loại hình, quy mô, cõ cấu và phýõng thức thực hiện. Cõ sở vật chất nhà thờ, ðền chùa, ðình miếu… ðýợc tu bổ, xây dựng, những nghi lễ ngày càng phong phú, ða dạng. Ðiều ðó ðã ảnh hýởng không nhỏ ðến ðời sống tín ngýỡng tôn giáo của cộng ðồn dân cý. Ðáp ứng nhu cầu cấp thiết của thực tiễn về nhận thức các hiện týợng tín ngýỡng, tôn giáo ðang diễn ra trong những nãm gần ðây, có rất nhiều công trình ðýợc nghiên cứu, song các công trình ðó ða phần tiếp cận từ góc ðộ tôn giáo học hay triết học. Với tý cách nhý là một bộ phận cấu thành của vãn hóa, Phật giáo ảnh hýởng ko nhỏ ðến ðời sống kinh tế, vãn hóa, xã hội của các cộng ðồng xã hội. Tác ðộng tích cực và tiêu cực của hiện týợng tôn giáo nói chung và của Phật giáo nói riêng ðan xen cấu thành của vãn hóa, Phật giáo ảnh hýởng không nhỏ ðến ðời sống kinh tế, vãn hóa, xã hội của các cộng ðồng xã hội. Tác ðộng hai chiều của hiện týợng tôn giáo nói chung và của Phật giáo nói riêng ðan xen và diễn biến rất phức tạp, nhiều vấn ðề mới nảy sinh mang tính cấp bách. Cho nên, tất cả những vấn ðề ðó cần phải ðýợc nghiên cứu một cách nghiêm túc về phýõng diện lý luận của các ngành khoa học xã hội – nhân vãn mà trýớc hết là dýới góc ðộ xã hội học. Phật giáo vốn là một tôn giáo du nhập vào Việt Nam ðầu Công nguyên và có ảnh hýởng sâu rộng ðến ðời sống vãn hóa tinh thần của ngýời dân Việt Nam. Tuy vậy, vai trò của Phật giáo trong từng giai ðoạn lịch sử cũng có những thãng trầm nhất ðịnh. Ðặc biệt trong bối cảnh xã hội hiện nay, mýc ðộ hay phạm vi ảnh hýởng của Phật giáo trong ðời sống xã hội nhý thế nào cũng vẫn còn là một vấn ðề gây tranh cãi. Phật giáo Việt Nam chia làm 3 giáo phái: tịnh ðộ tông, mật tông và thiền tông, trong những nãm gần ðây mật tông phát triển nhý một trào lýu mới và thu hút ðýợc sự tham gia ðông ðảo của Phật tử. 2 Trong bối cảnh như vậy, việc tiếp cận nghiên cứu về nhóm Phật tử sẽ mở ra một góc nhìn mới mẻ về phạm vi ảnh hưởng của Phật giáo trong đời sống xã hội. Vì những lý do trên tôi quyết định chọn đề tài nghiên cứu “Sự tham gia hoạt động nghi lễ Phật giáo của Phật tử tại Hà Nội” làm đề tài nghiên cứu luận văn Thạc sĩ của mình góp phần nhận diện nhóm Phật tử, cụ thể là Phật tử Mật tông với sự tham gia các nghi lễ của họ, từ đó có thể đánh giá được niềm tin và sự gắn bó với Phật giáo của nhóm Phật tử đồng thời thấy được tác động của Phật giáo đến cá nhân và mối quan hệ cá nhân với xã hội. 2. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của đề tài 2.1. Ý nghĩa lý luận Nghiên cứu này được tiến hành thông qua việc vận dụng một số khái niệm, lý thuyết như lý thuyết hành động xã hội, lý thuyết sự lựa chọn hợp lý, khái niệm tôn giáo, Phật tử, nghi lễ… để tìm hiểu và giải thích những yếu tố đến với đạo Phật, hoạt động nghi lễ và hoạt động xã hội, đánh giá niềm tin tôn giáo và ảnh hưởng của đạo đức Phật giáo trong đời sống xã hội. Từ đó cung cấp luận chứng góp phần làm sáng tỏ hơn cho những lý thuyết đó. 2.2. Ý nghĩa thực tiễn Nghiên cứu được thực hiện nhằm góp phần phác họa, miêu tả những hoạt động nghi lễ của nhóm Phật tử đồng thời đánh giá vai trò của Phật giáo trong đời sống xã hội. Những kết quả nghiên cứu của đề tài có thể được dùng làm tài liệu tham khảo cho các cá nhân, tổ chức quan tâm khi nghiên cứu về Phật tử và những nghi lễ của họ. 3. Tổng quan vấn đề nghiên cứu 3.1 Tình hình nghiên cứu trên thế giới Theo bài báo “Đạo đức kinh doanh triển vọng của Thái Luật Học sinh : Một nghiên cứu của Tuổi tác và giới tính trong phát triển” của tác giả Bahaudin G. Mujtaba trên tạp chí Quản lý, trách nhiệm và đạo đức đã đặt vấn đề rằng: các quyết định trong cuộc sống được đưa ra do cá nhân phán xét nó là đúng hay sai vốn vẫn chịu ảnh hưởng bởi sự học tập và trải nghiệm [Bahaudin G. Mujtaba, 2010: 235]. 3 Nghiên cứu đã tiến hành điều tra 145 sinh viên nam và 72 sinh viên nữ trường luật để đo điểm số cá nhân của họ đối với đạo đức trong hành nghề dịch vụ pháp luật; Với ý nghĩa là những điều luật hợp lý được đưa ra dựa trên các chuẩn mực đạo đức phù hợp sẽ có ảnh hưởng tới sự thành công của Thái Lan trên thị trường kinh tế và thương mại thế giới. Điểm đặc biệt của tiêu chuẩn để đo sự tự đánh giá đạo đứctrong điều tra tại Thái Lan đó là những nguyên tắc Phật giáo đã ăn sâu vào tiềm thức, sự tự đánh giá bản thân của người Thái. Vì tại Thái Lan, văn hóa không chỉ là tự hòa trộn của yếu tố địa lý, của xã hội nông nghiệp, chịu ảnh hưởng văn hóa phương Tây, và yếu tố giá trị, mà nó còn là kết quả của sự thực hành tôn giáo Phật giáo. Phật giáo in nặng ảnh hưởngvào giá trị đạo đức của người Thái. Theo như bài viết thì người Thái học về các nguyên tắc Phật giáo từ khi còn nhỏ, và việc cân nhắc về tội lỗi (bab) cũng như sự đền đáp (boon) trong mọi hành động cũng ảnh hưởng trực tiếp đến các giá trị trong văn hóa Thái Lan. Trong đó, có ba nguyên tắc quan trọng của Phật giáo đó là Khổ đế (Dukkha), Vô thường(Anicca) và Vô ngã (Anatta). Đề cập đến mối liên hệ giữa Xã hội học và việc nghiên cứu Phật giáo, luận án của Buster G. Smith (2009) đã kiểm chứng mối quan hệ giữa đạo Phật và Xã hội học tôn giáo, bằng cách đưa ra các con đường mà việc nghiên cứu về Phật giáo Hoa Kỳ có thể giúp làm sáng tỏ các giả thuyết của Xã hội học tôn giáo, cũng như khả năng áp dụng các kỹ thuật và phương pháp Xã hội học vào chủ đề này. Ví dụ, chương 1 miêu tả những khó khăn liên quan đến nghiên cứu thực nghiệm Phật giáo Hoa kỳ, xem xét các cuộc điều tra hiện thời về chủ đề Phật giáo, gợi ý định hướng cho các nghiên cứu tương lai. Các chương khác lần lượt tìm hiểu về các vấn đề như làm thế nào tốt nhất để phân biệt các dạng thức đặc trưng của tôn giáo Phật giáo Hoa Kỳ; Vấn đề quan điểm chính trị của người di cư vẫn mang theo tôn giáo truyền thống của đất nước họ là Phật giáo; Những cách thức mà toàn cầu hóa và hiện đại hóa đã dẫn đến sự thay đổi của đạo Phật; Phân tích hiệu ứng ngày một đa dạng các giáo phái tôn giáo. Luận án được viết dựa trên số liệu rút ra từ cuộc điều tra cấp quốc gia Mỹ với 231 trung tâm Phật giáo (National Survey of Buddhist 4 Organizations). Cuộc điều tra này bao gồm các thông tin như: những hình thức Phật giáo nào được thực hành ở Mỹ, tính sắc tộc và ngôn ngữ của các giáo phái, số lượng, tuổi và tình trạng kết hôn của các thành viên, những hoạt động và định hướng của trung tâm… Bảng hỏi này của cuộc điều tra chính là một tư liệu tham khảo tốt cho những nghiên cứu về sau về các tín đồ đạo Phật. Đóng góp vào việc xây dựng thang đo cho một bảng hỏi thực trạng tôn giáo, bên cạnh một thang câu hỏi thể hiện mức độ gắn bó với giáo phái với những câu hỏi bao trùm vấn đề gia nhập, hội viên hay về việc tham gia vào các hoạt động như bảng hỏi bên trên, còn một kiểu thang đo khác đó là thông qua tìm hiểu niềm tin tín ngưỡng. 3.2 Tình hình nghiên cứu ở Việt Nam Về tôn giáo ở Việt Nam nói chung và Phật giáo nói riêng với tư cách là những thiết chế xã hội đã có nhiều công trình nghiên cứu cơ bản, nhưng chủ yếu là các công trình nghiên cứu dưới góc độ triết học, sử học, tôn giáo học… Trong một số các công trình nghiên cứu ít nhiều có đề cập đế quan hệ giữa Phật giáo với văn hóa và cộng đồng; mối quan hệ giữa Phật giáo với một số tôn giáo khác như Nho giáo, Đạo giáo. Song chưa có công trình nào tập trung nghiên cứu toàn diện, đầy đủ từ góc độ xã hội học tôn giáo nói chung, cũng như về các nghi lễ chính thống của Phật giáo và tác động của nhóm Phật tử xét trong mối quan hệ của cá nhân với nhóm xã hội. Viện Nghiên cứu tôn giáo đã công bố, giới thiệu nhiều công trình nghiên cứu khoa học về tôn giáo trong nước. Trong cuốn sách “Những vấn đề tôn giáo hiện nay” đã có nhiều bài đề cập đến những vấn đề lý luận và thực tiễn và những tôn giáo cụ thể ở Việt Nam. Trong đó, những bài của các tác giả: Đặng Nghiêm Vạn, Phạm Như Cương, Bùi Đình Thanh, Nguyễn Đức Truyến đã có những phân tích sâu sắc về cách tiếp cận xã hội học tôn giáo trong các công trình của các tác giả kinh điển như C.Mác, Ăng-ghen, Lê nin, A.Comte, E.Durkheim, M.Weber. Những cách tiếp cận nghiên cứu về xã hội học tôn giáo trong các công trình nói trên là những quan điểm phương pháp luận quan trọng trong nghiên cứu khoa học xã hội học tôn giáo. 5 Các công trình nghiên cứu xã hội học tôn giáo ở Việt Nam chưa có nhiều và tập trung chủ yếu ở Viện Nghiên cứu Tôn giáo. Trong giai đoạn từ 1992 đến 1998, Viện Nghiên cứu Tôn giáo đã tổ chức hai đợt điều tra xã hôi học (đợt I từ 1992 đến 1994, đợt II từ 1995 đến 1998) về tình hình đời sốnvề tình hình đời sống tôn giáo và vai trò tôn giáo trong đời sống xã hội hiện nay ở Việt Nam. Kết quả đã xác định được phần đông người Việt Nam có nhu cầu tôn gi đã xác định được phần đông người Việt Nam có nhu cầu tôn giáo nhưng mức độ là khác nhau; khi giải quyết một số vấn đề trần tục, người Việt Nam ít phụ thuộc vào niềm tin tôn giáo; trong những năm gần đây, vai trò của đạo Phật có phần tăng mức độ là khác nhau; khi giải quyết một số vấn đề trần tục, người Việt Nam ít phụ thuộc vào niềm tin tôn giáo; trong những năm gần đây, vai trò của đạo Phật có phần tăng lên; sự gia tăng của Phật giáo vẫn theo lối bình dân, sự hiểu biết về đạo Phật còn chưa thấu đáo; thái độ đối với tôn giáo giữa các tầng lớp xã hội, giữa các trình độ khác nhau, giữa các thế hệ khác còn chưa thấu đáo; thái độ đối với tôn giáo giữa các tầng lớp xã hội, giữa các trình độ khác nhau, giữa các thế hệ khác nhau có sự phân hóa rõ rệt. Trong bài “Một số đặc điểm của niềm tin tôn giáo”, tác giả Vũ Dũng trình bày kết quả nghiên cứu thực tiễn về niềm tin tôn giáo [Vũ Dũng, 2001, 28-30]. Tác giả xác định niềm tin tôn giáo là định hướng giá trị vững chắc đóng vai trò chi phối nhận thức và hành vi cá nhân của những người theo tôn giáo. Niềm tin tôn giáo là niềm tin vào các lực lượng thần thánh và niềm tin vào một thế giới khác: 64% đóng vai trò chi phối nhận thức và hành vi cá nhân của những người theo tôn giáo. Niềm tin tôn giáo là niềm tin vào các lực lượng thần thánh và niềm tin vào một thế giới khác: 64,4% số người được hỏi cho rằn có tồn tại, có hiện diện lực lượng thần thánh, 27,7% số ngườiđược hỏi tin rằng có tồn tại một thế giới dành cho con người sau khi chết. Lực lượng thần thành và sức mạnh từ thế giới khác là những điều hư ảo, vì nó không tồn tại trong thế giới của chúng ta, và chúng ra không thể và không bao giờ tiếp cận được những vấn đề này. Khi con người còn hướng đến lực lượng thần thánh, còn hướng đến một thế giới khác nghĩa là người ta còn hướng đến tôn giáo. 6 Tác giả Bùi Đình Thanh trong bài “Suy nghĩ về phương pháp luận nghiên cứu xã hội học tôn giáo” phân tích cách tiếp cận xã hội học tôn giáo của các nhà xã hội học tiền bối như A.Comte, M.Weber, E.Durkheim… và đánh giá rằng dù có những khái niệm khác nhau về tôn giáo và tiếp cận vấn đề tôn giáo theo những quan điểm phương pháp luận khác nhau nhưng các nhà nghiên cứu tôn giáo ít nhất cũng có một quan điểm giống nhau là đặt tôn giáo trong mối quan hệ với các cơ cấu và hình thái kinh tế - xã hội, các thiết chế xã hội, các thể chế chính trị tương ứng [Bùi Đình Thanh, 1997]. Tác giả Bùi Đình Thanh đã đề nghị, trên cơ sở nền tảng của chủ nghĩa Mác-Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh nên có thái độ khoa học nhằm tiếp cận các quan điểm khác nhau đó, phân tích chúng và trên cơ sở đó xây dựng một phương pháp luận nghiên cứu xã hội học tôn giáo của Việt Nam có khả năng giúp chúng ta nâng cao được trình độ lý luận và vận dụng vào thực tiễn để hiểu biết sâu sắc hơn và giải quyết tốt hơn những vấn đề tôn giáo của nước ta. Từ các hướng tiếp cận khác nhau của xã hội học tôn giáo, tác giả Nguyễn Đức Truyến đã phân tích đối tượng nghiên cứu của xã hội học tôn giáo và cho rằng: xã hội học tôn giáo không chỉ quan tâm tới quy luật của sự truyền bá các thông điệp tôn giáo về các thực tiễn tôn giáo mà còn quan tâm tới cả sự hình thành của chúng [Nguyễn Đức Truyến, 2000: 18-22]. Nghiên cứu xã hội học tôn giáo tiếp tục được bàn đến trong các nghiên cứu về Phật giáo và đang dần xây dựng một cái nhìn tổng thể ngày càng chi tiết hơn về đời sống của những người đi lễ chùa, của các Phật tử. Một số đề tài nghiên cứu góp phần vẽ nên bức tranh chân thực Phật giáo đặt trong mối quan hệ biến đổi kinh tế xã hội có thể kể ra là: Vài nét về hiện tượng đi lễ của thanh niên Hà Nội [Đinh Thị Vân Chi, 1996], Thực trạng hoạt động Phật giáo và các dịch vụ nghi lễ ở Hà Nội [Nguyễn Thị Minh Ngọc, 2004], Chân dung xã hội của người đi lễ chùa [Hoàng Thu Hương, 2012]. Trong cuốn “Chân dung xã hội của người đi lễ chùa” của tác giả Hoàng Thu Hương mô tả cơ cấu nhân khẩu xã hội của những người đi lễ từ đó chỉ ra sự khác biệt về giới, tuổi, trình độ học vấn, tình trạng hôn nhân, nghề nghiệp, tôn giáo và 7 khuôn mẫu thực hành nghi lễ của những người đi lễ tại hai chùa ở nội thành Hà Nội. Luận án cũng phân tích sự tác động tới cơ cấu nhân khẩu xã hội của vị trí, vị thế ngôi chùa và các nhân tố kinh tế xã hội, văn hóa, thể chế [Hoàng Thu Hương, 2012]. Điểm mạnh của nghiên cứu này là vận dụng triệt để các phương pháp và lý thuyết xã hội học nên nguồn dữ liệu xác thực và có độ tin cậy cao. Vấn đề nghiên cứu được đặt ra có sự lý giải sâu sắc, cụ thể. Nghiên cứu Phật giáo từ góc độ xã hội học được thể hiện trong luận án khoa học lịch sử “Đạo Phật trong cộng đồng người Việt ở Nam Bộ Việt Nam (từ thế kỷ XVII đến 1975)” của Trần Thị Hồng Liên (1993) tìm hiểu về tình hình phát triển của đạo Phật trong đời sống văn hóa người Việt tại đây. Làm rõ đặc tính địa phương và tính dân tộc của Phật giáo Nam Bộ trong Phật giáo Việt Nam. Luận án triết học (2005) “Đạo đức Phật giáo với đạo đức con người Việt Nam” của tác giả Đặng Thị Lan trình bày một số vấn đề lý luận của đạo đức tôn giáo và đạo đức Phật giáo. Chỉ ra mặt tích cực và hạn chế của đạo đức Phật giáo vả ảnh hưởng của nó đến đạo đức con người Việt Nam. Tác giả Nguyễn Thị Minh Ngọc trong cuốn “Giáo hội Phật giáo Việt Nam từ 1986 đến nay” đã phân tích cụ thể cơ cấu tổ chức của Giáo hội Phật giáo Việt Nam từ sau thời kỳ đổi mới, những sự thay đổi mang tính cách mạng về hình thức tổ chức, cơ cấu hoạt động, đẩy mạnh hoạt động hoằng dương đạo pháp, hiện đại hóa các phương tiện và kênh truyền thông. Tác giả đã đưa ra những góc nhìn bao quát về các hoạt động của Giáo hội Phật giáo như: hoạt động tăng sự, nghi lễ, hoạt động giáo dục và từ thiện xã hội, hướng dẫn Phật tử. Bên cạnh đó Giáo hội còn mở rộng tăng cường mối quan hệ giao lưu quốc tế. Mặc dù xã hội học tôn giáo ở Việt Nam đã và đang nhận được sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu nhưng nếu so sánh với các lĩnh vực khác của xã hội học thì số lượng còn khá ít. Những vấn đề lý luận được bàn đến vẫn tập trung vào việc bình luận, giới thiệu các quan điểm nghiên cứu tôn giáo của các nhà xã hội học kinh điển, mảng xã hội học tôn giáo hiện đại vẫn còn hạn chế. Những công trình nghiên cứu xã hội học tôn giáo thực nghiệm mới chỉ mang tính chất khám phá bước đầu, 8 vấn đề phương pháp tiến hành nghiên cứu và sự tác động của tôn giáo đến đời sống xã hội hay nghi lễ của nhóm tín đồ chưa được bàn luận nhiều. Nhìn chung, những công trình nghiên cứu của các nhà khoa học trong nước đã đề cập đến nhiều vấn đề, nhiều chiều cạnh khác nhau của tôn giáo. Những nghiên cứu này rất bổ ích không chỉ trong việc xem xét và lý giải quá trình phát triển và ảnh hưởng của tôn giáo Việt Nam nói chung, ở miền Bắc nói riêng khoảng hai thập kỷ gần đây, mà còn thể hiện thái độ ứng xử của xã hội, là chính sách của chính quyền. Tuy nhiên, trong những công trình này, một số nhấn mạnh đến lý luận cơ bản, một số nặng về cái nhìn của các nhà quản lý xã hội mang đậm sắc thái chính trị, và mang màu sắc tôn giáo học v.v… Các nghiên cứu về hiện tượng tôn giáo hiện nay chủ yếu dưới góc độ pháp luật, triết học, tôn giáo học còn ít nghiên cứu xã hội học. Chính vì thế việc nghiên cứu đề tài “Sự tham gia hoạt động nghi lễ của Phật tử tại Hà Nội hiện nay” là rất cần thiết. 4. Mục đích nghiên cứu Đề tài nghiên cứu hướng tới sự tham gia hoạt động nghi lễ của Phật tử tại Hà Nội hiện nay qua nghiên cứu trường hợp tại chùa Thắng Nghiêm từ đó xem xét các yếu tố tác động đến sự tham gia nghi lễ tôn giáo. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu - Mô tả các hoạt ðộng nghi lễ Phật giáo ở chùa Thắng Nghiêm hiện nay. - Tìm hiểu sự tham gia của Phật tử chùa Thắng Nghiêm vào các hoạt ðộng nghi lễ Phật giáo: các loại nghi lễ và tần suất tham gia. - Phân tích một số yếu tố tác ðộng ðến sự tham gia thực hành nghi lễ của Phật tử chùa Thắng Nghiêm. 6. Đối tƣợng, khách thể, phạm vi nghiên cứu 6.1. Đối tượng nghiên cứu Sự tham gia hoạt động nghi lễ của Phật giáo của Phật tử chùa Thắng Nghiêm. 6.2. Khách thể nghiên cứu Phật tử chùa Thắng Nghiêm 9 6.3. Phạm vi nghiên cứu Đề tài giới hạn phạm vi nghiên cứu tại chùa Thắng Nghiêm bởi thứ nhất đây là một ngôi chùa theo phái Mật tông ở ngoại thành Hà Nội nhưng lại có sức thu hút đối với khá nhiều Phật tử trong nội thành, đặc biệt là nhóm thanh niên. Thứ hai, ngôi chùa này thuộc một trong các địa bàn khảo sát của đề tài Đạo đức Phật giáo và tinh thần kinh doanh của người dân đô thị Việt Nam trong điều kiện kinh tế thị trường (Nafosted/ VIII1.1_2012.05) mà tôi trực tiếp tham gia điều tra, xử lý dữ liệu. 7. Câu hỏi nghiên cứu và giả thuyết nghiên cứu 7.1. Câu hỏi nghiên cứu - Chùa Thắng Nghiêm thường tổ chức những hoạt động nghi lễ Phật giáo như thế nào? - Phật tử chùa Thằng Nghiêm hiện đang tham gia các hoạt động nghi lễ Phật giáo tại chùa ra sao? - Những yếu tố nào ảnh hưởng đến sự tham gia nghi lễ của phật tử? 7.2. Giả thuyết nghiên cứu Chùa Thắng Nghiêm thường xuyên tổ chức các nghi lễ chung của Phật giáo đồng thời có cũng có một số loại nghi lễ khác đáp ứng nhu cầu của Phật tử và thể hiện đặc điểm đặc trưng của một ngôi chùa theo phái Mật tông. Phật tử chùa Thắng Nghiêm tham gia vào nhiều loại nghi lễ Phật giáo và có sự khác biệt về loại nghi lễ, mức độ tham gia theo các đặc trưng nhân khẩu xã hội cũng như niềm tin vào đạo Phật. Sự tham gia nghi lễ Phật giáo có ảnh hưởng tới các mối quan hệ xã hội của Phật tử chùa Thắng Nghiêm. 8. Phƣơng pháp nghiên cứu 8.1. Quan sát - Mục đích quan sát: Quan sát sự tham gia các nghi lễ Phật giáo của Phật tử (cơ cấu, thái độ, hành vi), cụ thể quan sát các nghi lễ quy y, giảng pháp ở chùa vào thứ bảy hàng tuần và đàn hỏa thực 10 - Số lần quan sát: 4 lần (2 lần giảng pháp, 1 lần lễ Quy y tam bảo và 1 lần đàn hỏa thực) - Loại quan sát: Quan sát có cấu trúc về cơ cấu Phật tử tham gia các nghi lễ quy y, giảng pháp tại chùa vào thứ bảy và đàn hỏa thực Quan sát phi cấu trúc về thái độ, hành vi của Phật tử khi tham gia các nghi lễ 8.2 Phỏng vấn sâu Phương pháp này sử dụng nhằm khám phá động cơ, bối cảnh, mục đích của Phật tử khi tham gia các nghi lễ Phật giáo. Số lượng phỏng vấn sâu đã thực hiện: - 10 cuộc phỏng vấn (7 nam, 3 nữ) Một số nội dung chính trong các cuộc phỏng vấn sâu - Tần suất tham gia các hoạt động nghi lễ, chi phí về thời gian và vật chất dành cho các hoạt động này - Niềm tin tôn giáo, mục đich tham gia các khóa lễ - Các yếu tố khách quan và chủ quan ảnh hưởng đến việc thực hành nghi lễ, mối quan hệ xã hội với gia đình, đồng nghiệp, kinh doanh và quan điểm sống của Phật tử. 8.3 Phân tích tài liệu *Nguồn dữ liệu sơ cấp Dữ liệu phục vụ phân tích của đề tài được khai thác từ bộ dữ liệu định lượng và định tính của đề tài “Đạo đức Phật giáo và tinh thần kinh doanh của người dân đô thị Việt Nam trong điều kiện kinh tế thị trường” do Quỹ Nafosted tài trợ thực hiện từ 2013 – 2015 (mã số VIII1.1-2012.05) mà tác giả được tham gia thiết kế nghiên cứu, thu thập thông tin và xử lý dữ liệu. Nguồn dữ liệu định lượng sử dụng trong đề tài được tách ra từ bộ số liệu khảo sát tại Hà Nội, cụ thể là một phần số liệu khảo sát tại chùa Thắng Nghiêm. Với phương pháp phỏng vấn bằng bảng hỏi, nhóm nghiên cứu của đề tài Nafosted VIII1.1-2012.05 đã thực hiện 132 cuộc phỏng vấn với những Phật tử và những người thường xuyên đi lễ chùa Thắng Nghiêm, song trong đó chỉ có 100 người trả 11 lời đã Quy y Tam bảo. Do đề tài nghiên cứu chỉ tập trung vào sự tham gia nghi lễ Phật giáo của Phật tử, nên tác giả đã phân tích riêng dữ liệu của 100 bảng hỏi của Phật tử chùa Thắng Nghiêm nhằm giải quyết các nhiệm vụ nghiên cứu đã đặt ra. Cơ cấu mẫu khảo sát như sau: Bảng 1: Cơ cấu mẫu Cõ câu mẫu khảo sát phân theo tiêu chí thuộc nhóm Phật tử hay không Có Tần số Không Tần suất Tần số Tần suất (%) 100 75,8% Tổng Tần số Tần suất (%) 32 (%) 24,2% 132 100% Cõ câu mẫu khảo sát phân theo tiêu chí giới tính Nam Tần số Nữ Tần suất Tần số Tần suất (%) 37 37% Tổng Tần số Tần suất (%) 63 (%) 63% 100 100% Cõ cấu mẫu khảo sát phân theo nghề nghiệp Không tham gia kinh doanh Tần số Có tham gia kinh Tổng doanh Tần suất Tần số (%) 41 Nghề khác 43,6% Tần suất Tần số (%) 34 Tần suất Tần số Tần suất (%) 36,2% 19 20,2% (%) 100 100% Nguồn dữ liệu định tính sử dụng trong đề tài ngoài 10 phỏng vấn sâu tác giả trực tiếp thực hiện đối với các Phật tử chùa Thắng Nghiêm, tác giả còn khai thác thêm 10 phỏng vấn sâu của đề tài Nafosted VIII1.1-2012.05 mà tác giả có tham gia phỏng vấn, gỡ băng và xử lý dữ liệu. *Nguồn dữ liệu thứ cấp Phương pháp này được sử dụng để tìm hiểu khái quát những vấn đề liên quan đến nội dung nghiên cứu của đề tài bao gồm: hệ thống các nghi lễ Phật giáo chùa 12 Thắng Nghiêm và sự tham gia của Phật tử, đồng thời thể hiện niềm tin tôn giáo của họ, đưa ra cái nhìn khách quan và chủ quan ảnh hưởng đến việc thực hành nghi lễ, mối quan hệ xã hội với gia đình, đồng nghiệp, kinh doanh và quan điểm sống của Phật tử. 9. Khung phân tích Điều kiện Kinh tế - Văn hóa – Xã hội Hoạt động Phật giáo Phật tử Sự tham gia các hoạt động nghi lễ Phật giáo của Phật tử Các khóa lễ Đại lễ Các khóa lễ đáp ứng nhu cầu của hằng ngày Phật tử 13