Tài liệu SỰ THAM GIA CỦA CỘNG ĐỒNG NGƯ DÂN NGHÈO TRONG XÁC ĐỊNH NGUỒN LỰC VÀ NHU CẦU ĐẦU TƯ PHÁT TRIỂN THỦY SẢN

VIE Viện Kinh tế Việt Nam THE WORLD BANK Báo cáo chính VIỆT NAM --------------- SỰ THAM GIA CỦA CỘNG ĐỒNG NGƯ DÂN NGHÈO TRONG XÁC ĐỊNH NGUỒN LỰC VÀ NHU CẦU ĐẦU TƯ PHÁT TRIỂN THỦY SẢN Hà nội, 5 - 2006 Việt nam - Sự tham gia của cộng đồng ngư dân nghèo trong xác đimh nguồn lực và nhu cầu đầu tư phát triển thủy sản 1 MỤC LỤC TÓM TẮT 3 Chương 1. Giới thiệu 15 1. Giới thiệu chung 15 1.1 Mục tiêu 15 1.2 Phương pháp 18 1.3 Lựa chọn điểm nghiên cứu 19 1.4 Các đối tượng tham vấn 19 Chương 2: Những phát hiện từ cộng đồng 2. Đặc điểm của các vùng ven biển và nội địa ở Việt nam 2.1. Khái quát chung về vùng ven biển 2.2. Nghèo đói 2.3. Thực trạng sử dụng tài nguyên ven biển 20 20 20 20 23 Chương 3. Cơ hội sinh kế cho cộng đồng ngư dân 3.1. Các cơ hội sinh kế truyền thống: hiện trạng, khó khăn và cơ hội 3.2. Sinh kế thay thế cho các cộng đồng ngư dân nghèo 3.3. Sinh kế ưu tiên cho các cộng đồng ngư dân 3.4. Những sinh kế thích hợp cho cộng đồng ngư dân nghèo theo yêu cầu đầu tư 28 28 34 37 43 Chương 4. Vai trò của thị trường và các yếu tố hỗ trợ khác cho cộng đồng ngư dân nghèo 52 4.1. Thị trường và ảnh hưởng của nó đối với khả năng đa dạng hoá thu nhập của cộng đồng ngư dân nghèo 52 4.2. Các chính sách của chính phủ và chính quyền các địa phương trong lĩnh vực này 56 Chương 5. Các đề xuất/kiến nghị nhằm hỗ trợ cộng đồng ngư dân nghèo 58 1. Xây dựng thể chế 2. Phát triển thị trường 3. Dịch vụ khuyến ngư 4. Cung cấp và tiếp cận tín dụng 5. Chương trình phối hợp quản lý vùng duyên hải (ICZM) với NTTS 58 61 62 63 65 Phụ lục 1: Bản đồ của các vùng lựa chọn tham vấn Phụ lục 2: Thống kê cơ bản về phát triển thủy sản ở Việt nam Phụ lục 3: Danh sách nhóm nghiên cứu Phụ lục 4: Những kỹ thuật được sử dụng trong nghiên cứu Phụ lục 5: Báo cáo hội thảo quốc gia Phụ lục 6: Danh sách cộng đồng và cá nhân tham vấn Việt nam - Sự tham gia của cộng đồng ngư dân nghèo trong xác đimh nguồn lực và nhu cầu đầu tư phát triển thủy sản 2 Một số thuật ngữ viết tắt sử dụng trong tài liệu HHNTTS Hiệp hội nuôi trồng Thuỷ sản AFFS Các khoá học thực tế cho ngư dân BMPs Thực hiện quản lý tốt BSP Ngân hàng Chính sách xã hội CDI Trung tâm Phát triển và Hội nhập UBND xã Uỷ ban Nhân dân xã CSHT Cơ sở hạ tầng Sở NN&PTNT Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn Sở ThS Sở Thuỷ sản EIA Đánh giá tác động Môi trường EU Cộng đồng Châu Âu FA Hiệp hội Nghề cá FAO Tổ chức Nông lương Thế giới GAPs Thực hiện nuôi trồng Thuỷ sản tốt GESAMP Nhóm chuyên viên phối hợp về các mặt Khoa học và bảo vệ Môi trường HTX Hợp tác xã ICZM Phát triển vùng Duyên hải IFAD Quỹ Phát triển Nông nghiệp Quốc tế KHKT Khoa học Kỹ thuật MFI Tổ chức Tài chính vi mô MONRE Bộ Tài nguyên và Môi trường MPAs Khu vực phòng hộ biển MTTS Môi trường Thuỷ sản NGO Tổ chức Phi chính phủ NN&PTNT Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn NTTS Nuôi trồng Thuỷ sản OASIS Trung tâm thông tin và cung cấp nuôi trồng Thuỷ sản một cửa UBND Tỉnh Uỷ ban Nhân dân tỉnh RIA Viện nghiên cứu Thuỷ sản RNM Rừng ngập mặn Việt nam - Sự tham gia của cộng đồng ngư dân nghèo trong xác đimh nguồn lực và nhu cầu đầu tư phát triển thủy sản 3 SUMA Dự án Hỗ trợ NTTS nước lợ và nước mặn TNA Đánh giá nhu cầu đào tạo TNTN Tài nguyên thiên nhiên UNDP Chương trình Phát triển Liên hợp quốc VAPEC Trung tâm Kinh tế Châu Á - Thái Bình Dương VBSP Ngân hàng Chính sách Xã hội Việt Nam WB Ngân hàng Thế giới WTO Tổ chức Thương mại Thế giới XNK Xuất nhập khẩu Việt nam - Sự tham gia của cộng đồng ngư dân nghèo trong xác đimh nguồn lực và nhu cầu đầu tư phát triển thủy sản 4 TÓM TẮT Các vấn đề về nghèo đói: thực trạng/nguyên nhân/xu hướng: Tất cả các cộng đồng khảo sát (cả ven biển và nội địa) hầu hết là những thôn/xã nghèo, có tỷ lệ đói nghèo ở mức cao: thôn Vĩnh Tường (Ninh Thuận) tới 61% hộ nghèo, các xã Thạch Hải và Tượng Sơn (Hà Tĩnh) có tới 52% và 42,6% hộ nghèo, các xã Hiệp Mỹ Đông và Mỹ Nam Long (Trà Vinh) cũng có tới hơn 23% số hộ nghèo. Xu hướng giảm nghèo chưa được cải thiện đáng kể ở các cộng đồng này. Nhóm dân tộc Kinh chiếm đa số trong các cộng đồng khảo sát, có tỷ lệ hộ nghèo thấp hơn so với các dân tộc khác. Ở các xã Đường Hoa và Quảng Điền (Quảng Ninh) có các dân tộc Sán Rìu, Tày, Nùng và Hoa. Hầu hết các hộ trong nhóm cư dân này đều là các hộ nghèo. Dân tộc Khơme chiếm tỷ lệ lớn ở các xã Mỹ Long Nam và Hiệp Mỹ Đông (huyện Cầu Ngang tỉnh Trà Vinh). Nhóm hộ Khơme có tỷ lệ hộ nghèo khá cao, trên 58% số hộ của các địa phương được lựa chọn khảo sát ở Trà Vinh. Nguyên nhân nghèo đói được cộng đồng dân cư nhấn mạnh là điều kiện sản xuất và mở rộng các sinh kế ngoài nông nghiệp gặp rất nhiều khó khăn. Người nông dân và ngư dân nghèo khó tiếp cận khai thác có hiệu quả các nguồn lợi ven biển để phát triển các sinh kế bền vững giúp họ thoát nghèo, mặc dầu chính quyền các cấp đã có các chương trình hỗ trợ nhất định cho các cộng đồng thực hiện XĐGN. Các vấn đề về tiếp cận/sử dụng nguồn lực: Đối với các cộng đồng ven biển: Chỉ có một số hộ khá mới có đủ tiềm lực tiếp cận nguồn lợi xa bờ. Các hộ ngư dân nghèo ở các thôn/xã khảo sát không tiếp cận được với nguồn lợi hải sản xa bờ do không đủ khả năng sắm phương tiện. Một bộ phận số hộ tiếp cận với nguồn lợi ven bờ theo các hình thức/thể loại đánh bắt và khai thác khác nhau: lặn mò tôm, vớt ốc, đánh cá lưới, vớt rong biển, rau câu (như ở Ninh Thuận) và các hình thức đánh cá, mực (như ở Hà Tĩnh, Quảng Ninh, Ninh Bình). Nhìn chung, các hộ nghèo chưa tiếp cận/khai thác được (hoặc hết sức hạn chế) nguồn lợi mặt nước nuôi trồng thủy sản như: nuôi tôm, cá, ốc, nuôi trồng rong sụn do hạn chế về vốn và năng lực tổ chức, kỹ thuật. Đối với cộng đồng nội địa (nước ngọt): Đa số hộ nghèo tập trung vào nông nghiệp, tuy nhiên tiềm lực sản xuất nông nghiệp của các cộng đồng khảo sát lại không lớn. Các hộ nghèo cũng rất hạn chế đối với sử dụng nguồn lực về nuôi trồng thủy sản (cá nước ngọt, ếch, ba ba, ốc hương). Các hộ nghèo chủ yếu là người làm thuê. Các cơ hội sinh kế truyền thống: thực trạng- các khó khăn- xu hướng Tổng quan chung: Nhìn chung, có một sự đa dạng về sinh kế đối với các cộng đồng khảo sát (kể cả cộng đồng ven biển và nội địa): các sinh kế tập trung vào cả nông nghiệp (trồng trọt, chăn nuôi) ngư nghiệp (đánh bắt/khai thác và nuôi trồng thuỷ hải sản), tiểu thủ công nghiệp (chế biến thuỷ hải sản như nước mắm, mắm tôm, sơ chế các loại hải sản: cá khô, mực khô), dịch vụ thương mại (buôn bán nhỏ) và làm thuê (liên quan đến tất cả các hoạt động - kể cả hoạt động xuất khẩu lao động). Hầu hết Việt nam - Sự tham gia của cộng đồng ngư dân nghèo trong xác đimh nguồn lực và nhu cầu đầu tư phát triển thủy sản 5 các cộng đồng khảo sát đều có trên 10 sinh kế (hoạt động cụ thể tạo thu nhập) các loại. Ví dụ: xã Đường Hoa và Quảng Điền có tới 17 sinh kế, các xã Phước Dinh, Phước Diêm trên 15 sinh kế, vv... Các sinh kế về nuôi trồng thuỷ sản: thực trạng và xu hướng Hầu hết các cộng đồng khảo sát (ven biển và nội địa) đều có sinh kế/hoạt động nuôi trồng thuỷ sản. Một số cộng đồng các sinh kế này đóng vai trò thu lớn về tạo thu nhập. Quan trọng là 100% cộng đồng đều nhận thức rằng: đây là sinh kế bền vững trong tương lai và họ có lựa chọn đây là các sinh kế ưu tiên số 1. Tuy nhiên, các hoạt động/sinh kế cụ thể có khác nhau ở các cộng đồng. Các cộng đồng khảo sát vùng ven biển có các sinh kế nuôi trồng thuỷ sản đa dạng hơn: (i) các xã khảo sát ở Ninh Thuận tập trung cho nuôi tôm lồng, cá lồng, tôm giống, ốc hương, và đặc biệt là rong sụn (thời gian gần đây); (ii) các cộng đồng ven biển khác ở Hà Tĩnh, Ninh Bình, Quảng Ninh, Trà Vinh hoạt động nuôi trồng thuỷ sản tập trung nhiều là nuôi tôm sú, cá lồng bè trên biển, cua nước lợ, ngao nghêu và các nhuyễn thể khác. Các cộng đồng khảo sát nội địa có các sinh kế nuôi trồng thuỷ sản tập trung hơn về nuôi cá nước ngọt (được đánh giá là sinh kế tạo thu nhập số 1 trong nuôi trồng thuỷ sản ở các xã nội địa) của Hà Tĩnh, Quảng Ninh, Ninh Bình và Trà Vinh. Các hình thức nuôi cá nước ngọt cũng khá đa dạng: nuôi ở đầm, ở sông, ở hồ, nuôi ở ruộng trũng (lúa –cá kết hợp). Đối với các cộng đồng ven biển: Chỉ có một số ít xã sinh kế về ngư nghiệp chiếm ưu thế hơn cả về số lượng lao động tham gia và cả về thu nhập mang lại. Thí dụ: các xã Phước Dinh, Phước Diêm (Ninh Thuận) có tới hơn 50% số lao động/hộ ngư nghiệp và thu nhập về ngư nghiệp (đánh bắt/khai thác/nuôi trồng thuỷ hải sản) được xếp số 1. Trong khi một số cộng đồng ven biển khác, thí dụ Thạch Hải (Hà Tĩnh) sinh kế ngư nghiệp chỉ chiếm 30% tổng thu nhập của cộng đồng. Tiềm năng về phát triển các sinh kế ngư nghiệp: đánh bắt và khai thác hải sản xa bờ chỉ tập trung vào một số ít hộ gia đình khá. Số hộ ngư dân nghèo tập trung vào khai thác/đánh bắt ven bờ. Sinh kế này trong tương lai sẽ không tồn tại vì nguồn tài nguyên cạn kiệt và Luật đánh bắt cũng không khuyến khích khai thác ven bờ. Tiềm năng về nuôi trồng thuỷ sản dù hiện tại không đóng vai trò số 1 nhưng cũng góp phần quan trọng (sau sinh kế nông nghiệp) về tạo thu nhập. Điều quan trọng là các sinh kế nuôi trồng thuỷ hải sản được các cộng đồng nhận thức đó là sinh kế tiềm năng, bền vững. Xu hướng chung của tất cả các cộng đồng, đặc biệt là ngư dân nghèo hướng tới đa dạng hóa thu nhập theo hướng nuôi trồng thủy hải sản (tôm , cá lồng, ốc hương, cá nước ngọt, ếch, rong sụn và các loại nhuyễn thể khác). Các sinh kế về công nghiệp và tiểu thủ công nghiệp có xuất hiện nhưng chiếm tỷ lệ rất nhỏ ở các cộng đồng khảo sát. Trong số này, đáng lưu ý là có một số ít cộng đồng có nghề truyền thống như: chế biến nước mắm ở Phước Dinh, Phước Diêm (Ninh Thuận), chế biến nước mắm, các loại mắm ở Thạch Hải (Hà Tĩnh) Các sinh kế khác, như dịch vụ, buôn bán nhỏ, làm thuê, vv... xuất hiện phổ biến ở tất cả các cộng đồng ven biển và có sự đóng góp vào tạo thu nhập. Đặc biệt một số xã như Phước Dinh Việt nam - Sự tham gia của cộng đồng ngư dân nghèo trong xác đimh nguồn lực và nhu cầu đầu tư phát triển thủy sản 6 và Phước Diêm của Ninh Thuận hoạt động làm thuê lại đóng góp có ý nghĩa nhất đối với cộng đồng dân cư nghèo. Đối với các cộng đồng nội địa: Các sinh kế về nông nghiệp vẫn là chủ yếu. Nhiều xã khảo sát cơ cấu thu nhập từ các sinh kế nông nghiệp chiếm hơn 80% tổng thu nhập (xã Đường Hoa, xã Tượng Sơn, xã Vượng Lộc), các xã còn lại sinh kế về nông nghiệp đóng góp tới trên 40%. Nhìn chung, tiềm năng về phát triển các sinh kế nông nghiệp là rất hạn chế: hầu hết các cộng đồng có điều kiện sản xuất nông nghiệp rất khó khăn: hạn, thiếu nước, đất cát nghèo dinh dưỡng ở các cộng đồng thuộc các tỉnh Ninh Thuận và Hà Tĩnh. Ở các cộng đồng thuộc các tỉnh Ninh Bình, Quảng Ninh, Trà Vinh tiềm năng về đất đai sản xuất nông nghiệp lại hạn chế về diện tích. Tuy nhiên, một số cộng đồng (kể cả ven biển) lại có sinh kế tiềm năng về chăn nuôi. Ví dụ: Phước Dinh và Phước Diêm của Ninh Thuận có tiềm năng về chăn nuôi cừu (là nơi nuôi cừu nhiều nhất ở Việt nam), dê, bò. Số cộng đồng còn lại sinh kế chăn nuôi lợn vẫn đóng góp đáng kể vào tạo thu nhập. Các sinh kế về công nghiệp và tiểu thủ công nghiệp có xuất hiện, nhưng chiếm tỷ lệ rất nhỏ ở các cộng đồng khảo sát. Các sinh kế khác, như dịch vụ, buôn bán nhỏ, làm thuê, vv..cũng xuất hiện phổ biến ở tất cả các cộng đồng nội địa và có sự đóng góp vào tạo thu nhập. Các cơ hội sinh kế ưu tiên đối với các cộng đồng ngư dân Về nuôi trồng thuỷ sản: Như đã đề cập trên: đây là sinh kế lựa chọn ưu tiên số 1 của các cộng đồng được tham vấn. Hiện nay có nhiều sinh kế/mô hình cụ thể về nuôi trồng thuỷ hải sản cho các cộng đồng này. Tuy nhiên, do nhiều yêu cầu khác nhau (kinh phí đầu tư, trình độ kỹ thuật, kinh nghiệm,...) mà một số mô hình mặc dù có khả năng tạo thu nhập rất cao nhưng các hộ nghèo không thể tiếp cận và lựa chọn được. Với tiềm năng của cộng đồng nghèo hiện tại, với một sự hỗ trợ tài chính nhỏ từ bên ngoài, các cộng đồng tham vấn đã nêu ra những sinh kế lựa chọn phù hợp khác nhau. (bảng 1) Bảng 1: Nhu cầu ưu tiên về sinh kế cho các nhóm ngư dân nghèo Tên Tỉnh Quảng Ninh Tên Huyện Hải Hà Sinh kế/mô hình lựa chọn của cộng đồng ven biển(*) Sinh kế/mô hình lựa chọn của cộng đồng nội địa Xã Quảng Điền: Xã Đường Hoa: - Nuôi cá nước ngọt (vùng - Cá nước ngọt (vùng trong trong đê): ưu tiên số 1; đê): ưu tiên số 1. - Ngao, nghêu và nguyễn thể (vùng bãi triều): ưu tiên số 2. Ninh Bình Kim Sơn Xã Kim Động Xã Bình Minh - Nuôi Cá-Tôm-Cua nước lợ - Lúa-cá nước ngọt (phương (phương thức thay thế): ưu Việt nam - Sự tham gia của cộng đồng ngư dân nghèo trong xác đimh nguồn lực và nhu cầu đầu tư phát triển thủy sản 7 Tên Tỉnh Hà Tĩnh Ninh Thuận Tên Huyện Sinh kế/mô hình lựa chọn của cộng đồng ven biển(*) Sinh kế/mô hình lựa chọn của cộng đồng nội địa tiên số 1. thức kết hợp): ưu tiên số 1. Thạch Hà Xã Thạch Hải Ưu tiên số 1: - Nuôi cá nước ngọt: Xã Tượng Sơn Ưu tiên số 1: - Nuôi cá nước ngọt (cálúa): . Can Lộc Xã Thịnh Lộc Ưu tiên số 1: - Nuôi cá ao (nước ngọt): Ưu tiên số 2: - Nuôi Cá-lúa (luân phiên): Xã Vượng Lộc Ưu tiên số 1: - Nuôi Cá hồ ao (nước ngọt) Ưu tiên số 2: - Nuôi Cá ruộng Ninh Phước Xã Phước Dinh Ưu tiên số 1: - Trồng rong sụn trong lồng ở ngoài biển: Xã Phước Diêm Ưu tiên số 1: - Trồng rong sụn lồng ngoài biển: Trà Vinh Cầu Ngang Xã Mỹ Long Nam Ưu tiên số 2 - Nuôi tôm sú Xã Hiệp Mỹ Đông Ưu tiên số 2 - Nuôi tôm sú Ghi chú: (*) Sự lựa chọn chủ yếu dựa vào 3 tiêu chí (i) Mức độ lợi ích (tạo thu nhập) cho người nghèo (cả trong hiện tại và tương lai); (ii) Tính bền vững (các khía cạnh xã hội-môi trường); và (iii) Sự sẵn có/khả thi của các hỗ trợ (của nhà nước, chính quyền địa phương, nhà tài trợ về vốn, kỹ thuật, …). (**)Xã Thạch Hải là xã ven biển, có một số thôn sát bờ biển. Một số thôn được xếp vào nhóm cộng đồng ven biển nội đồng và không gần biển. Những khu vực nội đồng này có sông, hồ, được coi là tiềm năng cho nuôi trồng nước ngọt. Nghiên cứu đã chỉ ra những khó khăn khác nhau đối với người nghèo tại mỗi vùng để phát triển những sinh kế này. Sau đây là một số khó khăn chung: Môi trường: Những khó khăn về nguồn lợi tự nhiên do hậu quả của tình hình môi trường xuống cấp nghiêm trọng (ô nhiễm nước, nhiễm mặn, việc sử dụng tràn lan các chất bảo vệ thực vật trong nông nghiệp), gây ảnh hưởng tới những sinh kế chủ yếu của người dân như trồng lúa, khai thác và nuôi trồng thuỷ sản, đồng thời cũng là nguyên nhân gây dịch bệnh. Khuyến ngư: thiếu nhân viên kỹ thuật và cán bộ khuyến ngư để tập huấn cho nông dân trong cải tạo hệ thống nông nghiệp và ngư nghiệp Việt nam - Sự tham gia của cộng đồng ngư dân nghèo trong xác đimh nguồn lực và nhu cầu đầu tư phát triển thủy sản 8 Tín dụng: Nhiều hộ dân không có cơ hội tiếp cận các nguồn vốn tín dụng của Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn do không có tài sản thế chấp. Hơn nữa, một số mô hình nuôi trồng thuỷ sản như nuôi tôm thâm canh được coi là mô hình đòi hỏi nhiều vốn và có nguy cơ rủi ro cao đối với người nghèo. Cơ sở hạ tầng: Nhìn chung hệ thống tiêu cấp nước yếu kém và không đáp ứng được nhu cầu của cộng đồng, gây nhiều ảnh hưởng xấu tới việc cung cấp nước ngọt đảm bảo vệ sinh cho nhu cầu sinh hoạt, thuỷ lợi và nuôi trồng thuỷ sản (NTTS) của các hộ dân. Về lâu dài, cần xây dựng hệ thống điều tiết nước phù hợp, có đường dẫn cấp nước, bể chứa, đường dẫn tiêu nước và ao xử lí nước để tránh dịch bệnh và mất mùa. Nhận thức: Nhận thức của nông dân/ngư dân về các vấn đề ô nhiễm môi trường và phòng trừ dịch bệnh còn yếu. Việc này đặt ngành nuôi trồng thuỷ sản trước các nguy cơ thất bại nếu có dịch bệnh xảy ra. Tiếp cận thị trường: tại một số cộng đồng nội đồng và hẻo lánh (huyện Hải Hà - tỉnh Quảng Ninh, huyện Can Lộc - tỉnh Hà Tĩnh,…) nông dân nghèo gặp nhiều khó khăn trong việc tiếp cận thị trường tiêu thụ thủy sản nuôi trồng. Một khó khăn lớn và cũng là thách thức của các cộng đồng trong quá trình phát triển là giải quyết việc làm cho lao động, đặc biệt là lao động nữ. Lao động nữ ở các cộng đồng ven biển đang thiếu việc làm thường xuyên và ổn định. Nhiều địa phương, lao động nữ hiện tại chủ yếu làm nội trợ và trông chờ chồng đi biển trở về để đi bán cá (ví dụ xã Phước Dinh - Ninh Phước, tỉnh Ninh Thuận). Rủi ro và các giải pháp hạn chế rủi ro cho các sinh kế lựa chọn ưu tiên: Nhìn chung đối với tất cả các cộng đồng khảo sát (cả ven biển và nội địa), hoạt động nuôi trồng thủy sản thường chịu rủi ro cao. Bốn nhóm rủi ro chủ yếu nhất được cộng đồng nhận biết và cũng đề xuất các giải pháp hạn chế rủi ro đó là: (i) Rủi ro do thiên tai (bão lụt): làm vỡ bờ, đê có khi mất trắng sản phẩm; hoặc làm ô nhiễm môi trường gây bệnh tật, hoặc gây hỏng cơ giới do sóng to (với rong sụn) vv... (ii) Ô nhiễm nguồn nước: làm chết hàng loạt thuỷ hải sản, do nhiều nguyên nhân, trong đó phải kể đến các nguyên nhân thiếu quy hoạch, kỹ thuật nuôi trồng; (iii) Dịch bệnh: cũng do nhiều nguyên nhân, trong đó có nguyên nhân thiên tai, ô nhiễm môi trường, kỹ thuật nuôi trồng; (iv) Giá cả thị trường biến động thất thường: có nhiều nguyên nhân, trong đó sự thiếu quy hoạch sản phẩm nuôi trồng, khâu chế biến sản phẩm không chú trọng, thiếu sự hiểu biết về thị trường, marketing sản phẩm. Hầu hết các hộ ngư dân nghèo và các hộ nông dân nghèo ở nội đồng, nhất là các hộ có phụ nữ làm chủ hộ không có các tài sản để đối phó với các rủi ro. Trong các nhóm hộ ở vùng ven biển, nhóm hộ nghèo cùng cực không thể tiếp cận nguồn lợi để nuôi trồng thủy sản. Các hộ có đât canh tác nông nghiệp đối mặt với các rủi ro về mất mùa do thiên tai, không có vốn đầu tư và để tránh rủi ro trong sản xuất nông nghiệp đã phải bán ruộng. Đây là phương cách đối phó rủi ro thường thấy ở các hộ ven Việt nam - Sự tham gia của cộng đồng ngư dân nghèo trong xác đimh nguồn lực và nhu cầu đầu tư phát triển thủy sản 9 biển của Đồng bằng Sông Cửu Long. Lao động của các hộ đã đi làm thuê tại chỗ hoặc di chuyển đến các tỉnh khác hoạt động dịch vụ nhỏ. Người nông dân ở các cộng đồng với sự hỗ trợ của nhà nước, các trung tâm khuyến ngư, khuyến nông, ...đã tìm ra các giải pháp hạn chế rủi ro. Một số biện pháp được thể hiện ngay trong việc lựa chọn mô hình phát triển các sinh kế. Ví dụ nuôi trồng rong sụn trong lồng sắt ở Ninh Thuận sẽ hạn chế được sóng đánh gãy, dễ di chuyển khi có bão,...Các giải pháp mang tính tổng thể do các cơ quan nhà nước thực hiện như quy hoạch vùng sản xuất nông nghiệp, vùng nuôi trồng thủy sản, hỗ trợ kỹ thuật, nâng cao năng lực quản lý thị trường đầu vào, tìm kiếm cơ hội thị trường bán sản phẩm,...giúp cho người dân giảm thiểu rủi ro. Các giải pháp này cũng giúp cho cộng đồng ven biển và nội đồng sử dụng ngày càng có hiệu quả hơn các nguồn lợi ven bờ, nguồn lợi biển và các nguồn lợi nông nghiệp khác. Trên cơ sở đó làm tăng tính bền vững của các sinh kế, ổn định thu nhập, góp phần XĐGN. Nhu cầu của các cộng đồng ngư dân nghèo Trong bảng 2 nêu lên 4 yếu tố đã được xem xét nghiên cứu. Có thể thấy ở tất cả các xã thực hiện khảo sát đều xuất hiện những yếu tố này song với các mức độ khác nhau. Mỗi yếu tố này cần có hướng tiếp cận xác định nguồn lực và nhu cầu đầu tư rất khác nhau. Bảng 2: Bốn tình huống cho phát triển nuôi trồng thuỷ sản tại các xã khảo sát Tiếp cận tài nguyên đất và nước Các hộ tiếp cận với nguồn nước Các hộ không tiếp cận được với (ao, hồ, sông, mặt nước ven bờ) nguồn nước Hiện đang NTTS Hiện không NTTS Có đất Không có đất Tập huấn, nâng Xác định tiềm năng Cần chuyển Phân bổ lại đất cao kĩ năng NTTS đổi đất nông đai- Các bên Con giống tốt Sẵn sàng thay đổi/ nghiệp sang có liên quan Thức ăn chăn kết hợp các sinh kế NTTS – Các UBND xã, nuôi có chất Tập huấn, nâng cao bên có liên huyện lượng kĩ năng quan UBND Cần chuyển Phòng bệnh NTTS trong lồng xã, huyện đổi đất nông Những yêu cầu Dịch vụ khuyến nếu không có ao hồ Xác định tiềm nghiệp sang cơ bản để phát ngư Con giống tốt năng và khu NTTS – Các triển NTTS Tiếp cận thị Thức ăn tốt vực NTTS bên có liên trường Phòng bệnh Thực hiện các quan UBND Sát nhập thành Dịch vụ khuyến ngư nghiên cứu xã, huyện các trang trại Tiếp cận thị trường năng lực Xác định tiềm lớn Sát nhập thành các Phát triển hệ năng và khu Nguồn tín dụng trang trại lớn thống cơ sở vực NTTS (chú ý đến Nguồn tín dụng (chú hạ tầng: cấp Thực hiện các nhóm hộ nghèo, ý đến nhóm hộ nước, tiêu nghiên cứu thiếu cơ hội nghèo thiếu cơ hội nước, đào ao năng lực Việt nam - Sự tham gia của cộng đồng ngư dân nghèo trong xác đimh nguồn lực và nhu cầu đầu tư phát triển thủy sản 10 Tiếp cận tài nguyên đất và nước Các hộ tiếp cận với nguồn nước Các hộ không tiếp cận được với (ao, hồ, sông, mặt nước ven bờ) nguồn nước Hiện đang NTTS phát triển) Hiện không NTTS phát triển) Có đất Không có đất Sẵn sàng thay Phát triển hệ đổi/ kết hợp thống cơ sở hạ các sinh kế tầng: cấp nước, Tập huấn, tiêu nước, đào nâng cao kĩ ao năng Sẵn sàng thay Con giống tốt đổi/ kết hợp Thức ăn tốt các sinh kế Phòng bệnh Tập huấn, Dịch vụ nâng cao kĩ khuyến ngư năng Tiếp cận thị Con giống tốt trường Thức ăn tốt Sát nhập Phòng bệnh thành các Dịch vụ trang trại lớn khuyến ngư Nguồn tín Tiếp cận thị dụng (chú ý trường đến nhóm hộ Sát nhập thành nghèo, thiếu các trang trại cơ hội phát lớn triển). Nguồn tín dụng (chú ý đến nhóm hộ nghèo, thiếu cơ hội phát triển) Phước Dinh, Vương Lộc (Can Bình Minh, Hiệp Mỹ Đông Phước Diêm Lộc, Hà Tĩnh) Kim Động (Cầu Ngang, (Ninh Bình) Ninh Thuận) (Ninh Phước, Ninh Thuận) Các xã Thịnh Lộc (Can Lộc, Hà Tĩnh ), Thạch Hải (Thạch Hà, Hà Tĩnh) Quảng Điền (Hải Hà, Quảng Ninh) Các sinh kế lựa chọn khác Việt nam - Sự tham gia của cộng đồng ngư dân nghèo trong xác đimh nguồn lực và nhu cầu đầu tư phát triển thủy sản 11 Ngoài các sinh kế nuôi trồng thủy sản được hầu hết các cộng đồng lựa chọn như là những sinh kế lựa chọn ưu tiên số 1, một số sinh kế khác tập trung vào lĩnh vực nông nghiệp (trồng trọt - chăn nuôi) cũng được các cộng đồng quan tâm. Kết quả tham vấn sinh kế ưu tiên của các cộng đồng khảo sát như sau: Bảng 3: Các sinh kế lựa chọn khác Tên Tỉnh Tên Huyện Sinh kế/mô hình lựa chọn của cộng đồng ven biển(*) Sinh kế/mô hình lựa chọn của cộng đồng nội địa Quảng Ninh Hải Hà Xã Quảng Điền: Uu tiên số 1: - Tập trung cho sinh kế thủy sản Xã Đường Hoa: Ưu tiên số 1: - Tập trung cho sinh kế thủy sản Ninh Bình Kim Sơn Xã Kim Động Ưu tiên số 2 : Trồng Lúa-cói: Xã Bình Minh Ưu tiên 2: Trồng Lúa - cói: Thạch Hà Xã Thạch Hải Ưu tiên số 2: Trồng lúa-màu: Xã Tượng Sơn Ưu tiên số 2: Trồng lúa-màu: Can Lộc Xã Thịnh Lộc Ưu tiên số 1: Nuôi trồng thủy sản Xã Vượng Lộc Ưu tiên số 1: - Nuôi trồng thuỷ sản Hà Tĩnh Ninh Thuận Ninh Phước Xã Phước Dinh và Phước Diêm: Ưu tiên số 2: Chăn nuôi cừu, bò: Trà Vinh Cầu Ngang Xã Mỹ Long Nam Ưu tiên số 1: Chăn nuôi bò: Xã Hiệp Mỹ Đông Ưu tiên số 1: Chăn nuôi bò: Ghi chú: Ở Can Lộc, các mô hình nuôi trồng thuỷ sản bao gồm: (1) 1 lúa 1 cá, (2) lúa rồi cá, (3) 2 lúa 1 cá, (4) ao cá, (5) nuôi cá giống, (8) cá lồng, (9) nuôi thuỷ sản trong hồ, (10) vịt – cá. Vai trò/năng lực chính quyền các cấp (tỉnh/huyện/xã) và các tổ chức đối với xoá đói giảm nghèo cho cộng đồng Nhận định chung về vai trò/năng lực của cán bộ chính quyền các cấp trong quản lý phát triển thuỷ sản của Việt nam là năng lực quản lý còn hạn chế, chưa đáp ứng yêu cầu phát triển và hội nhập. Hệ thống bộ máy quản lý nhà nước của ngành thuỷ sản ở cấp huyện và cấp xã chưa đồng bộ. Đáng chú ý là nhiều tỉnh có tiềm năng thuỷ sản nhưng vẫn chưa tổ chức được phòng thuỷ sản cấp huyện và cấp xã1. Vai trò của cán bộ cấp tỉnh, huyện, xã ở cả 5 tỉnh là đã có sự tham gia chỉ đạo, quản lý và thực thi các dự án giảm nghèo ở các cấp tỉnh, huyện và cộng đồng (thôn/xã). Một số tỉnh có nhiều dự án phát triển như Hà Tĩnh, Quảng Ninh, Ninh Thuận cán bộ có năng lực tổ chức và quản lý khá có thể tiếp nhận, quản lý và thực thi tốt các dự án hỗ trợ phát triển. Tuy vậy, các dự án phát triển lĩnh vực thủy sản ở hầu hết các tỉnh này còn rất hạn chế, điều này nhấn mạnh sự cần thiết/nhu cầu tăng cường năng lực quản lý của đội ngũ cán bộ thủy sản các cấp (thông qua tập huấn). 1 Nguồn: Báo cáo tổng kết thuỷ sản 5 năm (2001-2005) của Bộ Thuỷ sản Việt nam - Sự tham gia của cộng đồng ngư dân nghèo trong xác đimh nguồn lực và nhu cầu đầu tư phát triển thủy sản 12 Ở tất cả các tỉnh, các tổ chức quần chúng và các tổ chức khác ở các cấp (hội phụ nữ, hội nông-ngư dân) và các tổ chức ngân hàng (NN&PTNT, Chính sách) là có ý nghĩa đáng kể với các dự án xóa đói giảm nghèo nói chung, dự án thủy sản nói riêng . Hội phụ nữ các cấp (tỉnh, huyện, xã, thôn) ở một số tỉnh như Hà Tĩnh có khá nhiều kinh nghiệm trong tiếp nhận, quản lý và thực thi dự án cấp cộng đồng do nguồn vốn nước ngoài (như các dự án có nguồn vốn của IFAD, UNDP). Các tỉnh khác như Ninh Thuận, Quảng Ninh hội phụ nữ cũng đã có sự tham gia vào thực thi các dự án phát triển trong những năm gần đây (ví dụ: ở Quảng Ninh hội phụ nữ đóng góp nhiều vào thành công của dự án PAM 5322 trước đây). Hội nông-ngư dân các cấp (tỉnh, huyện, xã ở các tỉnh) cũng đã tham gia quản lý, thực thi các dự án được cấp vốn từ Trung ương Hội và cũng đã hỗ trợ tích cực đối với các dự án phát triển cộng đồng ở các tỉnh. Ngân hàng NN&PTNT đã tham gia vào tiếp nhận ngân sách, giải ngân và các hoạt động tài chính đối với các dự án phát triển trước đây. Hiện nay, ngân hàng Chính sách ở các tỉnh tham gia vào các hoạt động này. Qua khảo sát cho thấy: khả năng và sự sẵn sàng tiếp nhận và tham gia quản lý giải ngân của các tổ chức ngân hàng này ở các tỉnh là tốt, song người nghèo còn gặp nhiều khó khăn khi tiếp cận các nguồn vốn do không có tài sản thế chấp. Các cộng đồng ngư dân nghèo mong muốn Ngân hàng NN&PTNT có thể đưa ra cùng một chương trình kết hợp tín dụng và tiết kiệm, cũng như giá trị và thời hạn các khoản cho vay phù hợp hơn. Những khuyến nghị chính từ cộng đồng ngư dân nghèo về phát triển nuôi trồng thuỷ sản quy mô hộ gia đình gồm: Giải quyết các vấn đề về đói nghèo và phát triển thuỷ sản cho người nghèo. Tìm ra những hệ thống nuôi trồng thuỷ sản phù hợp nhất cho người nghèo (ao, lưới, lồng, độc canh hay đa canh) và từng đối tượng nuôi cụ thể phù hợp điều kiện địa phương, đặc biệt là những loài như hải sâm, tảo biển, con trai, và các nhuyễn thể khác Phát triển có quy hoạch theo kế hoạch quy hoạch tổng thể của tỉnh, huyện, xã. Thiết lập cơ chế tự hỗ trợ. Khuyến khích các nông dân sản xuất quy mô nhỏ liên hợp với nhau thành những nhóm và Hiệp hội Thuỷ sản và NTTS tự quản hoặc lập ra các quỹ tiết kiệm và tín dụng do các tổ chức hội phụ nữ, tổ chức tín dụng địa phương quản lý, đáp ứng nhu cầu về vốn của mỗi mô hình NTTS, hỗ trợ đảm bảo tính ổn định về tài chính cho các nhóm, hội nông dân (ví dụ: OASIS, các hợp tác xã NTTS,...) Tập huấn kiến thức NTTS cho nông dân. Ngoài các vấn đề kĩ thuật, cần tập huấn cho nông dân cả về lưu và ghi báo cáo, kiến thức kinh tế cơ bản về NTTS, phát triển các kế hoạch kinh doanh để cải thiện năng lực cho nông dân trong tiếp cận các nguồn vốn và quản lý công việc. Xây dựng đội ngũ cán bộ khuyến ngư tại địa phương, kịp thời hỗ trợ nông dân về kĩ thuật. Phát triển hệ thống khuyến ngư bằng cách lập ra đội ngũ cán bộ khuyến ngư tình nguyện ở cấp xã, thôn. Việt nam - Sự tham gia của cộng đồng ngư dân nghèo trong xác đimh nguồn lực và nhu cầu đầu tư phát triển thủy sản 13 Hỗ trợ và tập huấn cho các hiệp hội, nâng cao năng lực và kỹ năng, nâng cao khả năng tiếp cận thông tin và giải quyết các tình huống khi có dấu hiệu dịch bệnh (gồm các tủ thuốc và các bộ thử kiểm tra chất lượng nước). Tìm ra nguồn giống tốt, giúp cộng đồng tiếp cận và thành lập các trạm giống tại một số hộ có khả năng để ươm nuôi giống nước ngọt. Hỗ trợ các nghiên cứu cơ sở của các Sở thuỷ sản địa phương, các trường đại học và viện nghiên cứu thuỷ sản (RIA) để phát triển kỹ thuật NTTS cho người nghèo. Hỗ trợ chuyển giao kỹ thuật trong nước với những mô hình đã được chứng minh (hải sâm và bào ngư ở RIA 3, tôm càng xanh ở RIA 1 và RIA 3 và Đại học Cần Thơ). Tìm đầu ra cho mặt hàng thuỷ sản và giúp các cộng đồng tiếp cận thị trường. Phát triển công nghệ chế biến sản phẩm sau thu hoạch của nuôi trồng và đánh bắt thuỷ sản, tạo giá trị gia tăng và mối liên hệ với thị trường quốc tế (ví dụ: xuất khẩu hải sâm khô đi Hồng Kông, tảo biển khô đi Malaysia và Trung Quốc). Khuyến khích và hỗ trợ các sáng kiến tại cộng đồng để nâng cao nhận thức người dân về môi trường và sinh kế (ví dụ: tái trồng rừng ngập mặn) Củng cố cơ sở hạ tầng (thuỷ lợi và đường giao thông), cải thiện hệ thống đê điều đảm bảo cung cấp đủ nước sạch (ở một số tỉnh) Đẩy mạnh cải cách hành chính, đảm bảo thực hiện có hiệu quả Luật Thuỷ sản. Một số biện pháp đề xuất nhằm quy hoạch ngành nuôi trồng thủy sản: Cải thiện hệ thống dự báo và hạ tầng nghề cá, tập huấn cho ngư dân về đánh bắt xa bờ. Một số nơi đã thực hiện thành công chương trình thí điểm Khu vực phòng hộ biển (MPAs) (Kim Sơn/ Ninh Bình, Trà Vinh). Các tỉnh khác chưa thực hiện chương trình MPAs và sinh kế của người dân chịu ảnh hưởng nghiêm trọng từ các vấn đề môi trường Điều chỉnh quy hoạch phát triển NTTS trong vùng theo hướng phát triển ổn định và bền vững. Hoàn thiện các bản quy hoạch và các quy định về bảo tồn thuỷ sản nước ngọt và bảo tồn biển. Thả tôm, cá giống vào môi trường tự nhiên để tái tạo nguồn lợi. Quy hoạch hệ thống tiêu cấp nước cho NTTS. Hầu hết các địa phương đều đặc biệt chú trọng phát triển hệ thống cảnh báo thuyền cá. Tuy nhiên, do những khó khăn về kinh phí, hầu hết các địa phương khảo sát đều không có hệ thống cảnh báo phù hợp. Việc này có thể gây thiệt hại cho ngư dân đánh bắt xa bờ. Cần có sự hỗ trợ của chính quyền các cấp để thực hiện các mô hình hiệu quả thắt chặt mối liên hệ giữa ngư dân và chính quyền khi hoạt động trên biển dưới dạng chia sẻ chi phí, hạn chế chi phí đầu vào. Hỗ trợ ngư dân giúp đỡ lẫn nhau khi gặp sự cố trên biển. Tăng cường tuyên truyền phổ biến thông tin về bảo vệ và phát triển nguồn lợi biển. Khuyến khích phát triển đa dạng các hình thức NTTS trên biển và trong nội đồng, đảm bảo ưu tiên cho người nghèo tiếp cận với các vùng phụ cận, tuỳ theo mối quan tâm và nhu cầu mà thúc đẩy giáo dục ý thức cộng đồng và các mô hình tập huấn khác. Việt nam - Sự tham gia của cộng đồng ngư dân nghèo trong xác đimh nguồn lực và nhu cầu đầu tư phát triển thủy sản 14 Phát triển các mô hình thí điểm lấy cộng đồng làm cơ sở và hợp tác cùng quản lý trong khuôn khổ chương trình Phối hợp quản lý vùng duyên hải và quá trình phân cấp của chính phủ theo Luật Thuỷ sản và Nghị định về dân chủ. Đẩy mạnh hoạt động bảo vệ môi trường và vận dụng Đánh giá tác động môi trường (EIA) trong phát triển MTTS. Xây dựng năng lực hệ thống thú y trong NTTS. Phát triển hơn nữa công nghệ sau thu hoạch Áp dụng các tiêu chuẩn an toàn thực phẩm trong NTTS. Phát triển hệ thống mã vạch cho các mặt hàng thuỷ sản được nuôi trồng tại các khu vực nuôi trồng an toàn theo BMPs và GAPs, phù hợp với quy định của Eu và các thị trường quốc tế khác. Chú trọng vào thị trường quốc tế và các nhân tố hàng đầu cho phát triển NTTS bền vững, đồng thời không đánh giá thấp vai trò của thị trường trong nước. Những kiến nghị về xây dựng thể chế phát triển nuôi trồng thủy sản Từ kết quả khảo sát quá trình quản lý và thực hiện dự án ở tất cả các cấp tại 5 tỉnh, xin nêu ra một số kiến nghị sau: Cần luôn ghi nhớ định hướng vì người nghèo, rằng những nguồn nước và quỹ đất sẽ có hiệu quả hơn khi được giao cho người nghèo, vì người nghèo. Nhằm tăng cường năng lực quản lý và điều phối của cộng đồng, chính quyền địa phương cần làm tốt công tác lập dự án, quản lý môi trường và quy hoạch sử dụng tài nguyên. Công tác lập dự án cần chú ý đáp ứng nhu cầu của ngư dân địa phương, không gây hại cho môi trường và được cộng đồng chấp nhận. Mặc dù các xã được khảo sát đều tham gia quản lý và thực hiện các dự án tài trợ song không có xã nào thực sự có trình độ quản lý dự án, đặc biệt là các dự án thuỷ sản Bước đầu, chính quyền cấp huyện giữ vai trò quản lý dự án, hướng dẫn và giám sát chính quyền xã và cộng đồng thực hiện các cam kết với nhà tài trợ. Hơn nữa, thường có 2 tới 3 cán bộ khuyến ngư cấp huyện có thể hỗ trợ về kỹ thuật cho các dự án thí điểm. UBND cấp xã và các cơ quan có liên quan chịu trách nhiệm tuyên truyền phổ biến thông tin cho cộng đồng. Cần để một hay một nhóm các hộ dân thực hiện các dự án thí điểm. Tăng cường công tác khuyến ngư trong khai thác và bảo vệ nguồn lợi thuỷ sản, cung cấp con giống, nuôi trồng, chế biến và dịch vụ sau thu hoạch Tăng cường hợp tác trong nghiên cứu và phát triển công nghệ sản xuất con giống và thức ăn, dự báo tài nguyên, sử dụng các phương pháp thay thế, hạn chế dùng chất hoá học. Tăng cường hợp tác quốc tế, trao đổi kinh nghiệm, thực hiện có hiệu quả các dự án quốc tế do Noral, Danida, và các tổ chức khác như SEAFDEC, NACA, FAO và Trung tâm thuỷ sản quốc tế tài trợ. Việt nam - Sự tham gia của cộng đồng ngư dân nghèo trong xác đimh nguồn lực và nhu cầu đầu tư phát triển thủy sản 15 Hoàn thiện quy hoạch phát triển, thể chế đào tạo trong ngành thuỷ sản và tạo cơ sở cho chiến lược phát triển con người, đặc biệt chú trọng tới đội ngũ cán bộ kỹ thuật và quản lý. Xã hội hoá, huy động sự hỗ trợ của Chính phủ và các nguồn lực khác nhằm nâng cao năng lực cho ngành thuỷ sản. Đẩy mạnh sự tham gia của khu vực tư nhân, áp dụng các mô hình có sự tham gia của cộng đồng nhằm nâng cao vai trò của các hiệp hội và hợp tác xã trong các hoạt động sản xuất và kinh doanh, đẩy mạnh sáng kiến quốc gia về quan hệ đối tác công - tư. Những kiến nghị chính trong quá trình xác định các chương trình thí điểm phát triển NTTS (theo quan điểm của nhóm nghiên cứu) Xác định nhóm hưởng lợi và tham gia tham vấn cho cộng đồng và chính quyền địa phương. Thực hiện triệt để PRA tại các xã thí điểm với mục tiêu chung là phát triển NTTS và quản lý nguồn nước cho xoá đói giảm nghèo. Xác định hệ thống NTTS vì người nghèo phù hợp nhất (ao, lưới, lồng, độc canh hay đa canh), và các đối tượng nuôi trồng cụ thể phù hợp với điều kiện địa phương. Đảm bảo phát triển NTTS phù hợp với quy hoạch phát triển của tỉnh, huyện, xã. Xác định và định lượng những nhóm người khó khăn. Ví dụ, phân loại các nhóm trong dự án thí điểm tại xã thành nhóm người hiện đang tham gia NTTS, nhóm người không tiếp cận được với nguồn nước và quỹ đất. Đánh giá nhu cầu đào tạo chính xác và triển khai các khoá tập huấn NTTS cần thiết và đặc biệt triển khai các khóa tập huấn cho nông dân, ngư dân. Tập huấn cả về kĩ thuật, về kĩ năng viết và lưu báo cáo, về NTTS, kế hoạch phát triển nhằm nâng cao năng lực cho người dân trong việc tiếp nhận vốn và quản lý sản xuất. Thực hiện các phân tích về tác động môi trường, về năng lực thực hiện và những nghiên cứu có liên quan khác về phát triển NTTS. Khuyến khích và hỗ trợ các sáng kiến của điạ phương trong việc nâng cao nhận thức của cộng đồng về môi trường và sinh kế bền vững. Hỗ trợ cho các nghiên cứu của các Sở Thuỷ sản và trường Đại học, Viện Nghiên cứu Thuỷ sản. Xác định các nguồn giống tốt và hỗ trợ địa phương tiếp cận. Xây dựng các trạm giống tại địa phương. Phát triển kết cấu hạ tầng sản xuất và dân sinh. Cải thiện hệ thống thuỷ lợi cho sản xuất nông nghiệp và NTTS. Đảm bảo đầu ra cho sản phầm thông qua các kênh marketting . Tạo mối liên hệ với các sáng kiến, các mô hình để có thể nhân rộng và áp dụng trên diện rộng. Việt nam - Sự tham gia của cộng đồng ngư dân nghèo trong xác đimh nguồn lực và nhu cầu đầu tư phát triển thủy sản 16 CHƯƠNG 1: GIỚI THIỆU 1. Giới thiệu chung Trong thập kỷ qua, các nguồn tài nguyên ở vùng biển và nội địa Việt nam đang bị khai thác cạn kiệt hoặc trong tình trạng xuống cấp trầm trọng tới mức đe dọa nghiêm trọng đến các sinh kế của cộng đồng. Do đó, điều quan trọng là phải đổi mới và đưa vào áp dụng hệ thống quản lý nghề cá và nuôi trồng thủy sản, cũng như các hệ thống quản lý khai thác nguồn lợi ven bờ. Đi cùng với đó là tăng cường hỗ trợ đa dạng hóa các hoạt động kinh tế tạo thu nhập cho người dân ven biển và nội đồng. Việc cải tiến hệ thống quản lý nghề cá cần thiết phải tiến hành đồng bộ từ hệ thống kỹ thuật đánh bắt, phương pháp đánh bắt, đến các quy chế quản lý nguồn lợi nhằm đạt đến mục đích các hoạt động khai thác nguồn lợi không gây nguy hiểm đối với môi trường và tính đa dạng sinh học của nghề cá, các hoạt động nông nghiệp ven biển cũng như vùng nội đồng. Nhằm đạt được các mục tiêu trên, một chiến lược đồng quản lý cần được thiết kế sao cho có sự tham gia của các hộ gia đình và cộng đồng địa phương; các tổ chức địa phương (Hiệp hội đánh bắt cá, Liên hiệp phụ nữ, các tổ chức Phi chính phủ khác…), các sở (Sở Ngoại Vụ, Sở Kế hoạch đầu tư, UBND tỉnh, …), các tổ chức tín dụng (Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển Nông Thôn, Ngân hàng Chính sách) và Bộ Thủy sản. Luật thủy sản hiện tại của Chính phủ quy định các trách nhiệm cụ thể đối với các cấp chính quyền địa phương về việc quản lý thủy sản, vùng mặt nước dọc theo bờ biển và trong nội địa, phát triển nghề nuôi trồng thủy sản, và xác định các vùng cần được bảo vệ. Kinh nghiệm cho thấy, việc tất cả những người dân tham gia trực tiếp vào việc xây dựng các kế hoạch quản lý đối với việc sử dụng tài nguyên thiên nhiên là cách làm hiệu quả nhất đảm bảo việc sử dụng các tài nguyên biển và ven bờ cũng như nội đồng một cách bền vững và hiệu quả. 1.1. Mục tiêu Mục tiêu chính của nghiên cứu này là xây dựng hệ thống thông tin cần thiết giúp cho việc thiết lập một dự án tiếp theo với mục tiêu mang lại lợi ích cho cộng đồng làm nghề cá nghèo nhất, đặc biệt, ở vùng nông thôn bằng cách phát triển và quản lý bền vững các tài nguyên thủy sản trong nội địa và ở bờ biển. Mục đích này có thể thực hiện thông qua xây dựng các mô hình thí điểm bao gồm các hoạt động tạo thu nhập khác nhau như (a) thủy sản, nghề thủ công, và các lựa chọn khác được xác định trong giai đoạn chuẩn bị; (b) cung cấp các khóa đào tạo về quản lý, giám sát môi trường và các hoạt động sản xuất; và (c) củng cố các tổ chức ở địa phương và các nhóm thuộc cộng đồng trong việc đưa ra quyết định chung đối với việc sử dụng tài nguyên bền vững. Các hoạt động thí điểm trên có thể được lựa chọn thông qua quá trình phân tích nhu cầu của cộng đồng, nhờ đó có thể lôi kéo được tất cả các nhóm có liên quan, bao gồm chính quyền địa phương, các tổ chức phi chính phủ và các bên khác tham gia. Việt nam - Sự tham gia của cộng đồng ngư dân nghèo trong xác đimh nguồn lực và nhu cầu đầu tư phát triển thủy sản 17 Các hoạt động tham vấn cụ thể bao gồm: a) Tham vấn với các cộng đồng nghề cá ở các khu vực đại diện ở bờ biển và nội địa khác nhau về địa lý nhằm hiểu rõ các khó khăn của họ trong quá trình tạo thu nhập. b) Thảo luận với các nhóm nghề cá nghèo về các lựa chọn tiềm năng đối với công việc liên quan tới họ, đặc biệt là việc phát triển thủy sản trên biển và dọc bờ biển dựa trên kinh nghiệm ở Việt Nam và Trung Quốc và với các cấp chính quyền địa phương về các kiểu can thiệp – ví dụ: thiết lập các vùng dành cho phát triển thủy sản bền vững, các thiết bị hỗ trợ, khả năng giám sát môi trường, các nhu cầu đào tạo… - và các hoạt động cần thiết cho nam giới và phụ nữ ở các hộ gia đình nghèo giúp họ có thể sử dụng tài nguyên đất và nước cho mục đích này. Cần chú trọng tới các lựa chọn thủy sản trên biển vì có rất nhiều vùng gần bờ phù hợp cho việc phát triển cũng như các lựa chọn trên đất liền cho việc đa dạng hóa sản xuất nông nghiệp – ví dụ như, phát triển thêm việc trồng lúa kết hợp nuôi cá và các loại hình khác như chăn nuôi gia súc và nuôi cá dưới ao. c) Tìm hiểu các lựa chọn có thể giúp cho các hộ gia đình nghèo có cơ hội được đào tạo, có diện tích để sản xuất, được tiếp cận nguồn tài chính, tín dụng và các nhu cầu sản xuất khác trong một chiến lược phát triển chấp nhận được về mặt xã hội và thân thiện về mặt môi trường xét từ quan điểm giới và đặc điểm các tộc người, cũng như dựa trên các tham chiếu khác. d) Xác định các trở ngại đối với các hộ gia đình nghèo trong việc tiếp cận các tài nguyên và tín dụng và gợi ý các phương cách khắc phục các trở ngại đó nhằm cải thiện sinh kế một cách bền vững. e) Chuẩn bị một báo cáo tóm tắt về các kết quả chính của việc tham vấn nhằm giúp cho việc xác định các lựa chọn phát triển, các nhu cầu về chính sách và các đầu tư cần thiết nhằm cải thiện sinh kế của cộng đồng nghề cá nghèo và nguồn tài nguyên mà họ phải phụ thuộc vào đó. 1.2. Phương pháp Các điểm chính của phương pháp Cần đưa ra một khung toàn diện đáp ứng cả hai phương pháp: định tính và định lượng. Tuy nhiên, cần phải chú ý nhiều hơn tới PRA, PPP, nghĩa là cần có thông tin từ phía cộng đồng. Ba giai đoạn chính của hoạt động tham vấn trên quy mô nhỏ này bao gồm: Tham khảo tài liệu thứ cấp; tập trung vào việc tham vấn trực tiếp với cộng đồng nghề cá ở cấp độ địa phương và ý kiến của những người quản lý về sử dụng nguồn lợi trong phát triển thủy sản. • Việc tham vấn được thực hiện theo phương pháp dựa trên và với sự tham gia của cộng đồng. Việc tham gia đó cũng được thực hiện trong các buổi hội thảo và việc tham vấn chi tiết ở làng /cộng đồng đặc biệt là các ngư dân nghèo. • Đặt chuẩn với các cộng đồng không làm nghề cá cũng là phương án hay, hoặc so sánh các vùng với các đặc điểm tự nhiên khác nhau như nội địa hoặc vùng bờ biển nơi cộng đồng làm nghề cá kiếm sống bằng các cách khác nhau. Việt nam - Sự tham gia của cộng đồng ngư dân nghèo trong xác đimh nguồn lực và nhu cầu đầu tư phát triển thủy sản 18 1.3. Lựa chọn điểm nghiên cứu Các tỉnh được lựa chọn đại diện cho các vùng kinh tế sinh thái khác nhau trên cả nước. Tỉnh Quảng Ninh và Ninh Bình đại diện cho vùng Bắc Bộ, tỉnh Hà Tĩnh đại diện cho Bắc Trung Bộ, tỉnh Ninh Thuận đại diện cho các tỉnh nam Trung Bộ, tỉnh Trà Vinh đại diện cho các tỉnh vùng Đồng bằng Sông Cửu Long. Trong mỗi tỉnh lựa chọn một huyện đại diện (riêng Hà Tĩnh có 2 huyện). Trong từng huyện lựa chọn 2 xã (1 xã nội địa và 1 xã ven biển) đại diện cho đặc thù của huyện. Các tiêu chí lựa chọn các xã nghiên cứu: (i) Có tỷ lệ hộ nghèo cao; (ii) Đa dạng về dân tộc; (iii) Có nhu cầu và khả năng chuyển dịch cơ cấu kinh tế, nhấn mạnh điều kiện phát triển thuỷ sản; (iv) Sự minh bạch và sẵn lòng của chính quyền địa phương; và (v) Năng lực tham gia và thực hiện cam kết của người dân (cộng đồng). Các xã được lựa chọn đã cố gắng đảm bảo các tiêu chí trên đây. Kết quả lựa chọn các xã để khảo sát như sau: Bảng 4 : Lựa chọn các xã để khảo sát như sau Tỉnh Huyện Thôn/xã ven biển Thôn/xã nội địa Miền Bắc Vùng Đông Bắc: Hải Hà Quảng Điền Đường Hoa Kim Sơn Kim Đông Bình Minh Quảng Ninh Vùng Đồng Bằng Sông Hồng: Ninh Bình Miền Trung Vùng Duyên Hải Ninh Phước Miền Trung Phước Dinh Phước Diêm Ninh Thuận Vùng Bắc Trung Bộ Hà Tĩnh Thạch Hà Thạch Hải Tượng Sơn Miền Nam Vùng Đồng Bằng Cầu Ngang Mỹ Long Nam Hiệp Mỹ Đông Sông Cửu Long Trà Vinh Việt nam - Sự tham gia của cộng đồng ngư dân nghèo trong xác đimh nguồn lực và nhu cầu đầu tư phát triển thủy sản 19 Các địa phương được lựa chọn nghiên cứu tham dự : Sự tham gia của cộng đồng vào xác định các nguồn lực và nhu cầu đầu tư phát triển thủy sản – 1 3 6 5 2 8 4 7 1. Tỉnh Quảng Ninh 4 làng của 2 xã thuộc huyện Hải Hà 9 13 10 12 11 14 17 16 15 24 18 25 20 19 23 22 21 26 2. Tỉnh Hà Tỉnh : 4 làng xã của huyện Can Lộc và huyện Thạch Hà 27 28 29 30 31 32 33 34 37 35 .3. Tỉnh Ninh Thuân 2 làng cua 2 xã thuộc huyện Ninh Phước 38 36 39 4.Tình Trà Vinh 2 làng trong 2 xã của huyện Cầu Ngang và Duyên Hải 41 40 44 42 45 46 50 53 51 56 59 47 43 49 48 52 55 54 57 58 Ghi chú: Số 2 bao gồm tỉnh Lai Châu và Điện Biên, Số 39 bao gồm 2 tinh Đắc Nông Số56 bao gồm và Đắc Lắc.TP. Cần Thơ và Hậu Giang 61 60 Bản đồ này có tính minh họa, không có tính pháp lý . Viet Nam Việt nam - Sự tham gia của cộng đồng ngư dân nghèo trong xác đimh nguồn lực và nhu cầu đầu tư phát triển thủy sản 20