Tài liệu Sự kế thừa và luận giải mới của phan bội châu về các tư tưởng nho giáo trong tác phẩm khổng học đăng tt

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI ----------***---------- LUYỆN THỊ MINH THƢ SỰ KẾ THỪA VÀ LUẬN GIẢI MỚI CỦA PHAN BỘI CHÂU VỀ CÁC TƢ TƢỞNG NHO GIÁO TRONG TÁC PHẨM KHỔNG HỌC ĐĂNG Chuyên ngành: Triết học Mã số: 62 22 03 01 TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC HÀ NỘI - 2017 CÔNG TRÌNH ĐƯỢC HOÀN THÀNH TẠI HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS Lê Thị Lan Phản biện 1: GS.TS. Đỗ Quang Hưng Phản biện 2: PGS.TS. Hồ Trọng Hoài Phản biện 3: PGS.TS. Trần Đăng Sinh Luận án đã được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận án cấp Học viện họp tại Học viện Khoa học Xã hội vào hồi … giờ …. phút, ngày …. tháng ….. năm ….. Có thể tìm hiểu luận án tại thƣ viện: - Thư viện Quốc gia - Thư viện Học viện Khoa học xã hội MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Dân tộc Việt Nam có truyền thống lịch sử dựng nước lâu đời, được nhiều dân tộc trên thế giới tôn trọng, mến mộ. Một dân tộc như vậy tất yếu phải có hệ thống tư tưởng ở trình độ nhất định, có nền văn hóa mang bản sắc độc đáo. Đó là những giá trị vô cùng quý báu, là hành trang quan trọng để Việt Nam hội nhập quốc tế thành công. Sau 30 năm đổi mới, với việc thực hiện đường lối phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa; hội nhập khu vực và thế giới, nền kinh tế nước ta đã từng bước ổn định và phát triển. Những thành tựu mà chúng ta đạt được về kinh tế, chính trị, xã hội, văn hóa, giáo dục,... rất đáng tự hào. Tuy nhiên, việc đẩy mạnh giao lưu văn hoá, hội nhập kinh tế quốc tế cũng ẩn chứa những nguy cơ, thách thức không nhỏ trên mọi lĩnh vực của đời sống xã hội. Trên góc độ văn hóa, với tâm lý sùng ngoại, một bộ phận không nhỏ người Việt Nam đã xem nhẹ những giá trị văn hoá dân tộc, chạy theo lối sống thực dụng phương Tây. Không ít trường hợp vì đồng tiền và danh vị mà chà đạp lên tình nghĩa gia đình, quan hệ thầy trò, đồng nghiệp. Tất cả những điều đó đang gây hại đến thuần phong mỹ tục của dân tộc, đến cốt cách và bản lĩnh con người Việt Nam. Vì vậy, trong sự nghiệp xây dựng và phát triển đất nước hiện nay, cùng với việc tiếp thu những tinh hoa văn hoá nhân loại, hơn bao giờ hết, chúng ta phải biết giữ gìn và phát huy các giá trị truyền thống, nhằm xây dựng một nền văn hoá tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc. Để giải quyết tốt nhiệm vụ đó, việc nghiên cứu, xác định đầy đủ các giá trị tư tưởng dân tộc thông qua nghiên cứu tư tưởng của các nhà văn hóa lớn là rất cần thiết. 1 Trong số các nhà tư tưởng Việt Nam, Phan Bội Châu được đánh giá là nhà văn hoá, nhà tư tưởng lớn có vị trí quan trọng và ảnh hưởng sâu sắc đối với các tầng lớp xã hội nước ta thời cận đại. Ông được coi là dấu nối giữa tư tưởng văn hóa truyền thống với tư tưởng văn hóa hiện đại của nước nhà. Trong cuộc đời hoạt động của mình, ông đã để lại nhiều tác phẩm có giá trị cao về tư tưởng. Là một nho sĩ uyên thâm, ông đã thấm nhuần những tư tưởng tích cực của Nho giáo. Giống như nhiều nhà tư tưởng cùng thời, để kết hợp yêu nước với duy tân, ông đã phải chia tay với đạo lý thánh hiền ở nhiều điểm nhưng trong quá trình tiếp nhận tư tưởng mới, ông đã nhìn lại và chịu không ít những ràng buộc với tư tưởng Nho giáo. Vì vậy, vào thời gian cuối đời, ông đã viết hai bộ sách lớn về Nho giáo, trong đó có cuốn Khổng học đăng. Đây là tác phẩm có giá trị, thể hiện rõ ý thức trách nhiệm của một nhà yêu nước chân chính, với tâm huyết giữ gìn và phát huy các giá trị tư tưởng truyền thống của dân tộc. Trong tác phẩm này, những kinh điển chủ yếu của Nho giáo đã được Phan Bội Châu giải thích lại thông qua lăng kính của một nhà nho tiến bộ, qua đó giúp người đọc thấy được những tinh hoa của Nho giáo trong toàn bộ lịch sử. Đây là việc làm có ý nghĩa hết sức sâu sắc của ông trong bối cảnh “gió Á mưa Âu” ở Việt Nam buổi giao thời. Trong bối cảnh đất nước ta hiện nay, khi quá trình hội nhập kinh tế, văn hóa toàn cầu đang diễn ra ngày càng sâu rộng thì đã xuất hiện nhiều đặc điểm dường như lặp lại có tính biện chứng so với những đặc điểm của xã hội Việt Nam cách đây gần 100 năm - thời kỳ tác phẩm Khổng học đăng ra đời. Vì vậy, nghiên cứu sự kế thừa, luận giải mới của Phan Bội Châu về các tư tưởng Nho giáo trong Khổng học đăng là một việc làm cần thiết. Nó giúp chúng ta đánh giá một cách đúng đắn nhất về tư tưởng và 2 những cống hiến của Phan Bội Châu đối với dân tộc Việt Nam, đồng thời gợi mở nhiều bài học sâu sắc về sự kế thừa và phát huy các giá trị tư tưởng truyền thống trong sự nghiệp xây dựng, phát triển đất nước hiện nay. Vì những lý do trên, nghiên cứu sinh quyết định chọn đề tài: “Sự kế thừa và luận giải mới của Phan Bội Châu về các tư tưởng Nho giáo trong tác phẩm “Khổng học đăng” làm nội dung luận án tiến sĩ Triết học của mình. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu: Làm rõ sự kế thừa và luận giải mới về Nho giáo của Phan Bội Châu trong tác phẩm Khổng học đăng, từ đó đưa ra những đánh giá về giá trị, hạn chế và ý nghĩa của việc luận giải Nho giáo đối với thời đại ông và hiện nay. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu: Để thực hiện mục đích trên, luận án có các nhiệm vụ sau: - Làm rõ tình hình hình nghiên cứu về sự kế thừa và luận giải mới của Phan Bội Châu về các tư tưởng Nho giáo trong tác phẩm Khổng học đăng, chỉ ra những nội dung kế thừa của các tác giả khác và xác định rõ hướng nghiên cứu của luận án. - Trình bày, phân tích những điều kiện kinh tế - xã hội, tiền đề tư tưởng dẫn đến sự kế thừa và luận giải mới của Phan Bội Châu về tư tưởng Nho giáo trong tác phẩm Khổng học đăng. - Trình bày, phân tích những nội dung tư tưởng Nho giáo được Phan Bội Châu kế thừa và luận giải trong tác phẩm Khổng học đăng. - Đánh giá những giá trị, hạn chế, ý nghĩa hiện thời của sự kế thừa và diễn giải mới của Phan Bội Châu về tư tưởng Nho giáo trong tác phẩm Khổng học đăng. 3 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tƣợng nghiên cứu: Sự diễn giải của Phan Bội Châu về Nho giáo trong tác phẩm Khổng học đăng. 3.2. Phạm vi nghiên cứu: Các tư tưởng của Nho giáo được Phan Bội Châu luận giải trong tác phẩm Khổng học đăng như: Vấn đề Trời, Mệnh trời, con người; vấn đề kinh tế, chính trị; vấn đề đạo đức, giáo dục. 4. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu 4.1. Cơ sở lý luận: Luận án được thực hiện trên cơ sở những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và các quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về lịch sử triết học, lịch sử tư tưởng Việt Nam. 4.2. Phƣơng pháp nghiên cứu: Luận án sử dụng các phương pháp nghiên cứu triết học như: phương pháp lôgic – lịch sử, phương pháp phân tích – tổng hợp, phương pháp so sánh, hệ thống hóa... kết hợp với phương pháp văn bản học, tiểu sử học. 5. Đóng góp của luận án: - Làm sáng tỏ được những điều kiện kinh tế - xã hội và tiền đề tư tưởng dẫn đến sự kế thừa và luận giải mới của Phan Bội Châu về tư tưởng Nho giáo trong tác phẩm Khổng học đăng. - Phân tích và làm rõ được sự kế thừa và luận giải mới của Phan Bội Châu về những nội dung tư tưởng Nho giáo trong tác phẩm Khổng học đăng. - Làm rõ được những giá trị, hạn chế và ý nghĩa hiện thời của sự kế thừa và luận giải mới của Phan Bội Châu về tư tưởng Nho giáo trong Khổng học đăng. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án 6.1. Ý nghĩa lý luận: Luận án góp tìm hiểu, hệ thống hóa những nội 4 dung tư tưởng Nho giáo được Phan Bội Châu kế thừa và luận giải mới trong tác phẩm Khổng học đăng, từ đó góp phần tìm hiểu tư tưởng của nhà Nho, nhà chí sĩ cách mạng Phan Bội Châu. Trên cơ sở đó, luận án rút ra một số bài học thực tiễn và lý luận về việc kế thừa, phát triển tinh hoa văn hóa dân tộc để vận dụng vào sự nghiệp xây dựng, phát triển đất nước hiện nay. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn: Luận án có thể được sử dụng làm tài liệu tham khảo trong nghiên cứu và giảng dạy môn Lịch sử Triết học, Lịch sử tư tưởng Việt Nam. Luận án cũng có thể dùng làm tài liệu tham khảo cho việc tiếp tục đi sâu nghiên cứu những vấn đề có liên quan đến đề tài. 7. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, luận án gồm 4 chương, 12 tiết. Chƣơng I. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI 1.1. Các công trình nghiên cứu về cơ sở của việc luận giải tƣ tƣởng Nho giáo trong tác phẩm Khổng học đăng của Phan Bội Châu Cơ sở của việc luận giải tư tưởng Nho giáo trong tác phẩm Khổng học đăng của Phan Bội Châu bước đầu đã được tiếp cận và phân tích ở góc độ trực tiếp hoặc gián tiếp. Trong những công trình nghiên cứu về tư tưởng Phan Bội Châu nói chung, Khổng học đăng nói riêng, các tác giả đã đề cập đến sự khủng hoảng Nho giáo ở Việt Nam, cùng với hoàn cảnh xuất thân và đặc điểm cá nhân của Phan Bội Châu với tư cách là điều kiện quan trọng dẫn tới việc Phan Bội Châu diễn dịch lại tư tưởng Nho giáo trong tác phẩm của mình. Một số vấn đề khác như: tình hình thế giới cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX; những cuộc tranh luận học thuật sôi nổi; sự ảnh 5 hưởng của Tân văn, Tân thư trong đời sống tư tưởng Việt Nam; xu hướng canh tân, đổi mới đất nước cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX ở nước ta... đều có liên quan mật thiết đến đến sự ra đời của Khổng học đăng nhưng lại chưa được tác giả nào luận giải nhằm chứng minh cho tính tất yếu của việc diễn dịch lại các tư tưởng Nho giáo của Phan Bội Châu trong tác phẩm này. Vì vậy, tác giả luận án sẽ phân tích, làm rõ tất cả những vấn đề trên. 1.2. Các công trình nghiên cứu về những nội dung tƣ tƣởng Nho giáo đƣợc Phan Bội Châu kế thừa và diễn giải mới trong tác phẩm Khổng học đăng Qua khảo sát một khối lượng đồ sộ công trình nghiên cứu về Phan Bội Châu, chúng tôi nhận thấy những công trình nghiên cứu về nội dung tư tưởng Nho giáo được Phan Bội Châu kế thừa và diễn giải mới trong tác phẩm Khổng học đăng chiếm một số lượng khá ít. Trong đó, các tác giả đã chỉ ra luận giải của Phan Bội Châu về chữ Nhân, dân, vấn đề dân chủ và kinh tế, từ đó đưa ra một số kết luận có giá trị. Tuy nhiên, do chủ yếu xuất hiện trong phạm vi một bài nghiên cứu hoặc bài báo khoa học cho nên các dẫn chứng, lập luận đưa ra chưa đủ để làm rõ nội dung nào được Phan Bội Châu kế thừa, nội dung nào được ông phát triển. Trong Khổng học đăng, còn nhiều vấn đề khác được Phan Bội Châu luận giải, qua đó gợi mở những bài học có giá trị, nhưng lại chưa được công trình nào đề cập tới. Đó là: những luận giải về Trời, Mệnh trời, con người; luận giải về đường lối trị nước; luận giải về các phạm trù đạo đức khác như Trung, Hiếu, Lễ, Nghĩa... và những luận giải về về đối tượng, nội dung, phương pháp giáo dục. 1.3. Các công trình nghiên cứu về giá trị, hạn chế và ý nghĩa hiện thời của việc luận giải tƣ tƣởng Nho giáo trong tác phẩm Khổng học đăng của Phan Bội Châu 6 Về giá trị, các nghiên cứu đi trước đã chỉ ra giá trị của những luận giải về Nho giáo trong Khổng học đăng là giúp cho người đọc thấy được những tinh hoa của Nho giáo, thấy được Nho giáo có đầy đủ những yếu tố của một học thuyết hiện đại. Những nhận định đó là chưa đầy đủ, vì vậy, cần bổ sung một số giá trị khác như: việc diễn dịch lại tư tưởng Nho giáo của Phan Bội Châu thể hiện tư duy thức thời của một nhà Nho chân chính trước sự biến đổi của xã hội; giúp người đọc thấy được những giá trị thực tiễn của học thuyết này trong bối cảnh chống đế quốc, giải phóng dân tộc ở Việt Nam những năm đầu thế kỷ XX. Về hạn chế, các tác giả đã chỉ ra một số hạn chế trong việc luận giải Nho giáo của Phan Bội Châu như: không phê phán mà chỉ thiên về ca ngợi cái hay của Nho giáo và thiếu thuyết phục trong việc làm mới một số nội dung của Nho giáo. Về ý nghĩa hiện thời của việc luận giải Nho giáo trong Khổng học đăng, các tác giả đã chỉ ra rằng, việc kế thừa và diễn giải mới của Phan Bội Châu về các tư tưởng Nho giáo đã gợi mở một bài học ý nghĩa về kế thừa các giá trị truyền thống và tiếp thu văn minh nhân loại trong sự nghiệp xây dựng và phát triển đất nước. Đây là những nhận định sâu sắc nhưng cần bổ sung các bài học giá trị về mặt thực tiễn, có thể vận dụng vào quá trình xây dựng và phát triển đất nước hiện nay trên tất cả các lĩnh vực kinh tế, chính trị, giáo dục, đạo đức. 1.4. Những vấn đề luận án tập trung giải quyết Thứ nhất, làm rõ bối cảnh chính trị - xã hội –tư tưởng thời Phan Bội Châu nhằm chỉ ra các yếu tố ảnh hưởng đến sự kế thừa và luận giải mới của ông về các tư tưởng Nho giáo trong tác phẩm Khổng học đăng. 7 Thứ hai, triển khai việc nghiên cứu về những nội dung tư tưởng Nho giáo được Phan Bội Châu kế thừa và diễn giải mới trong tác phẩm Khổng học đăng như: sự diễn giải về Trời, Người; sự diễn giải về vấn đề chính trị, kinh tế; sự diễn giải về vấn đề đạo đức, giáo dục. Thứ ba, làm rõ hai vấn đề: Một là, sự kế thừa và diễn giải mới của Phan Bội Châu về các tư tưởng Nho giáo trong Khổng học đăng có giá trị gì và còn tồn tại hạn chế gì cần khắc phục. Hai là, có thể rút ra những bài học lý luận và thực tiễn gì để vận dụng vào sự nghiệp xây dựng và phát triển đất nước hiện nay. Tiểu kết chƣơng I Chƣơng II. CƠ SỞ SỰ KẾ THỪA VÀ LUẬN GIẢI MỚI CỦA PHAN BỘI CHÂU VỀ CÁC TƢ TƢỞNG NHO GIÁO TRONG TÁC PHẨM KHỔNG HỌC ĐĂNG 2.1. Bối cảnh lịch sử, xã hội thế giới và Việt Nam cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX 2.1.1. Bối cảnh lịch sử, xã hội thế giới cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX Ở phương Tây, sự chuyển biến của CNTB từ tự do cạnh tranh sang độc quyền, làm cho các nhu cầu về thị trường ngày càng tăng lên. Đây cũng chính là nguyên nhân cơ bản dẫn đến việc các nước đế quốc tăng cường xâm lược thuộc địa, từ đó tạo ra sự biến đổi sâu sắc trên tất cả các mặt của đời sống xã hội ở các nước phương Đông, trong đó có Việt Nam. Ở phương Đông, phong trào canh tân đất nước ở Nhật Bản và Trung Quốc, làm rõ sự giống nhau của cả hai phong trào này đều thống nhất ở lập trường phải thay đổi những tư tưởng trì trệ, thủ cựu của chế độ phong kiến 8 đương thời. Đây chính là yếu tố cơ bản tác động sâu sắc tới tư tưởng các nhà yêu nước Việt Nam, thúc đẩy họ tìm tòi những định hướng mới nhằm giải phóng dân tộc và phát triển đất nước. 2.1.2. Bối cảnh lịch sử, xã hội Việt Nam cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX Về kinh tế: Từ một nền kinh tế nông nghiệp lạc hậu, kinh tế Việt Nam chuyển thành nền kinh tế thuộc địa – tư bản với kiến trúc đa ngành. Thực chất thì đây là một cơ cấu kinh tế mất cân đối với một nền nông nghiệp lạc hậu, bên cạnh một nền công nghiệp yếu ớt. Về chính trị: Chính quyền phong kiến Việt Nam bị tước đoạt gần hết các quyền tự trị cơ bản của mình, đồng thời trở thành kẻ bù nhìn, làm tay sai cho giặc. Điều này tất yếu làm cho Nho giáo, với tư cách là hệ tư tưởng của giai cấp địa chủ phong kiến sẽ bị ảnh hưởng không nhỏ. Về cơ cấu xã hội: Sự xâm lược của thực dân Pháp đã làm cơ cấu xã hội nước ta những năm cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX có nhiều chuyển biến đáng kể. Cơ cấu xã hội theo tứ dân: sĩ, nông, công, thương dần thay đổi. Tầng lớp tiểu tư sản trí thức trở thành lực lượng chính trong việc tìm ra những giải pháp cho những vấn đề trọng yếu của dân tộc. Nổi bật lên trong tầng lớp này là các trí thức yêu nước tiến bộ. Tuy chưa phải là lực lượng lãnh đạo cách mạng, nhưng với lòng yêu nước nhiệt thành, họ đã thực hiện một số nhiệm vụ quan trọng trong buổi giao thời ở nước ta như: kêu gọi, duy trì lòng yêu nước; giữ gìn, phát huy truyền thống của dân tộc hay tham gia các phong trào đấu tranh giải phóng dân tộc với những mức độ khác nhau. 2.2. Bối cảnh văn hóa, tƣ tƣởng của sự kế thừa và luận giải mới của Phan Bội Châu về các tƣ tƣởng Nho giáo trong tác phẩm Khổng học đăng 9 2.2.1. Bối cảnh văn hóa * Ảnh hưởng của văn hóa phương Tây đến đời sống tinh thần của người Việt Nam Sự gặp gỡ, va chạm giữa hai nền văn hóa Đông – Tây đặt ra đối với mỗi người Việt Nam nói chung, giới trí thức nói riêng là phải nhận thức một cách đúng đắn về văn hóa dân tộc cũng như văn hóa phương Tây, để trên cơ sở đó, lựa chọn một con đường đúng đắn nhất, phù hợp nhất. Bên cạnh đó, sự ra đời của hệ thống báo chí cùng với sự phát triển của môi trường đô thị, sự ra đời của chữ quốc ngữ và chủ trương dùng chữ quốc ngữ thay cho chữ Hán ở nước ta đầu thế kỉ XX của chính quyền thực dân... * Những thay đổi trong lĩnh vực giáo dục, khoa cử, chữ viết Về giáo dục, thay đổi trong chế độ khoa cử kéo theo sự suy tàn của ý thức hệ Nho giáo đã tồn tại ở nước ta nhiều năm và sự xuất hiện của một số trí thức Tây học tiến bộ, cùng với những thay đổi trong tư duy tiếp nhận và chuyển hóa những giá trị của nhân loại. Chủ trương dùng chữ quốc ngữ thay cho chữ Hán ở nước ta đầu thế kỷ XX của chính quyền thực dân là nguyên nhân chính thúc đẩy dịch thuật phát triển. Sự phát triển của dịch thuật, cùng với những nỗ lực của giới trí thức làm cho chữ quốc ngữ trở thành công cụ hữu hiệu trên con đường hiện đại hóa nền văn hóa dân tộc. Một số nhà Nho tiến bộ đã cố gắng dịch những nội dung của văn hóa truyền thống để vừa bảo tồn, vừa bắc nhịp cầu với các thế hệ chỉ được đào tạo theo môi trường “Tân học”. 2.2.2. Bối cảnh tư tưởng * Ảnh hưởng của Tân văn, Tân thư trong đời sống tư tưởng Việt Nam cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX Cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX, bằng nhiều con đường khác nhau, 10 những trào lưu tư tưởng mới của châu Âu đã được đưa vào Việt Nam với những tài liệu được gọi là Tân văn, Tân thư. Qua Tân văn, Tân thư, các sĩ phu yêu nước tiến bộ của Việt Nam đã tiếp cận với những tư tưởng mới của các nhà khai sáng Pháp như Rút xô, Môngtexkiơ, Vonte... Các nhà nho nhìn lại đạo lý Khổng – Mạnh để có được những đánh giá khoa học và khách quan nhất về học thuyết này. * Xu hướng tư tưởng canh tân, đổi mới đất nước cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX Từ những năm 60 của thế kỷ XIX, đã xuất hiện những đề nghị cải cách nhằm nâng cao sức mạnh của nội lực để bảo vệ đất nước của các nhân sĩ tiến bộ. Đây được coi là những viên gạch đầu tiên đặt nền móng cho các nhân sĩ yêu nước đầu thế kỷ XX như Phan Bội Châu tìm đến những tư tưởng mới, tiếp biến và hoàn thiện cho phù hợp với yêu cầu của sự nghiệp giải phóng đất nước. Những tư tưởng canh tân, cải cách của các nhân sĩ tiến bộ ở nước ta cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX, giúp Phan Bội Châu tiếp thu được phương pháp đánh giá tình hình trong và ngoài nước. Kế thừa tư tưởng của các nhà cải cách đi trước, ông cũng nhận ra rằng, ở nước ta lúc này, cuộc đấu tranh chống thực dân, phong kiến tay sai được lồng trong cuộc đấu tranh xây dựng nền văn hóa mới. Theo ông, nền văn hóa mới ở đây không có nghĩa là “Tây hóa”, càng không phải là sự đoạn tuyệt với văn hóa truyền thống, mà phải là sự chuyển mình tự thân của văn hóa truyền thống trong thời hiện đại. * Sự khủng hoảng của Nho giáo ở Việt Nam những năm đầu thế kỷ XX Ở Trung Quốc, với sự xâm lược của các nước đế quốc phương Tây, 11 cùng với các cuộc vận động văn hóa mới dẫn đến sự khủng hoảng và suy yếu của Nho học, cùng với sự phân hóa của giới Nho sĩ Trung Quốc. Ở Việt Nam, những chuyển biến về kinh tế, chính trị, văn hóa, giáo dục cuối thế kỷ XIX đã dẫn đến sự khủng hoảng của Nho giáo ở nước ta cùng những phân hóa trong đội ngũ Nho sĩ ngày càng rõ rệt. Sự khủng hoảng sâu sắc của Nho giáo ở Việt Nam đặt ra nhu cầu cách tân Nho học và xây dựng một nền học thuật điều hòa Đông Tây. Các trí thức Nho học tiến bộ là chủ thể tích cực trong quá trình này. 2.3. Thân thế, sự nghiệp của Phan Bội Châu và tác phẩm Khổng học đăng 2.3.1. Thân thế, sự nghiệp của Phan Bội Châu Phan Bội Châu sinh ra trong một gia đình có truyền thống Nho học tại vùng quê giàu truyền thống yêu nước; được đào luyện từ cửa Khổng sân Trình và là bậc đại Nho luôn có trách nhiệm với vận mệnh của đất nước. Phan Bội Châu không chỉ là con người tài năng, có tư tưởng cấp tiến, mà còn là nhà tư tưởng lớn có vị trí rất quan trọng và ảnh hưởng sâu sắc đối với các tầng lớp xã hội nước ta thời cận đại. Di sản của ông để lại cho hậu thế thật đa dạng và đã góp phần quan trọng vào kho tàng di sản tư tưởng dân tộc. Từ một nhà nho truyền thống chịu ông đã tiếp thu tư tưởng tiến bộ phương Tây và trở thành nhà Nho duy tân. Vào thời gian cuối đời, ông đã viết hai bộ sách lớn về Nho giáo, trong đó có Khổng học đăng. 2.3.2. Về tác phẩm Khổng học đăng Về thời gian ra đời, Khổng học đăng là một trước tác Nho học đồ sộ, được Phan Bội Châu biên soạn trong thời gian cuối đời khi bị giam lỏng ở Huế. 12 Về bố cục, ngoài phần “Phàm lệ”, Khổng học đăng được bố cục làm ba phần chính với tất cả 30 chương. Về mục đích, ông muốn người đọc nhận thức được những giá trị tốt đẹp của Nho giáo để trên cơ sở đó tự giác kết hợp Nho giáo với khoa học hiện đại phương Tây, làm nên một diện mạo mới cho văn hóa Việt Nam. Về nội dung, ông trích lục, chú thích, diễn giảng và bàn luận về nội dung Tứ thư của Nho giáo. Tiểu kết chƣơng II Chƣơng III. NHỮNG NỘI DUNG TƢ TƢỞNG NHO GIÁO ĐƢỢC PHAN BỘI CHÂU KẾ THỪA VÀ LUẬN GIẢI MỚI TRONG TÁC PHẨM KHỔNG HỌC ĐĂNG 3.1. Sự kế thừa và luận giải mới của Phan Bội Châu về vấn đề Trời, Mệnh trời và con ngƣời 3.1.1. Về Trời, Mệnh trời Phan Bội Châu đã kế thừa yếu tố duy vật của học thuyết Khổng – Mạnh. Theo luận giải của ông, Trời không phải là một lực lượng siêu nhiên thần bí mà như quy luật khách quan và nếu con người biết tuân theo quy luật đó thì có thể thay đổi được mọi việc. Ông còn bổ sung thêm một khía cạnh mới của phạm trù này khi cho rằng Trời cũng chính là người, là dân; Mệnh trời không phải là mệnh lệnh, sai khiến mà cũng chính là lòng người. Cách luận giải ấy thể hiện khuynh hướng duy vật tích cực, có tác dụng thức tỉnh mọi người dân không được ỷ lại vào Trời hay một lực lượng siêu nhiên nào đó, mà phải chủ động đứng lên đấu tranh để cứu nước. 3.1.2. Về con người 13 Về nguồn gốc của con người: Khác với các nhà tiên nho giải thích nguồn gốc của con người một cách duy tâm, Phan Bội Châu cho rằng nguồn gốc của con người là từ cái “lý tự nhiên”. Ông cho rằng con người cũng như vạn vật trong thế giới đều là sản phẩm của “lý tự nhiên” chứ không phải do Trời, Thượng đế hay một lực lượng siêu nhiên nào sinh ra. Về bản chất của con người: Phan Bội Châu đã kế thừa những nhân tố hợp lý trong tư tưởng Nho giáo về bản tính con người như khẳng định bản tính con người có thể thay đổi bởi hoàn cảnh, đề cao vai trò của giáo dục, tu dưỡng đối với việc hoàn thiện nhân cách con người. Mặt khác, ông đã vượt qua tính chất duy tâm, siêu hình của Nho giáo về vấn đề này khi cho rằng bản tính con người không phải là “trời phú”, cũng không phải tuyệt đối thiện hay tuyệt đối ác mà chỉ là một động cơ có thể dẫn đến thiện hoặc ác. 3.2. Sự kế thừa và luận giải mới của Phan Bội Châu về vấn đề kinh tế và chính trị trong Khổng học đăng 3.2.1. Về vấn đề kinh tế Một trong những tư tưởng của Nho giáo không được đánh giá cao là tư tưởng “trọng nghĩa khinh lợi”. Phan Bội Châu không đồng tình với quan điểm đó và cho rằng, Nho giáo Khổng – Mạnh không coi thường tài lợi mà chỉ phản đối “công lợi riêng”, còn “công lợi chung” thì vẫn được các nhà nho đề xướng. Nhiều người cho rằng, Nho giáo Khổng – Mạnh coi trọng nông nghiệp, coi nhẹ thương nghiệp. Phan Bội Châu cho rằng đánh giá như vậy là không đúng đối với tư tưởng Khổng – Mạnh. Ông đã dành nhiều tâm huyết để bàn về “Bình dân kinh tế chủ nghĩa” của Mạnh Tử, qua đó ông muốn chứng minh với người đọc rằng học thuyết Khổng – Mạnh có bao 14 hàm tư tưởng kinh tế, trong đó không chỉ nông nghiệp được coi trọng mà thủ công nghiệp và thương nghiệp cũng rất được đề cao. 3.2.2. Về vấn đề chính trị * Quan niệm về Dân Phan Bội Châu đã đã chịu ảnh hưởng và tiếp thu những yếu tố tích cực, nhân văn trong tư tưởng Nho giáo về phạm trù dân như: coi dân là lực lượng to lớn nuôi sống toàn xã hội; dân còn là gốc nước, có ảnh hưởng đến địa vị và quyền lực của nhà vua, đến sự thịnh – suy của triều đại. Tuy nhiên, sự phát triển của ông là ở chỗ, trong khi các nhà nho đều có cái nhìn miệt thị đối với người dân thì ở Phan Bội Châu, dân phải là đối tượng được biết ơn, được trân trọng và đề cao. * Về đường lối trị nước Kế thừa tư tưởng Nho giáo Khổng – Mạnh, trong tác phẩm Khổng học đăng, Phan Bội Châu cũng khẳng định vai trò của đạo đức trong đường lối trị nước; trong đó nhấn mạnh đến việc “giáo dân” và “dưỡng dân”. Ông cũng cho rằng nhà vua, người cầm quyền phải luôn làm gương trong việc thực hành các phẩm chất đạo đức trong các mối quan hệ xã hội. Tuy nhiên, ông đã có những kiến giải mới khi cho rằng “đức trị” hay “nhân trị” không đơn giản chỉ là cai trị bằng đạo đức, nhân nghĩa mà cần kết hợp với việc “lo lợi chung cho quốc dân”. Hơn nữa, những kiến giải của ông về việc giáo dân và dưỡng dân cũng cho thấy ông đã tiến gần đến quan niệm của chủ nghĩa duy vật lịch sử về vai trò của kinh tế trong đời sống xã hội. Ông muốn chứng minh mục đích của việc thực hiện đường lối trị nước trong Nho giáo Khổng – Mạnh là hướng đến việc giải phóng con người hiện thực chứ không phải là duy trì sự tồn tại vĩnh viễn của chế độ phong kiến. 15 3.3. Sự kế thừa và diễn giải mới của Phan Bội Châu về đạo đức và giáo dục trong tác phẩm Khổng học đăng 3.3.1. Về đạo đức Phan Bội Châu kế thừa nền tảng của đạo đức truyền thống, mặt khác, ông đã mở rộng, phát triển hệ thống phạm trù đạo đức của Nho giáo lên một trình độ cao hơn. Qua những kiến giải của ông, các phạm trù đạo đức của Nho giáo Khổng – Mạnh đã có một diện mạo mới: Từ quan niệm thực hiện đạo trung là trung thành với vua, Phan Bội Châu đã mở bằng cách đem trung quân gắn liền với ái quốc, ái dân. Từ quan niệm thực hiện đạo hiếu chỉ trong phạm vi gia đình, ông đã mở rộng phạm vi thực hiện đạo hiếu đến cả quốc gia, dân tộc. Từ quan niệm nhân trong Nho giáo được hiểu là lòng nhân ái với mọi người chung chung, ông đã mở rộng thêm một nội dung mới đó là tình yêu đất nước, yêu dân tộc... Những kiến giải của Phan Bội Châu về một số phạm trù đạo đức cơ bản trong Nho giáo Khổng – Mạnh cho thấy, một mặt, Phan Bội Châu kế thừa những nền tảng của đạo đức truyền thống, mặt khác, ông đã mở rộng, phát triển hệ thống phạm trù đạo đức của Nho giáo lên một trình độ cao hơn, tiến bộ hơn. 3.3.2. Sự kế thừa và luận giải mới của Phan Bội Châu về giáo dục 3.3.1. Về mục đích giáo dục Kế thừa tư tưởng Nho giáo Khổng – Mạnh về mục đích giáo dục, Phan Bội Châu cho rằng mục đích của giáo dục là để hoàn thiện bản thân. Bên cạnh đó, ông nhấn mạnh học là để thoát khỏi sự dốt nát, lạc hậu; để nâng cao dân trí, từ đó tạo ra sức mạnh nhằm giải phóng dân tộc. 16 3.3.2. Về nội dung giáo dục Khi nhận định về nội dung giáo dục của Nho giáo Khổng – Mạnh, nhiều nhà nghiên cứu cho rằng, do các nhà nho quá đề cao vai trò của yếu tố tinh thần, hạ thấp vai trò của hoạt động sản xuất cho nên nội dung giáo dục của Nho giáo chưa đầy đủ. Tuy nhiên, theo kiến giải của Phan Bội Châu, nội dung giáo dục của Nho giáo là khá đầy đủ, trong có bao hàm cả nội dung dạy dân làm ăn kinh tế chứ không phải chỉ thiên về dạy luân lý, đạo đức như nhiều người đánh giá... 3.3.3. Về phương pháp giáo dục Những kiến giải của Phan Bội Châu về phương pháp giáo dục của Nho giáo Khổng – Mạnh không có gì là dị biệt so với các học giả khác. Với những hiểu biết của mình, ông cố gắng giải thích để người đọc có thể hiểu rõ và nhận thấy được tính tích cực của các phương pháp giáo dục mà các nhà nho đã đưa ra. Tiểu kết chƣơng III Chƣơng IV. GIÁ TRỊ, HẠN CHẾ VÀ Ý NGHĨA CỦA SỰ KẾ THỪA VÀ LUẬN GIẢI MỚI CỦA PHAN BỘI CHÂU VỀ CÁC TƢ TƢỞNG NHO GIÁO TRONG TÁC PHẨM KHỔNG HỌC ĐĂNG 4.1. Giá trị và hạn chế của tƣ tƣởng Nho giáo Phan Bội Châu trong tác phẩm Khổng học đăng 4.1.1. Về giá trị Thứ nhất, việc diễn dịch lại tư tưởng Nho giáo của Phan Bội Châu đã thể hiện tư duy thức thời của một nhà nho chân chính trước sự biến đổi của xã hội. 17 Thứ hai, sự kế thừa và diễn giải mới của Phan Bội Châu về những nội dung tư tưởng Nho giáo trong tác phẩm Khổng học đăng có ý nghĩa quan trọng trong việc khẳng định những giá trị lý luận trường tồn của Nho giáo trong bối cảnh Nho giáo gần như đã trở thành “khói lạnh tro tàn”. Thứ ba, sự kế thừa và diễn giải mới của Phan Bội Châu về những nội dung tư tưởng Nho giáo trong tác phẩm Khổng học đăng có ý nghĩa quan trọng trong việc cách tân Nho giáo cho phù hợp với thời đại, đồng thời, giúp người đọc thấy được những giá trị thực tiễn của học thuyết này trong bối cảnh chống đế quốc, giải phóng dân tộc ở Việt Nam những năm đầu thế kỷ XX. 4.1.2. Về hạn chế Thứ nhất, sự luận giải của Phan Bội Châu tuy có mới nhưng chưa đủ sức thuyết phục, đặc biệt là với các tầng lớp trí thức tây học, thanh niên. Thứ hai, Phan Bội Châu thiên về ca ngợi cái hay, cái tốt của Nho giáo mà ít quan tâm lí giải căn nguyên thực sự dẫn đến khủng hoảng của Nho giáo đương thời. Thứ ba, Phan Bội Châu luận giải Nho giáo trên phương diện chính trị - xã hội là chủ yếu nên còn nhiều giá trị Nho giáo trên các phương diện khác chưa được chú ý hay phát hiện, đặc biệt là những vấn đề trong tư tưởng triết học của Nho giáo. 4.2. Ý nghĩa của việc Phan Bội Châu kế thừa và luận giải mới về Nho giáo trong tác phẩm Khổng học đăng 4.2.1. Ý nghĩa lý luận Một là, cần kế thừa các giá trị tư tưởng truyền thống trong sự nghiệp xây dựng và phát triển đất nước. 18