HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ - HÀNH CHÍNH QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH
-----------------------
BÁO CÁO TỔNG HỢP KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
ĐỀ TÀI KHOA HỌC CẤP BỘ NĂM 2010
MÃ SỐ: B10.16
Đề tài: Sù h×nh thµnh tÇng líp x· héi −u tréi
vµ vai trß cña nã ë viÖt nam trong ph¸t triÓn
kinh tÕ thÞ tr−êng vµ héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ
C¬ quan chñ trì : Viện Xã hội học
Chñ nhiÖm ®Ò tµi : GS,TS. NguyÔn §×nh TÊn
Thư ký đề tài
: GS,TS. Lê Ngọc Hùng
8536
Hµ Néi - 2010
ĐỀ TÀI KHOA HỌC CẤP BỘ TUYỂN CHỌN NĂM 2010
Đề tài: “Sù h×nh thµnh tÇng líp x∙ h«i −u tréi vµ vai
trß cña nã ë viÖt nam trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn
kinh tÕ thÞ tr−êng vµ héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ”
1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi
Trong thêi kú ®æi míi toµn diÖn ®êi sèng kinh tÕ-x· héi thêi gian qua ë
ViÖt Nam ®· xuÊt hiÖn vµ ph¸t triÓn nhiÒu nhãm x· héi, nhiÒu tÇng líp míi t¹o
nªn c¬ cÊu ph©n tÇng x· héi phong phó vµ n¨ng ®éng h¬n h¼n so víi thêi kú
tr−íc ®ã. Mét sè nhãm x· héi ®· v−ît tréi lªn h¼n so víi c¸c nhãm kh¸c nhê
nh÷ng −u thÕ nhÊt ®Þnh vÒ n¨ng lùc, phÈm chÊt vµ kh¶ n¨ng n¾m b¾t c¬ héi ®Ó
v−ît lªn dÉn ®Çu vÒ møc sèng vËt chÊt vµ tinh thÇn. Nhãm x· héi −u tréi bao
gåm c¸c c¸ nh©n vµ tæ chøc lao ®éng giái ®−îc §¶ng, Nhµ n−íc vµ x· héi ghi
nhËn, t«n vinh. Nhãm x· héi −u tréi cßn bao gåm c¶ nh÷ng c¸ nh©n, hé gia
®×nh, tæ chøc ®i ®Çu trong viÖc ®æi míi s¶n xuÊt kinh doanh vµ n©ng cao n¨ng
suÊt, chÊt l−îng, hiÖu qu¶ lao ®éng trong c¸c lÜnh vùc cña ®êi sèng x· héi.
Trong sè c¸c nhãm x· héi míi ph¸t triÓn m¹nh trong thêi gian qua næi
bËt nhÊt lµ tÇng líp c¸c doanh nh©n ®ang chñ ®éng vµ tÝch cùc ho¹t ®éng trong
c¸c lÜnh vùc s¶n xuÊt kinh doanh vµ ®−îc x· héi ®¸nh gi¸ cao. Hµng n¨m
chóng ta ®· tæ chøc ngµy Doanh nh©n ViÖt Nam vµ nhiÒu sù kiÖn quan träng
trªn c¶ n−íc ®Ó vinh danh nh÷ng doanh nh©n giái.
NhiÒu nghiªn cøu vÒ ph¸t triÓn doanh nghiÖp ®· nhÊn m¹nh vai trß cña
®éi ngò doanh nh©n ViÖt Nam trong viÖc thóc ®Èy t¨ng tr−ëng kinh tÕ vµ ph¸t
triÓn x· héi. Mét sè nghiªn cøu ®· chó ý ®Õn vai trß x· héi vµ tr¸ch nhiÖm x·
héi cña nhãm doanh nh©n trong viÖc t¹o ra c¸c c¬ héi viÖc lµm vµ t¨ng thu
nhËp cho ng−êi lao ®éng. Cã thÓ nãi, nhãm doanh nh©n ViÖt Nam ®ang lµ mét
1
trong c¸c nhãm x· héi ®i ®Çu trong lÜnh vùc s¶n xuÊt kinh doanh vµ do vËy
®ang lµm biÕn ®æi c¬ cÊu kinh tÕ ë n−íc ta trong thêi gian qua.
Trªn thùc tÕ, nhãm x· héi −u tréi vÒ mÆt kinh tÕ ®· xuÊt hiÖn ë c¶ thµnh thÞ
vµ n«ng th«n. Trong khu vùc thµnh thÞ, nhÊt lµ ë nh÷ng thµnh phè lín lµ thµnh
phè Hå ChÝ Minh, Hµ Néi, H¶i Phßng ®· xuÊt hiÖn nhãm x· héi −u tréi trong
lÜnh vùc kinh tÕ nh− nhãm c¸c doanh nh©n, nhãm x· héi −u tréi trong lÜnh vùc
v¨n ho¸ nh− nhãm c¸c v¨n, nghÖ sÜ trÎ, nhãm x· héi −u tréi trong lÜnh vùc khoa
häc vµ c«ng nghÖ gåm c¸c thµy c« gi¸o d¹y giái vµ nh÷ng nhµ khoa häc tµi ba.
Trong khu vùc n«ng th«n, nhãm x· héi −u tréi ®ang næi lªn m¹nh mÏ lµ
nh÷ng nhãm n«ng d©n lµm trang tr¹i, nh÷ng tiÓu chñ cña c¸c c¬ së s¶n xuÊt
n«ng nghiÖp, kinh doanh n«ng s¶n vµ cung cÊp c¸c nguyªn liÖu, c«ng cô
ph−¬ng tiÖn vµ dÞch vô phôc vô n«ng nghiÖp vµ ph¸t triÓn n«ng th«n.
Tuy nhiªn, song hµnh víi sù h×nh thµnh vµ lín lªn cña nhiÒu nhãm x·
héi −u tréi, hîp thøc mang l¹i lîi Ých hµi hßa cho c¸ nh©n, tËp thÓ vµ x· héi,
®ång thêi ®ang ®ãng vai trß ®Çu tÇu, cuèn hót x· héi ®i lªn, ®−îc §¶ng, Nhµ
n−íc vµ x· héi t«n vinh th× còng cã sù “phÊt lªn” cña mét sè ng−êi. Hä còng
trë nªn giµu cã, cã ®Þa vÞ x· héi cao nh−ng kh«ng ph¶i do tµi n¨ng, ®øc ®é, sù
cèng hiÕn ®ãng gãp cña m×nh mµ lµ do lµm ¨n phi ph¸p, chèn thuÕ, lËu thuÕ,
biÓn thñ cña c«ng, ch¹y chät, luån lät, xu nÞnh liªn minh, mãc ngoÆc víi mét
sè phÇn tö cã thÕ lùc song bÞ tho¸i hãa, biÕn chÊt trong c¬ quan c«ng quyÒn…
§©y lµ nh÷ng nhãm x· héi lµm giµu bÊt chÝnh, bÊt hîp ph¸p, g©y nhiÒu tai
tiÕng vµ bøc xóc cho x· héi.
§· cã kh«ng Ýt c¸c nghiªn cøu vÒ c¬ cÊu x· héi, ph©n tÇng x· héi vµ
biÕn ®æi x· héi trong ®ã ®· ph©n tÝch sù h×nh thµnh vµ biÕn ®æi c¸c giai tÇng
x· héi. Mét sè bµi viÕt ®¨ng trªn t¹p chÝ khoa häc ®· ®¸nh gi¸ vai trß cña tÇng
líp trung l−u trªn vµ nhãm v−ît tréi trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ ph¸t triÓn
n«ng th«n. Tuy nhiªn, ch−a cã nghiªn cøu nµo tËp trung ph©n tÝch c¬ chÕ, ®iÒu
kiÖn, nguyªn nh©n vµ vai trß cña sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn c¸c nhãm x· héi
−u tréi ë ViÖt Nam trong thêi gian qua. NhiÒu hiÖn t−îng míi g¾n víi sù h×nh
2
thµnh nhãm x· héi −u tréi còng nh− vai trß cña nhãm x· héi nµy cÇn ®−îc
ph©n tÝch, gi¶i thÝch vµ cã nh÷ng biÖn ph¸p phï hîp ®Ó qu¶n lÝ theo h−íng thóc
®Èy sù ph¸t triÓn c¸c nhãm x· héi −u tréi tÝch cùc, ®iÒu tiÕt vµ ®Þnh h−íng c¸c
nhãm x· héi −u tréi vµo viÖc thùc hiÖn hµi hoµ c¸c môc tiªu cña x· héi.
Tr−íc t×nh h×nh ®ã, ®Ò tµi “Sù h×nh thµnh tÇng líp x∙ h«i −u tréi vµ
vai trß cña nã ë ViÖt Nam trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng vµ
héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ” cã ý nghÜa lý luËn vµ thùc tiÔn cÊp b¸ch.
2. T×nh h×nh nghiªn cøu liªn quan ®Õn ®Ò tµi
Cho ®Õn nay, ®· cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu lý thuyÕt vµ thùc
nghiÖm vÒ c¬ cÊu x· héi, ph©n tÇng x· héi nãi chung, c¬ cÊu giai tÇng x· héi
nãi riªng. C¸c lý thuyÕt x· héi häc vÒ c¬ cÊu x· héi vµ ph©n tÇng x· héi cã ý
nghÜa nÒn t¶ng. C¸c nhµ nghiªn cøu ®· sö dông nhiÒu c¸ch tiÕp cËn kh¸c nhau
khi nghiªn cøu vÒ c¬ cÊu giai tÇng x· héi, trong ®ã næi bËt lµ c¸c lý thuyÕt cña
K.Marx, M.Weber, quan ®iÓm lý thuyÕt cña c¸c t¸c gi¶ nh− Giddens, Kerbo
Harold, John, Kerby Markm, v,v... hoÆc lý thuyÕt hiÖn ®¹i ho¸ (W.Rostow vµ
c¸c t¸c gi¶ kh¸c), lý thuyÕt vÒ sù phô thuéc (A.G.Frank vµ c¸c t¸c gi¶ kh¸c),
lý thuyÕt vÒ sù kÐm ph¸t triÓn trong hÖ thèng thÕ giíi (I.Wallenstein)...
C¸c nghiªn cøu vÒ c¬ cÊu x· héi vµ ph©n tÇng x· héi quan t©m ®Õn c¸c
n−íc giµu vµ n−íc nghÌo, vïng giµu vµ vïng nghÌo ë tÊt c¶ c¸c ch©u lôc ¢u Mü, ¸ - Phi trªn c¸c mÆt kinh tÕ, v¨n ho¸, chÝnh trÞ, x· héi. Tõ ®ã ph©n tÝch c¸c
giai tÇng trong x· héi trªn nh÷ng khÝa c¹nh kh¸c nhau. Tuy nhiªn, nh÷ng nghiªn
cøu thùc nghiÖm hiÖn nay hÇu hÕt chØ tËp trung vµo chñ ®Ò ng−êi nghÌo vµ xo¸
®ãi gi¶m nghÌo. C¸c tæ chøc nh− World Bank, UNDP ®· thùc hiÖn rÊt nhiÒu
nghiªn cøu trªn lÜnh vùc nµy nh−ng còng chØ xoay quanh chñ ®Ò ng−êi nghÌo vµ
gi¶m nghÌo. Trong khi ®ã mÆt bªn kia cña vÊn ®Ò, ng−êi giµu vµ nh÷ng n¨ng lùc
v−ît tréi kinh tÕ vµ tiÕn bé x· héi - v¨n ho¸ cña hä ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn
ch−a ®−îc c¸c nhµ nghiªn cøu vµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch chó ý nhiÒu.
3
C«ng tr×nh nghiªn cøu do t¸c gi¶ Lôc Häc NghÖ chñ biªn: “B¸o c¸o
nghiªn cøu giai tÇng x· héi Trung Quèc ®−¬ng ®¹i”, nhµ xuÊt b¶n V¨n HiÕn,
B¾c Kinh ®· xuÊt b¶n. T¸c gi¶ ®· vËn dông mét h−íng tiÕp cËn míi gäi lµ
“Giai tÇng luËn” ®Ó thay thÕ cho quan ®iÓm giai cÊp cøng nh¾c cña nh÷ng thêi
kú tr−íc. T¸c gi¶ ph©n lo¹i x· héi Trung Quèc thµnh 5 ®¼ng cÊp kinh tÕ x· héi
lín gåm: (1) Th−îng tÇng: c¸c c¸n bé l·nh ®¹o cÊp cao, gi¸m ®èc c¸c c«ng ty
lín, nh©n viªn chuyªn nghiÖp cao cÊp vµ chñ doanh nghiÖp t− nh©n lín; (2)
Trung th−îng tÇng: c¸n bé l·nh ®¹o võa vµ nhá, ng−êi qu¶n lÝ cÊp trung ë c¸c
doanh nghiÖp lín, gi¸m ®èc cña c¸c doanh nghiÖp võa vµ nhá, nh©n viªn kü
thuËt chuyªn nghiÖp cÊp trung vµ chñ nh÷ng doanh nghiÖp võa; (3) Trung
trung tÇng: nh©n viªn kü thuËt tr×nh ®é s¬ cÊp, chñ nh÷ng doanh nghiÖp nhá,
nh©n viªn v¨n phßng, hé c«ng th−¬ng c¸ thÓ, c«ng nh©n kü thuËt trung vµ cao
cÊp, nh÷ng hé kinh doanh n«ng nghiÖp lín; (4) Trung h¹ tÇng: nh÷ng ng−êi
lao ®éng c¸ thÓ, nh©n viªn ngµnh phôc vô, th−¬ng nghiÖp nãi chung, c«ng
nh©n, n«ng d©n; (5) TÇng ®¸y: nh÷ng c«ng nh©n cã cuéc sèng nghÌo khæ vµ
kh«ng cã sù ®¶m b¶o vÒ viÖc lµm, n«ng d©n vµ nh÷ng ng−êi kh«ng cã nghÒ
nghiÖp, thÊt nghiÖp vµ b¸n thÊt nghiÖp. Trong t¸c phÈm nµy, 10 giai tÇng x·
héi cña x· héi Trung Quèc ®−¬ng ®¹i còng ®−îc chØ ra, bao gåm: (1) Giai
tÇng nh÷ng nhµ qu¶n lÝ nhµ n−íc vµ x· héi (cã nguån lùc tæ chøc); (2) Giai
tÇng nh÷ng nhµ gi¸m ®èc (cã nguån lùc, v¨n ho¸ vµ tæ chøc); (3) Giai tÇng
nh÷ng chñ doanh nghiÖp t− nh©n (cã nguån lùc kinh tÕ); (4) Giai tÇng nh÷ng
nh©n viªn kü thuËt chuyªn nghiÖp (cã nguån lùc v¨n ho¸); (5) Giai tÇng nh÷ng
nh©n viªn v¨n phßng (cã Ýt nguån lùc v¨n ho¸ vµ nguån lùc tæ chøc); (6) Giai
tÇng nh÷ng hé c«ng th−¬ng c¸ thÓ (cã Ýt nguån lùc kinh tÕ); (7) Giai tÇng
nh÷ng c«ng nh©n viªn phôc vô, th−¬ng nghiÖp (cã rÊt Ýt c¶ ba nguån lùc tæ
chøc, kinh tÕ vµ v¨n ho¸); (8) Giai tÇng nh÷ng c«ng nh©n trong c¸c xÝ nghiÖp
(cã rÊt Ýt c¶ ba nguån lùc tæ chøc, kinh tÕ vµ v¨n ho¸); (9) Giai tÇng ng−êi lao
®éng n«ng nghiÖp (cã rÊt Ýt c¶ ba nguån lùc tæ chøc, kinh tÕ vµ v¨n ho¸); (10)
Giai tÇng nh÷ng ng−êi kh«ng nghÒ nghiÖp, thÊt nghiÖp vµ b¸n thÊt nghiÖp (vÒ
4
c¬ b¶n kh«ng cã c¶ ba nguån lùc tæ chøc, kinh tÕ vµ v¨n ho¸). Quan ®iÓm giai
tÇng luËn lµ phï hîp víi thùc tÕ x· héi thêi c¶i c¸ch, khai phãng, më cöa cña
nhµ n−íc Trung Hoa hiÖn ®¹i. Nghiªn cøu cña tËp thÓ t¸c gi¶ nµy lµ mét gîi ý
rÊt quan träng ®Ó c¸c nhµ nghiªn cøu tiÕp tôc thùc hiÖn c¸c ph©n tÝch cña m×nh
trªn lÜnh vùc ph©n tÇng x· héi vµ biÕn ®æi c¬ cÊu x· héi ë c¸c n−íc ®ang ph¸t
triÓn kiÓu nh− Trung Quèc, c¸c n−íc ASEAN...
ViÖt Nam ®· tr¶i qua h¬n 20 n¨m thùc hiÖn c«ng cuéc §æi míi toµn
diÖn ®Êt n−íc. KÓ tõ ®ã ®Õn nay n−íc ta ®· cã nh÷ng thay ®æi to lín trªn c¸c
mÆt c¶ vÒ kinh tÕ, x· héi, v¨n ho¸… C¬ chÕ kinh tÕ thÞ tr−êng ®· ph¸t huy
hiÖu qu¶ cña nã ë tèc ®é t¨ng tr−ëng kinh tÕ cao vµ æn ®Þnh cïng víi viÖc
n©ng cao møc sèng cña hÇu hÕt c¸c tÇng líp d©n c−. Bªn c¹nh nh÷ng mÆt tÝch
cùc mµ t¨ng tr−ëng kinh tÕ ®em l¹i th× qu¸ tr×nh nµy còng s¶n sinh ra mét sè
hËu qu¶ x· héi cÇn ph¶i gi¶i quyÕt, trong ®ã sù ph©n ho¸ giµu nghÌo, ph©n
tÇng x· héi trong c¸c nhãm d©n c−, gi÷a khu vùc n«ng th«n - ®« thÞ, gi÷a c¸c
vïng miÒn, ®Æc biÖt, t¹i c¸c ®« thÞ lín nh− Hµ Néi vµ thµnh phè Hå ChÝ Minh,
møc ®é chuyÓn biÕn ®ang diÔn ra víi mét tèc ®é nhanh chãng vµ s©u s¾c.
Theo ®ã, kh«ng cßn gièng nh− thêi kú tr−íc, tøc lµ x· héi ViÖt Nam hiÖn nay
kh«ng chØ cã hai giai cÊp c«ng nh©n, n«ng d©n vµ tÇng líp trÝ thøc. Cïng víi
sù t¨ng tr−ëng kinh tÕ vµ ph¸t triÓn x· héi, ®· vµ ®ang xuÊt hiÖn thªm mét sè
tÇng líp x· héi kh¸c nh− tÇng líp doanh nh©n, trÝ thøc khoa häc c«ng nghÖ
cao, giíi v¨n nghÖ sü thêi kú ®æi míi... Sù xuÊt hiÖn thªm c¸c tÇng líp x· héi
míi lµm cho c¬ cÊu giai tÇng x· héi trë nªn phøc t¹p, phong phó h¬n.
Trong sè nhiÒu c«ng tr×nh, bµi b¸o vÒ nh÷ng vÊn ®Ò nµy, ph¶i kÓ ®Õn hai
bµi b¸o ®¸ng chó ý sau:
Bµi thø nhÊt: "Xu h−íng biÕn ®æi c¬ cÊu x· héi cña giai cÊp n«ng d©n ë
§ång b»ng s«ng Cöu Long" trªn T¹p chÝ Céng s¶n sè 38/2003, t¸c gi¶ Lª
Ngäc TriÕt ®· chØ ra "kh¶ n¨ng xuÊt hiÖn mét tÇng líp trung l−u, giµu cã trong
chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ vµ ph¸t triÓn kinh tÕ trang tr¹i". theo t¸c gi¶, qu¸
tr×nh chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ vµ ph¸t triÓn kinh tÕ trang tr¹i n«ng th«n ë
5
vïng §ång b»ng s«ng Cöu Long ®· xuÊt hiÖn mét lùc l−îng s¶n xuÊt míi, tiÕp
søc cho ®«ng ®¶o n«ng d©n lµm ¨n tèt h¬n. §ã lµ tÇng líp trung l−u, mét lùc
l−îng s¶n xuÊt cã vai trß quan träng trong nÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp cã tÝnh
chÊt hµng ho¸. Hä kh«ng nh÷ng thµnh th¹o vÒ kü thuËt s¶n xuÊt mµ cßn nh¹y
bÐn víi thÞ tr−êng, biÕt h¹ch to¸n kinh tÕ, biÕt c¸ch tæ chøc kinh doanh, cã
kiÕn thøc vÒ khoa häc - kü thuËt, vÒ tæ chøc s¶n xuÊt, cã t− duy n¨ng ®éng.
§©y lµ nh©n tè míi, tËp hîp n«ng d©n ®i lªn s¶n xuÊt lín b»ng nhiÒu h×nh
thøc, b−íc ®i thÝch hîp, tõng b−íc ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn quan hÖ s¶n xuÊt
míi x· héi chñ nghÜa.
Bµi thø hai: "VÒ nhãm x· héi trung l−u ë ViÖt Nam hiÖn nay" trªn T¹p
chÝ Céng s¶n sè 2 + 3 (122+123) n¨m 2007, t¸c gi¶ NguyÔn Thanh TuÊn còng
®Ò cËp ®Õn sù h×nh thµnh, ph¸t triÓn cña nhãm x· héi trung l−u ë ViÖt Nam
hiÖn nay.
Theo t¸c gi¶, thuËt ng÷ "nhãm hé gia ®×nh kh¸ gi¶" hoÆc "nhãm x· héi
trung l−u" cã ë tÊt c¶ c¸c giai cÊp, tÇng líp x· héi. Nhãm nµy ®−îc ph©n biÖt
víi hai nhãm x· héi kh¸c lµ nhãm giµu vµ nhãm nghÌo.
Tû lÖ nhãm nµy cµng lín th× cµng gi÷ vai trß trung hoµ tèt h¬n sù ph©n
ho¸ x· héi theo hai cùc ®èi lËp; tøc lµ h¹n chÕ sù ph©n ho¸ theo h−íng tiªu
cùc; còng theo t¸c gi¶, nhãm x· héi trung l−u chñ yÕu bao gåm nh÷ng phÇn tö
−u tó cña c¸c giai cÊp, tÇng líp c¬ b¶n trong x· héi vµ cÇn nh×n nhËn nã nh−
mét nhãm x· héi tÝch cùc...
Nh− vËy, chóng ta cã thÓ thÊy r»ng, hai t¸c gi¶ Lª Ngäc TriÕt còng nh−
NguyÔn Thanh TuÊn ®Òu cã nh÷ng quan t©m chung còng nh− nh÷ng nhËn xÐt
t−¬ng ®èi gièng nhau vÒ "tÇng líp x· héi trung l−u" hay "nhãm x· héi trung
l−u". Tuy nhiªn c¶ hai t¸c gi¶ míi chØ xem xÐt "tÇng líp x· héi trung l−u" nh−
lµ nh÷ng c¸ nh©n, hoÆc "nhãm hé gia ®×nh kh¸ gi¶" mµ ch−a xem nã nh− lµ
mét tÇng líp x· héi "−u tréi" tøc lµ tÇng líp −u tó, "tréi v−ît lªn", "v−¬n lªn",
"tréi lªn" tõ kh¾p c¸c giai cÊp, tÇng líp trong c¬ cÊu - giai tÇng x· héi (c«ng
nh©n, n«ng d©n, thî thñ c«ng, c¸n bé khoa häc, kü thuËt, c«ng nghÖ, doanh
6
nh©n, trÝ thøc, nhµ l·nh ®¹o qu¶n lý, c«ng chøc, viªn chøc, c«ng an, bé ®éi...).
C¸c t¸c gi¶ cña c¸c bµi b¸o trªn còng ch−a cã nh÷ng ph©n biÖt cÇn thiÕt trong
néi bé cña tÇng líp trung l−u gi÷a nh÷ng ng−êi v−ît tréi hîp thøc (tøc lµ
nh÷ng ng−êi giµu lªn, cã uy tÝn, vÞ trÝ ¶nh h−ëng cao lªn lµ do tµi n¨ng, ®øc
®é, cèng hiÕn, nh÷ng ®ãng gãp thùc tÕ hîp thøc, hîp ph¸p cña hä cho x· héi,
víi mét bé phËn kh¸c cña tÇng líp trung l−u giµu lªn, cã vÞ thÕ cao lªn, hoÆc
"phÊt lªn" lµ do tham nhòng, biÓn thñ cña c«ng, lµm ¨n phi ph¸p, ch¹y chät,
luån lät, xu nÞnh, m¸nh khoÐ, thñ ®o¹n mµ cã...
Ngoµi hai bµi b¸o trªn ph¶i kÓ ®Õn kh¸ nhiÒu c¸c c«ng tr×nh, bµi viÕt cña
nhiÒu t¸c gi¶ kh¸c còng bµn b¹c, ph©n tÝch trùc tiÕp, gi¸n tiÕp ë møc ®é nhiÒu
Ýt kh¸c nhau ®Õn chñ ®Ò nµy hoÆc xung quanh c¸c chñ ®Ò nµy.
Tuy nhiªn, ®Æc ®iÓm cña nh÷ng nghiªn cøu nµy lµ míi chØ tËp trung vµo
ph©n tÝch c¬ cÊu x· héi theo chiÒu däc), tøc lµ tËp trung vµo ph©n tÝch sù ph©n ho¸
giµu - nghÌo, kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c nhãm theo chØ b¸o kinh tÕ, thu nhËp, møc sèng
vµ th−êng thiªn vÒ viÖc nghiªn cøu c¸c nhãm x· héi nghÌo, yÕu thÕ trong th¸p
ph©n tÇng x· héi. Nh÷ng nghiªn cøu chuyªn s©u ph©n tÝch thùc tr¹ng vµ xu h−íng
biÕn ®æi cña c¸c tÇng líp x∙ héi −u tréi, v−ît tréi vÉn cßn th−a v¾ng.
Nh÷ng n¨m ®Çu thËp niªn 90 cña thÕ kû tr−íc, nh÷ng nghiªn cøu vÒ
tÇng líp x· héi −u tréi, nhãm v−ît tréi còng ®· ®−îc ®Ò cËp nh−ng míi chØ ë
møc ®é khëi th¶o ý t−ëng, ch−a cã sù ®Çu t− tËp trung nªn kÕt qu¶ ®¹t ®−îc
còng míi chØ dõng l¹i ë møc cã ®−îc nh÷ng nhËn diÖn ban ®Çu vÒ c¸c tÇng
líp, nhãm x· héi nµy mµ ch−a chØ râ nh÷ng ®iÒu kiÖn, nguyªn nh©n, c¬ héi vµ
th¸ch thøc còng nh− c¸c chÝnh s¸ch x· héi nh»m thóc ®Èy sù ph¸t triÓn c¸c
tÇng líp, c¸c nhãm nµy nh− ®éi ngò tiªn phong trong tiÕn tr×nh ®æi míi, ph¸t
triÓn, ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc.
Sù h×nh thµnh tÇng líp x· héi "−u tréi" g¾n chÆt víi qu¸ tr×nh h×nh thµnh
cÊu tróc ph©n tÇng x· héi hîp thøc. Hä lµ tÇng líp −u tó "tréi v−ît", v−¬n lªn,
"tréi lªn" tõ kh¾p c¸c giai cÊp, tÇng líp trong c¬ cÊu - giai tÇng x· héi (c«ng
nh©n, n«ng d©n, thî thñ c«ng, c¸c nhµ khoa häc kü thuËt, c«ng nghÖ, doanh
7
nh©n, trÝ thøc, nhµ l·nh ®¹o qu¶n lý, c«ng chøc, viªn chøc, bé ®éi, c«ng an...).
Hä cÇn ®−îc §¶ng, Nhµ n−íc, c¸c ®oµn thÓ x· héi vµ nh©n d©n nãi chung nh×n
nhËn, ®¸nh gi¸ mét c¸ch ®óng ®¾n, tµi n¨ng, c«ng lao cña hä, ®¸nh gi¸ ®óng
®¾n, c«ng b»ng gi¸ trÞ ®ãng gãp, cèng hiÕn cña lao ®éng, l·nh ®¹o, qu¶n lý,
lao ®éng khoa häc, kü thuËt, c«ng nghÖ cña hä; t«n vinh hä, vinh danh hä; cã
chÕ ®é l−¬ng th−ëng, thï lao xøng ®¸ng víi nh÷ng ®ãng gãp to lín cña hä;
chó ý theo dâi, thu hót, khÝch lÖ ®µo t¹o, s¾p xÕp, bæ nhiÖm hä vµo c¸c vÞ trÝ
then chèt cña bé m¸y quyÒn lùc (trong mäi lÜnh vùc cña ®êi sèng x· héi nh−:
chÝnh trÞ, kinh tÕ, x· héi, ph¸p luËt, gi¸o dôc, khoa häc, kü thuËt, c«ng nghÖ,
giao dÞch, th−¬ng m¹i...); §¶ng, Nhµ n−íc cÇn nh×n nhËn hä nh− lµ mét lùc
l−îng x· héi tÝch cùc, t¹o mäi m«i tr−êng; "thêi hËu" ®iÒu kiÖn thuËn lîi, an
toµn, ®−a ra c¸c chÕ ®é, chÝnh s¸ch, quy tr×nh ®µo t¹o, sö dông mét c¸ch khoa
häc, nhÊt qu¸n ®Ó hä cã thÓ ph¸t huy ®−îc tèi ®a tµi n¨ng, nhiÖt huyÕt cña
m×nh, tõ ®ã mµ trë thµnh nh÷ng "®Çu tÇu" sung m·n, nh÷ng m¹nh th−êng
qu©n ®Çy b¶n lÜnh, trÝ tuÖ, qu¶ c¶m, nh÷ng ng−êi −u tó, ®i tiªn phong, thóc ®Èy
vµ dÉn d¾t x· héi ®i lªn.
XuÊt ph¸t tõ nh÷ng yªu cÇu vÒ lÝ luËn vµ thùc tiÔn nªu trªn, viÖc triÓn
khai nghiªn cøu ®Ò tµi: “Sù h×nh thµnh tÇng líp x· h«i −u tréi vµ vai trß cña
nã trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng vµ héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ” cã
mét ý nghÜa hÕt søc quan träng trong viÖc kiÕn gi¶i lý luËn, cung cÊp chøng cø
lªn c¸c cÊp l·nh ®¹o qu¶n lý cña §¶ng vµ Nhµ n−íc, qua ®ã cã c¬ së khoa häc
®Ó ho¹ch ®Þnh ®−êng lèi ®æi, míi chÝnh s¸ch, ®iÒu chØnh vµ t¹o lËp nh÷ng
hµnh lang ph¸p lý hîp thøc, th«ng tho¸ng nh»m ph¸t huy tÝnh tÝch cùc vai trß
cña tÇng líp x· héi −u tréi trong sù nghiÖp ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi, x©y
dùng nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa, thùc hiÖn thµnh
c«ng sù nghiÖp c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ vµ héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ.
8
3. Môc tiªu vµ nhiÖm vô cña ®Ò tµi
3.1. Môc tiªu cña ®Ò tµi
Trªn c¬ së ph©n tÝch lý luËn vµ kh¶o s¸t thùc tiÔn vÒ sù h×nh thµnh tÇng
líp x· héi −u tréi vµ vai trß cña nã trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn ®Êt n−íc, ®Ò tµi
®−a ra mét sè kiÕn nghÞ, gi¶i ph¸p nh»m ph¸t huy h¬n n÷a vai trß cña tÇng líp
x· héi nµy h−íng tíi môc tiªu x©y dùng mét x· héi n¨ng ®éng, "ph©n tÇng x·
héi hîp thøc" d©n giµu n−íc m¹nh, x· héi c«ng b»ng d©n chñ vµ v¨n minh.
3.2. NhiÖm vô cña ®Ò tµi
§Ò tµi tËp trung thùc hiÖn c¸c nhiÖm vô nghiªn cøu c¬ b¶n sau ®©y:
- HÖ thèng ho¸ vµ ph©n tÝch nh÷ng kh¸i niÖm, lý thuyÕt c¬ b¶n vÒ sù
biÕn ®æi x· héi, ph©n tÇng x· héi vµ sù h×nh thµnh, ph¸t triÓn c¸c nhãm x· héi.
- Tæng quan nh÷ng nghiªn cøu hiÖn cã vÒ sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn
c¸c nhãm x· héi, c¸c giai tÇng x· héi ë ViÖt Nam hiÖn nay
- ThiÕt kÕ cuéc kh¶o s¸t ®Ó thu thËp th«ng tin cÇn thiÕt nh»m lµm râ c¬
chÕ vµ c¸c ®iÒu kiÖn h×nh thµnh tÇng líp x· héi −u tréi ë ViÖt Nam
- Ph©n tÝch c¸c d÷ liÖu ®Þnh l−îng vµ ®Þnh tÝnh ®Ó lµm râ thùc tr¹ng vµ
vai trß cña tÇng líp x· héi −u tréi ë n−íc ta hiÖn nay.
- V¹ch ra c¸c xu h−íng ph¸t triÓn cña tÇng líp x· héi ùu tréi
- §Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p qu¶n lý sù ph¸t triÓn tÇng líp x· héi −u tréi vµ
sù ph©n tÇng x· héi hîp thøc ë ViÖt Nam.
3.3. §èi t−îng vµ ph¹m vi cña ®Ò tµi
3.3.1. §èi t−îng cña ®Ò tµi
Nghiªn cøu nh»m lµm râ c¬ chÕ, ®iÒu kiÖn h×nh thµnh, ph¸t triÓn vµ vai
trß cña tÇng líp x· héi −u tréi trong c¬ cÊu ph©n tÇng x· héi ë ViÖt Nam.
9
3.3.2. Ph¹m vi cña ®Ò tµi
Ph¹m vi thêi gian: nghiªn cøu tËp trung lµm râ nh÷ng vÊn ®Ò vÒ sù h×nh
thµnh, ph¸t triÓn vµ vai trß cña tÇng líp x· héi −u tréi ë ViÖt Nam trong thêi
kú ®æi míi tõ n¨m 1986 ®Õn nay.
Ph¹m vi kh«ng gian: Nghiªn cøu nµy tËp trung thu thËp, xö lý vµ ph©n
tÝch c¸c tµi liÖu hiÖn cã vµ nh÷ng d÷ liÖu míi thu ®−îc tõ cuéc kh¶o s¸t vÒ sù
xuÊt hiÖn c¸c nhãm x· héi −u tréi (tÇng líp x· héi −u tréi) ë n−íc ta hiÖn nay.
Dù kiÕn, cuéc kh¶o s¸t sÏ ®−îc thùc hiÖn ë c¶ hai khu vùc thµnh thÞ vµ
n«ng th«n.
4. Gi¶ thuyÕt nghiªn cøu vµ khung lý thuyÕt
4.1. Gi¶ thuyÕt
§Ò tµi h−íng vµo kiÓm chøng mét sè gi¶ thuyÕt nghiªn cøu c¬ b¶n sau ®©y:
- Trong ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ
nghÜa ë n−íc ta ®· xuÊt hiÖn nh÷ng nhãm x· héi −u tréi vÒ kinh tÕ, uy tÝn x·
héi vµ vÞ thÕ qu¶n lÝ trong c¬ cÊu ph©n tÇng x· héi.
- Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn c¸c nhãm x· héi −u tréi phô thuéc chñ yÕu
vµo c¸c yÕu tè nh− sù nç lùc häc tËp, phÊn ®Êu cña c¸ nh©n, sù ®Çu t− cña gia
®×nh vµ c¬ may nghÒ nghiÖp trªn thÞ tr−êng lao ®éng.
- Vai trß cña tÇng líp x· héi −u tréi ®−îc thÓ hiÖn trªn c¸c mÆt chÝnh sau:
tiªn phong, ®Çu tÇu; thóc ®Èy, dÉn d¾t; nªu g−¬ng, cuèn hót; hç trî, b¶o trî.
- TÇng líp x· héi −u tréi ë ViÖt Nam cã xu h−íng ph¸t triÓn vÒ c¶ sè
l−îng vµ lo¹i h×nh trong tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc cña ®êi sèng x· héi.
10
4.2. Khung lý thuyÕt
Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn Kinh tÕ thÞ tr−êng
vµ héi nhËp kinh tÕ thÕ giíi
M«i tr−êng
chÝnh s¸ch,
v¨n ho¸,
x∙ héi
§Æc ®iÓm
gia ®×nh
§Æc ®iÓm c¸
nh©n
TÇng
líp
x∙
héi
−u
tréi
C¬ may thÞ
tr−êng lao ®éng
§iÒu kiÖn ®Þa lý kinh tÕ cña céng ®ång
¦u tréi vÒ
mÆt n¨ng lùc
kinh tÕ
¦u tréi vÒ
uy tÝn x· héi
¦u tréi vÒ
quyÒn n¨ng
Vai
trß
cña
tÇng
líp
x∙
héi
−u
tréi
Tiªn phong
®Çu tÇu
Thóc ®Èy
dÉn d¾t
Nªu g−¬ng
cuèn hót
Hç trî,
b¶o trî
C¬
cÊu
ph©n
tÇng
x∙
héi
hîp
thøc
5. Néi dung nghiªn cøu
Toàn bộ nội dung nghiên cứu của đề tài được kết cấu thành các phần
sau đây:
Phần mở đầu trình bày lý do lựa chọn đề tài, mục đích nghiên cứu, giả
thuyết nghiên cứu, khung lý thuyết và phương pháp nghiên cứu.
Phần nội dung gồm 3 chương:
Chương 1 trình bày cơ sở lý luận và thực tiễn của đề tài.
Chương 2 phân tích các kết quả nghiên cứu lý luận và thực tiễn về thực
trạng và vai trò của tầng lớp xã hội ưu trội.
Chương 3 phân tích các yếu tố tác động, xu hướng biến đổi và định
hướng giải pháp quản lý sự hình thành, phát triển tầng lớp xã hội ưu trội.
Phần kết luận và khuyến nghị.
Tài liệu tham khảo.
6. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu
§Ò tµi nghiªn cøu sö dông ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu liªn ngµnh, tæng
tÝch hîp c¸c cÊp ®é ph−¬ng ph¸p luËn vµ c¸c cÊp ®é ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu
cô thÓ trong thu thËp, xö lÝ vµ ph©n tÝch d÷ liÖu.
6.1. Ph−¬ng ph¸p luËn nghiªn cøu
Häc thuyÕt M¸c-Lªnin vµ t− t−ëng Hå ChÝ Minh lµ c¬ së ph−¬ng ph¸p
luËn cña nghiªn cøu vÒ sù xuÊt hiÖn vµ ph¸t triÓn c¸c nhãm x· héi trong ®ã cã
tÇng líp (nhãm) x· héi −u tréi. ë cÊp ®é ph−¬ng ph¸p luËn ®Ò tµi dùa trªn
quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng, chñ nghÜa duy vËt lÞch sö vµ
quan ®iÓm, ®−êng lèi, chñ tr−¬ng cña §¶ng vµ Nhµ n−íc còng nh− nh÷ng lý
thuyÕt tæng qu¸t cña x· héi häc vÒ c¬ cÊu ph©n tÇng x· héi, biÕn ®æi x· héi.
11
6.2. C¸c ph−¬ng ph¸p thu thËp, xö lý, ph©n tÝch d÷ liÖu
Ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch tµi liÖu
§Ò tµi thu thËp vµ ph©n tÝch c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu hiÖn cã vÒ c¬ cÊu x·
héi, ph©n tÇng x· héi ë ViÖt Nam trong thêi gian qua. Trong sè ®ã cã kÕt qu¶
cña c¸c cuéc ®iÒu tra chän mÉu vÒ møc sèng hé gia ®×nh trªn ph¹m vi c¶ n−íc
qua c¸c n¨m tõ 1992 ®Õn nay vµ c¸c nghiªn cøu kh¸c cã liªn quan.
Ph−¬ng ph¸p tham vÊn chuyªn gia
§Ò tµi sÏ tæ chøc c¸c cuéc gÆp gì, trao ®æi, ®Æt viÕt bµi chuyªn kh¶o vµ
seminar khoa häc vÒ nh÷ng chñ ®Ò cô thÓ cña ®Ò tµi ®Ó qua ®ã cã thÓ ph¸t hiÖn
nh÷ng vÊn ®Ò míi ®Æt ra ®èi víi sù h×nh thµnh, ph¸t triÓn tÇng líp x· héi −u
tréi vµ vai trß cña nã trong ph¸t triÓn kinh tÕ-x· héi.
Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra x· héi häc
§iÒu tra b»ng phiÕu c©u hái: §Ò tµi tiÕn hµnh ®iÒu tra b»ng phiÕu c©u
hái tiªu chuÈn hãa ®èi víi 50 c¸ nh©n ®ang tÝch cùc ho¹t ®éng trong c¸c lÜnh
vùc kh¸c nhau.
Pháng vÊn s©u: pháng vÊn s©u 20 ng−êi lµm viÖc trong nh÷ng lÜnh vùc
chñ chèt cña ®êi sèng x· héi nh−: kinh tÕ, khoa häc-c«ng nghÖ, v¨n ho¸-nghÖ
thuËt-thÓ thao vµ c¸c giai tÇng: trÝ thøc, c«ng nh©n, n«ng d©n…
Th¶o luËn nhãm: ®Ò tµi sÏ tiÕn hµnh 5 cuéc th¶o luËn nhãm víi c¸c
nhãm ®èi t−îng thuéc c¸c lÜnh vùc vµ c¸c giai tÇng trong x· héi.
Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu tr−êng hîp
§Ò tµi sÏ tiÕn hµnh nghiªn cøu mét sè tr−êng hîp ®iÓn h×nh b»ng c¸ch
t×m hiÓu lÞch sö gia ®×nh, tiÓu sö c¸ nh©n, ®−êng ®êi cña mét sè c¸ nh©n ®· cã
nh÷ng ®ãng gãp næi bËt trong tõng lÜnh vùc ho¹t ®éng nhÊt ®Þnh. Ph−¬ng ph¸p
nµy sÏ gióp lµm râ nhu cÇu, ®éng c¬, ý nghÜa cña nh÷ng sù kiÖn vµ nh÷ng nç
lùc cña nh÷ng c¸ nh©n thuéc tÇng líp x· héi −u tréi.
12
7. Lực lượng tham gia:
1. GS. TS Nguyễn Đình Tấn
2. GS. TS Tô Duy Hợp
3. GS. TS Lê Ngọc Hùng
4. Th.S. NCS Lê Văn Toàn.
5. CN. Nguyễn Thị Dung
6. Th.S. NCS Trần Minh Chiến
8. ý nghÜa lý luËn vµ thùc tiÔn cña ®Ò tµi
- Gãp phÇn vµo viÖc ph¸t triÓn t− duy lý luËn vÒ c¬ cÊu x· héi, giai tÇng
x· héi, qua ®ã lµm phong phó thªm nh÷ng kiÕn gi¶i thùc tiÔn vÒ tÇng líp x·
héi −u tréi trong thêi kú ®æi míi ®Êt n−íc.
- Cung cÊp nh÷ng kiÕn gi¶i lý luËn vµ chøng cø thùc tiÔn vÒ sù h×nh thµnh
mét tÇng líp x· héi míi - tÇng líp x· héi −u tréi, theo ®ã lµ vai trß tiªn phong,
®Çu tÇu ngµy mét to lín cña hä trong qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa vµ
ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng, héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ ë n−íc ta hiÖn nay.
13
PhÇn Néi dung
Ch−¬ng I
C¬ së lý luËn vµ thùc tiÔn vÒ sù h×nh thµnh tÇng lìp
x∙ héi −u tréi
1.1. Quan ®iÓm cña Marx vÒ sù ph©n tÇng x· héi
Tony Bilton vµ céng sù - t¸c gi¶ cña cuèn s¸ch NhËp m«n x· héi häc
(xuÊt b¶n lÇn thø 2; 1987 t¹i Mü) cho r»ng, bÊt kú mét lý thuyÕt ph©n tÇng nµo
còng ®Òu b»ng c¸ch nµy, c¸ch kh¸c vay m−în c¸ch lý gi¶i cña Marx vÒ giai
cÊp, ngay c¶ khi nhµ x· héi häc ®ã kÕt thóc b»ng c¸ch bµi b¸c Marx...1 Cïng
víi Tony Bilton, nhiÒu nhµ x· héi kh¸c còng cho r»ng, cã thÓ coi luËn ®iÓm
cña Marx vÒ giai cÊp nh− lµ luËn ®iÓm "gèc" cho c¸c nhµ x· héi häc dùa vµo
®ã hoÆc xoay quanh ®ã ®Ó ph©n tÝch. MÆt kh¸c, còng cã thÓ hiÓu sù lý gi¶i cña
Marx vÒ giai cÊp nh− lµ mét d¹ng lý gi¶i ®Æc biÖt riªng, ®éc ®¸o vÒ ph©n tÇng
x· héi. ThËt vËy, theo sù ph©n tÝch cña Marx, sù tån t¹i cña chÕ ®é së h÷u t−
nh©n vÒ t− liÖu s¶n xuÊt, kÐo theo ®ã lµ sù ph©n phèi bÊt b×nh ®¼ng vÒ cña c¶i
vËt chÊt, s¶n phÈm lao ®éng trong x· héi lµ nÐt chung, phæ biÕn cña mäi x·
héi cã giai cÊp, lµ yÕu tè th−êng xuyªn, trùc tiÕp dÉn ®Õn ph©n tÇng x· héi,
ph©n ho¸ x· héi. KÕt côc cña nã lµ sù h×nh thµnh c¸c m« h×nh giai cÊp ®èi
kh¸ng chñ yÕu trong x· héi - giai cÊp ng−ßi giµu thèng trÞ, bãc lét vµ giai cÊp
ng−êi nghÌo, bÞ trÞ, bÞ bãc lét.
1
Xem Tonny Bilton. NhËp m«n x· héi häc (NXB Macmillan Press LTD (xuÊt b¶n lÇn thø hai) 1987) - NXB KHXH - Hµ néi 1993 Do Ph¹m Thuû Ba dÞch( trang 56-57).
14
Còng theo Marx, “Nh÷ng thø mµ giai cÊp t− s¶n thèng trÞ cã ®−îc
kh«ng ph¶i nhê ë nh÷ng phÈm chÊt c¸ nh©n hay phÈm chÊt con ng−êi cña h¾n,
mµ chØ cã ®−îc víi t− c¸ch lµ ng−êi së h÷u t− b¶n"1.
Còng theo tuyÕn ph©n tÝch nh− vËy, Marx cho r»ng, mèi quan hÖ quyÒn
lùc ®−îc x©y dùng trªn c¬ së cña c¬ cÊu x· héi mµ nÐt chÝnh lµ sù tån t¹i cña
nh÷ng giai cÊp ®èi lËp. C¬ cÊu quyÒn lùc trong c¸c x· héi cã ®èi kh¸ng giai
cÊp bÞ quy ®Þnh bëi c¬ cÊu giai cÊp, c¬ cÊu kinh tÕ, mµ trung t©m cña nã lµ
h×nh thøc ®Æc thï cña c¸c mèi quan hÖ së h÷u. Theo M¸c, sù ph¸t triÓn cña
s¶n xuÊt, chÕ ®é së h÷u ®· dÉn ®Õn nh÷ng m©u thuÉn trong kÕt cÊu kinh tÕ
(m©u thuÉn gi÷a lùc l−îng s¶n xuÊt tiÕn bé ngµy cµng ®−îc x· héi ho¸ víi së
h÷u t− nh©n t− b¶n chñ nghÜa, l¹c hËu lçi thêi). BiÓu hiÖn vÒ mÆt x· héi cña nã
lµ sù bÊt b×nh ®¼ng vÒ ®Þa vÞ x· héi vµ quyÒn lùc.
Giai cÊp thèng trÞ n¾m ®−îc t− liÖu s¶n xuÊt, sÏ n¾m lu«n quyÒn lùc tæ
chøc s¶n xuÊt, ph©n phèi s¶n phÈm vµ thèng trÞ c¸c giai cÊp kh¸c vÒ mÆt chÝnh
trÞ vµ tinh thÇn. Nh− vËy, ng−êi së h÷u vÒ mÆt kinh tÕ th× ®ång thêi còng lµ
ng−êi n¾m quyÒn lùc chÝnh trÞ, së h÷u quyÒn lùc chÝnh trÞ. Nh÷ng quan hÖ
kinh tÕ c¬ b¶n "nhµo nÆn" c¸c khÝa c¹nh kh¸c cña cÊu tróc x· héi. Nhµ n−íc,
ph¸p luËt, chÝnh trÞ, t«n gi¸o ®Òu ph¶n ¸nh vµ biÖn minh cho nh÷ng quan hÖ
kinh tÕ c¬ b¶n. CÊu tróc cña th−îng tÇng kiÕn tróc víi nh÷ng t− t−ëng vµ thiÕt
chÕ x· héi t¸i hiÖn c¬ së kinh tÕ.
Do cÊu tróc quyÒn lùc, quan hÖ quyÒn lùc bÞ quy ®Þnh bëi c¬ cÊu kinh tÕ
- x· héi cho nªn, nÒn chÝnh trÞ cña nhµ n−íc kh«ng ph¶i c¸i g× kh¸c h¬n lµ nÒn
chÝnh trÞ cña mét giai cÊp. Theo Marx vµ ¡ngghen, "nh÷ng t− t−ëng thèng trÞ
trong mçi thêi ®¹i, chÝnh lµ t− t−ëng cña giai cÊp thèng trÞ". Giai cÊp nµo n¾m
®−îc nh÷ng ph−¬ng tiÖn vËt chÊt trong tay, th× ®ång thêi còng n¾m ®−îc sù
kiÓm so¸t c¸c giai cÊp kh¸c vÒ mÆt chÝnh trÞ tinh thÇn. C¸c «ng còng cho r»ng:
"Tæ chøc hµnh ph¸p cña nhµ n−íc hiÖn ®¹i kh«ng ph¶i lµ c¸i g× kh¸c h¬n
ngoµi mét uû ban qu¶n lý c«ng viÖc chung cña giai cÊp t− s¶n".
1
K.Marx vµ Ph. ¡ngghen. Toµn tËp. T42 Nxb CTQG Hµ Néi 1995. Tr. 89
15
Víi mét cÊu tróc bÊt b×nh ®¼ng vÒ mÆt kinh tÕ x· héi trong x· héi cã
®èi kh¸ng giai cÊp, th× viÖc n¶y sinh quyÒn lùc thèng trÞ (gi÷a kÎ thèng trÞ vµ
bÞ trÞ lµ mét tÊt yÕu) kh«ng thÓ kh¾c phôc ®−îc vµ nhãm x· héi nµo cã ®Æc
quyÒn nhÊt trong c¬ cÊu kinh tÕ - x· héi th× còng lµ nhãm cã quyÒn lùc chÝnh
trÞ, cã ¶nh h−ëng vµ søc m¹nh chi phèi nhÊt ®Õn c¸c giai cÊp kh¸c.
Theo sù ph©n tÝch trªn cña Marx, c¬ cÊu x· héi chñ yÕu ®−îc xem xÐt
theo mét "trôc th¼ng ®øng" tøc lµ quyÒn lùc chÝnh trÞ phô thuéc trùc tiÕp vµo
quyÒn lùc kinh tÕ; Giai cÊp nµo n¾m vÞ trÝ chñ ®¹o trong kinh tÕ th× giai cÊp ®ã
sÏ n¾m ®−îc quyÒn lùc chÝnh trÞ vµ cã kh¶ n¨ng chi phèi c¸c giai cÊp kh¸c vÒ
mÆt t− t−ëng, tinh thÇn.
Trong x· héi t− b¶n chñ nghÜa, "quyÒn së h÷u t− nh©n vÒ tµi s¶n nãi
chung vÒ t− liÖu x· héi nãi riªng ®−îc coi lµ quyÒn bÊt kh¶ x©m ph¹m". Giai
cÊp t− s¶n thèng trÞ lu«n t×m mäi c¸ch ®Ó hîp ph¸p ho¸, thÓ chÕ ho¸ quyÒn së
h÷u nµy thµnh c¸c quy t¾c, v¨n b¶n ph¸p luËt nh»m duy tr×, b¶o vÖ vµ kÕ thõa
cÊu tróc bÊt b×nh ®¼ng vÒ mÆt kinh tÕ, chÝnh trÞ vµ ®Þa vÞ x· héi cã lîi cho
m×nh. Tuy nhiªn, theo sù ph©n tÝch cña Marx, do m©u thuÉn néi t¹i trong lßng
x· héi t− b¶n lµ cã tÝnh chÊt ®èi kh¸ng vµ kh«ng thÓ dung hoµ ®−îc, bëi vËy
nã lu«n chøa ®ùng tiÒm tµng cuéc ®Êu tranh chèng ®èi cña giai cÊp v« s¶n bÞ
¸p bøc, bãc lét ®èi víi giai cÊp t− s¶n thèng trÞ nh»m t¹o ra sù biÕn ®æi c¸ch
m¹ng vµ tiÕn bé x· héi.
Marx còng cho r»ng, cuéc ®Êu tranh cña giai cÊp v« s¶n chèng l¹i chñ
nghÜa t− b¶n chØ cã thÓ trë thµnh cuéc c¸ch m¹ng chÝnh trÞ mét khi nh÷ng yÕu
tè kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi ®· chÝn muåi trong lßng chñ nghÜa t− b¶n vµ b¶n
th©n giai cÊp v« s¶n ph¶i cã sù tr−ëng thµnh chÝnh trÞ, hä ®−îc trang bÞ lý luËn
khoa häc, gi¸c ngé vÒ lîi Ých giai cÊp vµ cuéc ®Êu tranh ®−îc chuyÓn tõ tù
ph¸t sang tù gi¸c. Marx vµ ng−êi b¹n chiÕn ®Êu cña m×nh lµ Ph. ¡ngghen ®·
dù ®o¸n r»ng: "Cuéc c¸ch m¹ng céng s¶n chñ nghÜa kh«ng nh÷ng cã tÝnh
16
chÊt d©n téc mµ sÏ ®ång thêi næ ra ë tÊt c¶ c¸c n−íc v¨n minh, Ýt nhÊt lµ ë
Anh, Mü, Ph¸p, §øc"1.
Còng theo Marx, cuéc c¸ch m¹ng v« s¶n nµy diÔn ra kh«ng gièng víi
nh÷ng cuéc c¸ch m¹ng x· héi tr−íc ®ã, bëi nã kh«ng t¸i cÊu tróc mét x· héi
bÊt b×nh ®¼ng míi. Nã kh«ng dÉn ®Õn viÖc h×nh thµnh mét giai cÊp bãc lét
míi mµ lµ xo¸ bá mäi sù bãc lét vµ ¸p bøc giai cÊp.
Marx viÕt, "Giai cÊp v« s¶n, khi n¾m chÝnh quyÒn nhµ n−íc sÏ biÕn
nh÷ng t− liÖu s¶n xuÊt thµnh së h÷u nhµ n−íc. Nh−ng nã còng tù tiªu diÖt nã
víi t− c¸ch lµ mét giai cÊp vµ tiªu diÖt mäi sù kh¸c biÖt giai cÊp vµ sù ®èi
kh¸ng giai cÊp. §ång thêi nã còng tiªu diÖt nhµ n−íc víi t− c¸ch lµ mét nhµ
n−íc"2.
Còng theo Marx, khi cuéc c¸ch m¹ng céng s¶n chñ nghÜa ®· giµnh
th¾ng lîi trªn ph¹m vi toµn thÕ giíi, x· héi sÏ ®−îc x©y dùng thµnh mét liªn
hiÖp cña nh÷ng ng−êi s¶n xuÊt tù do vµ "tù do cña mçi ng−êi sÏ lµ ®iÒu kiÖn
cho sù ph¸t triÓn tù do cña tÊt c¶ mäi ng−êi". Trong x· héi nµy sÏ kh«ng cßn
nhµ n−íc, nÒn chuyªn chÝnh, sù tån t¹i cña c¸c giai cÊp, kh«ng cßn cÊu tróc
bÊt b×nh ®¼ng x· héi, sù thèng trÞ x· héi vµ ¸p bøc x· héi. ë ®©y, con ng−êi sÏ
®−îc ph¸t triÓn toµn diÖn, cã cuéc sèng hµi hoµ, phong phó, lao ®éng tù do,
s¸ng t¹o, lµm chñ ®−îc tù nhiªn vµ vËn mÖnh cña m×nh. Sù b×nh ®¼ng vµ c«ng
b»ng x· héi trë thµnh ®éng lùc cña sù ph¸t triÓn x· héi vµ con ng−êi kh«ng
ngõng v−¬n tíi tù do, tù gi¸c vµ tù hoµn thiÖn m×nh.
Nh− vËy, theo sù ph©n tÝch cña Marx, nhµ n−íc, giai cÊp, sù ®èi kh¸ng
giai cÊp, bÊt b×nh ®¼ng giai cÊp-nÐt cèt yÕu nhÊt cña cÊu tróc bÊt b×nh ®¼ng
x· héi chØ lµ mét ph¹m trï lÞch sö. Nã sÏ mÊt ®i, khi x· héi céng s¶n chñ
nghÜa x©y dùng thµnh c«ng trªn ph¹m vi toµn thÕ giíi. §©y chÝnh lµ ®iÓm
riªng, ®éc ®¸o cña Marx vÒ häc thuyÕt x· héi nãi chung, còng nh− sù kiÕn gi¶i
cña «ng vÒ ph©n tÇng x· héi nãi riªng.
1
2
Xem nh÷ng nguyªn lý cña chñ nghÜa céng s¶n. Nxb Sù ThËt, Hµ Néi. 1975. Tr.31
K. Marx. Ph.¡ngghen. TuyÓn tËp. T 20, tiÕng Nga (T29)
17
Tuy nhiªn, còng cÇn l−u ý r»ng, trong khi nhÊn m¹nh yÕu tè së h÷u, coi
së h÷u nh− lµ dÊu hiÖu c¬ b¶n nhÊt ®Ó xem xÐt vµ s¾p xÕp c¸c c¸ nh©n vµo c¸c
tÇng x· héi kh¸c nhau - tõ ®ã nh×n nhËn cÊu tróc x· héi nh− lµ mét cÊu tróc
tÇng bËc gåm hai tÇng chÝnh c¬ b¶n ®èi lËp víi nhau, kh¸c biÖt nhau vµ ®−îc
ph©n biÖt víi nhau chñ yÕu ë dÊu hiÖu së h÷u th× Marx còng kh«ng hÒ “vo
trßn” hoÆc giíi h¹n chØ ë sù ph©n tÝch nh− vËy:
Marx viÕt: “Bªn c¹nh c¸c bËc thang ®¼ng cÊp Êy lµ sù ph©n chia gi¶n
®¬n nh÷ng ng−êi lao ®éng thµnh nh÷ng ng−êi lao ®éng thµnh th¹o vµ nh÷ng
ng−êi lao ®éng kh«ng thµnh th¹o”(1) vµ “sù ph¸t triÓn mét thang bËc søc lao
®éng víi mét thang tiÒn c«ng phï hîp víi nã”. Marx còng ®ång thêi l−u ý
ph©n tÝch ®Õn nh÷ng kh¸c biÖt gi÷a lao ®éng trÝ ãc vµ lao ®éng ch©n tay, gi÷a
lao ®éng c«ng nghiÖp víi lao ®éng n«ng nghiÖp, th−¬ng nghiÖp... Ngoµi sù
ph©n tÝch nh÷ng kh¸c biÖt chÝnh c¬ b¶n gi÷a hai giai cÊp t− s¶n vµ v« s¶n,
Marx cßn ph©n tÝch nh÷ng kh¸c biÖt gi÷a giai cÊp ®Þa chñ víi giai cÊp n«ng
d©n, tÇng líp t¨ng l÷, tÇng líp trÝ thøc...
Trong b¶n th©n giai cÊp c«ng nh©n, Marx còng chia ra c¸c bé phËn: giai
cÊp v« s¶n ®¹i c«ng nghiÖp, nh÷ng ng−êi c«ng nh©n lµm viÖc trong c¸c nhµ
x−ëng nhá, tÇng líp v« s¶n l−u manh...
Còng trªn c¬ së cña sù ph©n tÝch nh− vËy, Marx ®· hÕt søc chó träng
ph©n tÝch ®Õn tÝnh c¬ ®éng x· héi(2) - mét ®Æc tr−ng quan träng g¾n chÆt
víi nh÷ng ®éng th¸i vµ ph−¬ng thøc t¹o ra sù biÕn ®æi trong néi bé cña
nh÷ng c¬ cÊu x· héi hiÖn thùc (nh− chuyÓn dÞch x· héi tõ nghÒ nµy sang
nghÒ kh¸c, hay chuyÓn tõ nh÷ng viÖc cã tr×nh ®é kü n¨ng thÊp lªn nh÷ng
c«ng viÖc cã tr×nh ®é, chuyªn m«n, kü n¨ng cao h¬n). §Æc biÖt lµ sù ph©n
tÝch nh÷ng chuyÓn dÞch x· héi tõ khu vùc lao ®éng n«ng nghiÖp sang c«ng
nghiÖp, th−¬ng nghiÖp, dÞch vô, tõ n«ng th«n sang ®« thÞ (d−íi t¸c ®éng
cña c«ng nghiÖp ho¸ - ®« thÞ ho¸) vµ sù chuyÓn dÞch tõ tÇng líp lao ®éng
(1)
K. Marx vµ ¡ng ghen, Toµn tËp, tËp 23, Nxb ChÝnh trÞ quèc gia Sù thËt, Hµ Néi, 1993, tr 413.
Tuy Marx kh«ng dïng ®Õn tõ "tÝnh c¬ ®éng x· héi" trong c¸c t¸c phÈm cña m×nh, nh−ng qua
nh÷ng ph©n tÝch cña Marx tù nã ®· to¸t nªn nh÷ng néi dung t− t−ëng vÒ tÝnh c¬ ®éng x· héi.
2)
18
- Xem thêm -