Tài liệu Sử dụng phương pháp kể chuyện kết hợp thảo luận nhóm trong dạy học lịch sử lớp 4

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC TÂY BẮC LƯỜNG VĂN PHƯƠNG SỬ DỤNG PHƯƠNG PHÁP KỂ CHUYỆN KẾT HỢP THẢO LUẬN NHÓM TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ LỚP 4 KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Sơn La, năm 2013 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC TÂY BẮC LƯỜNG VĂN PHƯƠNG SỬ DỤNG PHƯƠNG PHÁP KỂ CHUYỆN KẾT HỢP THẢO LUẬN NHÓM TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ LỚP 4 Chuyên ngành: Phương pháp dạy học Tự nhiên và Xã hội KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Người hướng dẫn: ThS. Lê Văn Đăng Sơn La, năm 2013 Lời cảm ơn Với tấm lòng biết ơn sâu sắc, em xin bày tỏ lòng biết ơn tới Thạc sĩ Lê Văn Đăng, người luôn tận tình chỉ dẫn, giúp đỡ và vạch ra những phương hướng để em có thể hoàn thành công việc một cách nhanh chóng và hiệu quả. Cảm ơn thầy cô giáo trong khoa Tiểu học – Mầm non, Trường Đại học Tây Bắc, thầy cô giáo và học sinh trường tiểu học Quyết Tâm, trường tiểu học Quyết Thắng đã tạo điều kiện thuận lợi nhất cho em trong quá trình thực hiện đề tài, cảm ơn đồng chí Lã Thị Minh, lớp K50 ĐHSP Toán đã giúp đỡ, đóng góp ý kiến quý báu. Vì đây là công trình tập dượt nghiên cứu trong lĩnh vực khoa học giáo dục nên kết quả bước đầu chắc chắn không tránh khỏi những thiếu sót, em rất mong sự chỉ bảo, xem xét của thầy cô giáo. Sơn La, tháng 05 năm 2013 Sinh viên Lường Văn Phương DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT NXB : Nhà xuất bản ĐHSP : Đại học Sư Phạm TTNC : Trung tâm nghiên cứu TCN : Trước Công Nguyên MỤC LỤC MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài .......................................................................................... 1 2. Mục đích nghiên cứu .................................................................................... 2 3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu............................................................. 3 4. Giả thuyết khoa học ..................................................................................... 3 5. Nhiệm vụ nghiên cứu.................................................................................... 3 6. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................. 3 7. Cấu trúc của đề tài ....................................................................................... 3 NỘI DUNG ....................................................................................................... 4 Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI ..................... 4 1.1. Cơ sở lý luận .............................................................................................. 4 1.1.1. Lịch sử vấn đề nghiên cứu ...................................................................... 4 1.1.2. Một số khái niệm cơ bản liên quan đến vấn đề nghiên cứu.................... 5 1.1.2.1. Khái niệm về phương pháp dạy học ....................................................... 5 1.1.2.2. Khái niệm kể chuyện và phương pháp kể chuyện ................................... 7 1.1.2.3. Khái niệm thảo luận nhóm và phương pháp thảo luận nhóm ............... 10 1.1.3. Đặc điểm phân môn Lịch sử và việc sử dụng phương pháp kể chuyện kết hợp thảo luận nhóm trong dạy học lịch sử ở lớp 4 ................................... 12 1.1.3.1. Đặc điểm phân môn Lịch sử ở lớp 4 .................................................... 12 1.1.3.2. Sử dụng phương pháp kể chuyện kết hợp thảo luận nhóm trong dạy học lịch sử ở lớp 4 .................................................................................................. 13 1.1.4. Một số đặc điểm tâm lý của học sinh tiểu học liên quan đến đề tài ...... 14 1.2. Cơ sở thực tiễn ......................................................................................... 17 1.2.1. Tình hình dạy học phân môn Lịch sử lớp 4 ở trường tiểu học ............. 17 1.2.2. Các phương pháp giáo viên thường sử dụng trong dạy học phân môn Lịch sử ở lớp 4 ................................................................................................. 19 1.2.3. Nhận thức của giáo viên về vai trò của việc sử dụng phương pháp kể chuyện kết hợp thảo luận nhóm đối với hiệu quả dạy học phân môn Lịch sử ở lớp 4 ................................................................................................................. 20 1.2.4. Cách thức sử dụng phương pháp kể chuyện kết hợp thảo luận nhóm của giáo viên trong giờ học lịch sử ở lớp 4 ..................................................... 21 1.2.5. Chất lượng học tập phân môn Lịch sử của học sinh lớp 4 ................... 22 1.2.6. Đánh giá chung về thực trạng ............................................................... 23 Tiểu kết chương 1 ........................................................................................... 25 Chương 2: CÁCH THỨC SỬ DỤNG PHƯƠNG PHÁP KỂ CHUYỆN KẾT HỢP THẢO LUẬN NHÓM TRONG DẠY HỌC PHÂN MÔN LỊCH SỬ Ở LỚP 4 .............................................................................................................. 27 2.1. Cơ sở xuất phát ........................................................................................ 27 2.2. Cách thức sử dụng ................................................................................... 27 2.3. Điều kiện để sử dụng phương pháp kể chuyện kết hợp thảo luận nhóm trong dạy học phân môn Lịch sử ở lớp 4 có hiệu quả................................... 35 2.4. Thực nghiệm sư phạm ............................................................................. 36 2.4.1. Khái quát chung về quá trình thực nghiệm .......................................... 36 2.4.1.1. Mục đích thực nghiệm ......................................................................... 36 2.4.1.2. Đối tượng thực nghiệm ........................................................................ 36 2.4.1.3. Nội dung thực nghiệm .......................................................................... 36 2.4.1.4. Phương pháp thực nghiệm ................................................................... 36 2.4.1.5. Cách thức tiến hành ............................................................................. 37 2.4.2. Kết quả thực nghiệm ............................................................................. 38 2.4.2.1. Kết quả học tập của học sinh ............................................................... 38 2.4.2.2. Mức độ hoạt động của học sinh trong giờ học ..................................... 40 2.4.2.3. Mức độ hình thành kỹ năng cho học sinh ............................................. 41 2.4.3. Đánh giá chung về kết quả thực nghiệm............................................... 41 Tiểu kết chương 2 ........................................................................................... 42 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ........................................................................ 43 1. Kết luận ....................................................................................................... 43 2. Kiến nghị ..................................................................................................... 44 TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. “Tiểu học là bậc học nền tảng của hệ thống giáo dục quốc dân” [1, tr.58]. Do đó, giáo dục tiểu học đặt nền tảng cho cuộc sống văn hoá và tinh thần cho toàn dân tộc. Nó là tiền đề cơ bản để nâng cao dân trí, là cơ sở ban đầu hết sức quan trọng cho việc đào tạo thế hệ trẻ thành những con người “làm chủ tri thức khoa học công nghệ hiện đại, có tư duy sáng tạo, có kỹ năng thực hành giỏi, có tác phong công nghiệp, có tính tổ chức kỷ luật, có sức khoẻ” [2, tr.5]. Nhiệm vụ đặt ra cho ngành Giáo dục tiểu học là phải có sự đổi mới phương pháp dạy học trên cơ sở phát huy tính tích cực hoạt động nhận thức của học sinh là rất cần thiết. Định hướng đổi mới phương pháp dạy học được Nghị quyết Trung ương lần 2 Ban chấp hành khoá VIII khẳng định: “Đổi mới phương pháp Giáo dục và Đào tạo, khắc phục lối truyền thụ một chiều, rèn luyện nếp tư duy sáng tạo của người học, từng bước áp dụng phương pháp tiên tiến, các phương tiện dạy học hiện đại và quá trình dạy học đảm bảo thời gian tự học, tự nghiên cứu của học sinh” [44, tr.41]. 1.2. Lịch sử là một trong những lĩnh vực kiến thức quan trọng cần trang bị cho học sinh tiểu học. Mục tiêu của việc dạy học phân môn Lịch sử ở tiểu học nói chung và ở lớp 4 nói riêng đều nhằm cung cấp cho học sinh những kiến thức cơ bản về một số sự kiện, hiện tượng, nhân vật lịch sử tiêu biểu theo dòng thời gian của lịch sử Việt Nam từ buổi đầu dựng nước đến nay, giúp học sinh hiểu đúng và có những biểu tượng sinh động về lịch sử Việt Nam qua các mặt xây dựng đất nước và chống ngoại xâm. Qua đó bước đầu hình thành và phát triển ở học sinh kỹ năng: quan sát sự vật, hiện tượng; thu thập, tìm kiếm dữ liệu lịch sử từ các nguồn thông tin khác nhau, biết đặt câu hỏi trong quá trình học tập, trình bày kết quả bằng lời nói, hình vẽ, sơ đồ,… vận dụng kiến thức đã học vào thực tiễn cuộc sống. Góp phần bồi dưỡng ở học sinh những thái độ và thói quen: ham học hỏi, tìm hiểu để biết các kiến thức về lịch sử dân tộc Việt Nam, tôn trọng các di tích văn hóa và tìm hiểu thêm về lịch sử thế giới. Do đó, theo tinh thần đổi mới phương pháp dạy học ở tiểu học, bên cạnh việc áp dụng hợp lý các phương pháp dạy học mới, cần phát huy mặt tích cực của các phương pháp dạy học truyền thống. Phương pháp dạy học cũng giống như đồ nghề của người thợ mộc, chúng đều bình đẳng với nhau. Việc sử dụng chúng tùy vào mục đích và khả năng của người dạy và người học, tùy thuộc vào hoàn cảnh cụ thể: đối tượng học sinh, thiết bị dạy học và không khí học tập. Trong thực tiễn không một giáo viên có kinh nghiệm nào lại sử dụng đơn điệu một phương pháp trong hoạt động 1 dạy học của mình. Nghệ thuật dạy học là nghệ thuật phối hợp các phương pháp dạy học trong một bài dạy của một người giáo viên. Sử dụng phương pháp kể chuyện kết hợp thảo luận nhóm là một biện pháp quan trọng nhằm nâng cao chất lượng dạy học lịch sử. Sử dụng phương pháp kể chuyện kết hợp thảo luận nhóm là rất phù hợp với đặc trưng của phân môn Lịch sử, với đặc điểm tâm lý của học sinh tiểu học, phù hợp với yêu cầu sử dụng phương pháp truyền thống theo hướng đổi mới hiện nay, có tác dụng phát huy tính tích cực nhận thức, gây hứng thú học tập cho học sinh. Qua kể chuyện học sinh tiếp thu kiến thức lịch sử một cách nhẹ nhàng, tự nhiên, hiệu quả. 1.3. Thực tiễn dạy học phân môn Lịch sử lớp 4 hiện nay cho thấy: Giáo viên tiểu học gặp nhiều khó khăn trong việc sử dụng phương pháp, hình thức tổ chức dạy học. Đã có nhiều giáo viên biến bài lịch sử thành bài chính trị lý luận, khô khan, trống rỗng, cứng nhắc, làm cho học sinh chán nản hoặc trình bày bài giảng theo lối thông báo kiến thức, thiếu sinh động. Giáo viên cố gắng chủ động truyền đạt một cách rõ ràng, mạch lạc nội dung bài lịch sử đã được soạn sẵn, học sinh thụ động tiếp thu và ghi nhớ những nội dung mà giáo viên đã truyền đạt, đồng thời trả lời những câu hỏi giáo viên nêu ra. Vì vậy, học sinh chưa hứng thú học tập lịch sử, giờ học chưa phát huy được tính tích cực nhận thức của học sinh. Mặt khác, trong các giờ học lịch sử, giáo viên sử dụng phương pháp kể chuyện kết hợp thảo luận nhóm chưa thường xuyên, chỉ sử dụng phương pháp kể chuyện để làm thay đổi không khí tiết học là chính, sử dụng phương pháp kể chuyện theo hướng một chiều: hoặc giáo viên kể, hoặc học sinh kể, mà chưa sử dụng phương pháp kể chuyện kết hợp thảo luận nhóm như là một phương pháp đặc trưng của phân môn Lịch sử. Do đó, việc sử dụng phương pháp kể chuyện trong dạy học phân môn Lịch sử đạt kết quả chưa cao, cách thức sử dụng còn đơn điệu, chưa lôi cuốn học sinh, học sinh chưa tự mình phát hiện ra tri thức, chưa rèn luyện được các kỹ năng. Vì vậy, việc xây dựng quy trình sử dụng phương pháp kể chuyện kết hợp thảo luận nhóm trong dạy học phân môn Lịch sử không những có ý nghĩa về mặt lý luận, mà còn có ý nghĩa về mặt thực tiễn, giúp giáo viên có thể vận dụng vào quá trình dạy học phân môn Lịch sử, giúp nâng cao chất lượng dạy học phân môn này ở lớp 4. Từ những lý do trên chúng tôi chọn đề tài nghiên cứu của mình là: “Sử dụng phương pháp kể chuyện kết hợp thảo luận nhóm trong dạy học lịch sử lớp 4”. 2. Mục đích nghiên cứu Chúng tôi chọn đề tài này nhằm góp phần nâng cao chất lượng dạy học phân môn Lịch sử (môn Lịch sử và Địa lý) ở lớp 4. 2 3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu 3.1. Khách thể nghiên cứu: Quá trình dạy học lịch sử ở lớp 4. 3.2. Đối tượng nghiên cứu: Sử dụng phương pháp kể chuyện kết hợp thảo luận nhóm trong dạy học phân môn Lịch sử ở lớp 4. 4. Giả thuyết khoa học Nếu trong quá trình dạy học phân môn Lịch sử ở lớp 4, giáo viên sử dụng phương pháp kể chuyện kết hợp thảo luận nhóm theo một quy trình hợp lý, phù hợp với đặc trưng môn học, với đặc điểm nhận thức của học sinh thì sẽ nâng cao chất lượng dạy học phân môn này. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu 5.1. Tìm hiểu cơ sở lý luận và thực tiễn của đề tài. 5.2. Đề xuất cách thức, quy trình sử dụng phương pháp kể chuyện kết hợp thảo luận nhóm trong dạy học phân môn Lịch sử ở lớp 4. 5.3. Thực nghiệm sư phạm để kiểm chứng tính khả thi của quy trình đã đề xuất. 6. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp nghiên cứu lý thuyết: Chúng tôi tiến hành nghiên cứu các tài liệu có liên quan đến vấn đề nghiên cứu. - Phương pháp nghiên cứu thực tiễn: + Phương pháp điều tra: Chúng tôi tiến hành điều tra bằng anket và điều tra bằng trò chuyện trực tiếp với giáo viên và học sinh lớp 4 ở các trường tiểu học để nắm thực trạng sử dụng phương pháp kể chuyện kết hợp thảo luận nhóm. + Phương pháp thực nghiệm sư phạm + Phương pháp thống kê toán học 7. Cấu trúc của đề tài Ngoài phần mở đầu, kết luận và kiến nghị, phụ lục và tài liệu tham khảo nội dung đề tài có hai chương: Chương 1. Cơ sở lý luận và thực tiễn của đề tài. Chương 2. Cách thức sử dụng phương pháp kể chuyện kết hợp thảo luận nhóm trong dạy học phân môn Lịch sử ở lớp 4; thực nghiệm sư phạm. 3 NỘI DUNG Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI 1.1. Cơ sở lý luận 1.1.1. Lịch sử vấn đề nghiên cứu Kể chuyện là phương pháp dạy học truyền thống được sử dụng nhiều trong quá trình dạy học các môn học như: Tập làm văn, Đạo đức, Lịch sử. Do đó, phương pháp kể chuyện đã có nhiều tác giả nghiên cứu đề cập đến. Đặc biệt trong dạy học lịch sử, đã có một số tác giả nghiên cứu về sử dụng phương pháp kể chuyện trong dạy học lịch sử ở tiểu học. Cụ thể: - Nguyễn Thượng Giao - Nguyễn Thị Thấn (1995): Phương pháp dạy học Tự nhiên và Xã hội, ĐHSP Hà Nội I cũng khẳng định: Phương pháp kể chuyện là phương pháp dạy học chủ yếu để dạy học lịch sử ở bậc Tiểu học. Và đã chỉ ra một số biện pháp thường dùng theo hướng đổi mới phương pháp dạy học như sau: Ở nhà: Học sinh có thể đọc trước bài học lịch sử hoặc đọc thêm những tài liệu tham khảo theo những câu hỏi của giáo viên. Có giáo viên phát phiếu học tập để học sinh mang về nhà chuẩn bị theo câu hỏi ghi sẵn trên phiếu. Ở lớp: Giáo viên gợi ý học sinh kể lại từng phần của câu chuyện hoặc cả câu chuyện theo các câu hỏi của giáo viên. - Nguyễn Thượng Giao - Giáo trình “Phương pháp dạy học các môn học về Tự nhiên và Xã hội” đã xác định: ở bậc Tiểu học, một số bài học về lịch sử Việt Nam được chuyển tải thông qua các câu chuyện lịch sử để hình thành cho học sinh những biểu tượng sinh động về những sự kiện, hiện tượng, và nhân vật lịch sử tiêu biểu của các thời kỳ lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc. - Nhiều giáo trình về “Phương pháp dạy học Tự nhiên và Xã hội” của nhiều tác giả khác cũng đã trình bày phương pháp kể chuyện. Nhưng nhìn chung các tác giả chỉ trình bày về phương pháp kể chuyện một cách chung chung, chưa xây dựng thành cách thức, quy trình cụ thể. - Từ năm 1929, nhà giáo dục người Pháp R.Cousinet đã đề xướng phương pháp làm việc theo nhóm trong quá trình dạy học. Theo ông “làm việc theo nhóm có nghĩa là học sinh phải tìm tòi, phải thực hiện những cuộc khảo cứu hay quan sát, phải cố gắng phân tích tìm hiểu, diễn đạt, phải thành lập những phiếu 4 và sắp xếp những phiếu này, phải đóng góp sự tìm tòi của mình cho công việc của nhóm”. Phương pháp thảo luận nhóm là phương pháp dạy học mới, việc sử dụng phương pháp thảo luận nhóm trong dạy học lịch sử cũng đã được nhiều tác giả nghiên cứu như: Bùi Phương Nga, Nguyễn Thượng Giao, Nguyễn Thị Thấn, Nguyễn Thị Hường… Các tác giả đã đưa ra cách thức thảo luận nhóm. Như vậy, sử dụng phương pháp kể chuyện và phương pháp thảo luận nhóm trong dạy học lịch sử là vấn đề rất nhiều người quan tâm. Song sử dụng phương pháp kể chuyện kết hợp với phương pháp thảo luận nhóm trong dạy học lịch sử ở lớp 4 là một vấn đề mới mẻ, chưa có tài liệu nào nghiên cứu. 1.1.2. Một số khái niệm cơ bản liên quan đến vấn đề nghiên cứu 1.1.2.1. Khái niệm về phương pháp dạy học Phương pháp là một phạm trù hết sức quan trọng có tính chất quyết định đối với mọi hoạt động. Phương pháp tồn tại gắn bó với mọi hoạt động của con người. A.N.Krưlôp đã nhấn mạnh tầm quan trọng của phương pháp: “Đối với con tàu khoa học, phương pháp vừa là chiếc la bàn, lại vừa là bánh lái nó chỉ phương hướng và cách hành động” [25]. Về phương diện triết học, phương pháp được hiểu là cách thức, con đường, phương tiện để đạt tới mục đích nhất định, để giải quyết những nhiệm vụ nhất định. Phương pháp theo Hêghen là “ý thức về hình thức của sự tự vận động bên trong của nội dung” [25]. Trên cơ sở phương pháp chung, người ta đã xây dựng khái niệm phương pháp dạy học. Cho đến nay vẫn còn nhiều ý kiến, quan điểm khác nhau về khái niệm phương pháp dạy học. Theo I. U. K. Babanxki: “Phương pháp dạy học là cách thức tương tác giữa thầy và trò nhằm giải quyết các nhiệm vụ giáo dưỡng, giáo dục và phát triển trong quá trình dạy học” [20]. I. Ia. Lecne cho rằng: “Phương pháp dạy học là một hệ thống những hành động có mục đích của giáo viên nhằm tổ chức hoạt động nhận thức của học sinh, đảm bảo cho các em lĩnh hội nội dung học vấn” [20]. Một số tác giả khác như T. P. Dverep cho rằng: “Phương pháp dạy học là cách thức hoạt động tương hỗ giữa thầy và trò nhằm đạt được mục đích dạy học. Hoạt động này được thể hiện trong việc sử dụng các nguồn nhận thức, các thủ thuật logic, các dạng hoạt động độc lập của học sinh và cách thức điều khiển quá trình nhận thức của giáo viên” [20]. 5 Theo Nguyễn Ngọc Quang: “Phương pháp dạy học là cách thức làm việc của thầy và trò trong sự phối hợp thống nhất dưới sự chỉ đạo của thầy, nhằm làm cho trò tự giác, tích cực, tự học đạt tới mục đích dạy học” [25]. Đinh Quang Báo cho rằng: “Phương pháp dạy học là cách thức hoạt động cuả thầy tạo ra mối liên hệ qua lại với hoạt động của trò để đạt mục đích dạy học” [25]. Ngoài ra còn có nhiều định nghĩa khác về phương pháp dạy học. Trần Bá Hoành cho rằng: “Phương pháp dạy học là con đường, cách thức giáo viên hướng dẫn, tổ chức chỉ đạo các hoạt động học tập tích cực, chủ động của học sinh nhằm đạt các mục tiêu dạy học” [25]. Qua phân tích các quan điểm như trên chúng tôi hiểu phương pháp dạy học như sau: Phương pháp dạy học là cách thức hoạt động tương tác giữa giáo viên và học sinh, trong đó giáo viên là người tổ chức hướng dẫn trong phương pháp dạy, học sinh là “người thợ chính” trong phương pháp học nhằm thực hiện tốt nhiệm vụ dạy học. Hệ thống các phương pháp dạy học ở tiểu học: Một số tác giả như: Đặng Vũ Hoạt, Hà Thế Ngữ, Phó Đức Hoà đã đưa ra hệ thống phương pháp dạy học ở tiểu học bao gồm [19]: - Nhóm các phương pháp dạy học dùng lời: Thuyết trình, đàm thoại, làm việc với sách giáo khoa. - Nhóm các phương pháp trực quan: Quan sát và trình bày trực quan. - Nhóm các phương pháp thực hành: Luyện tập, ôn tập, làm thí nghiệm. - Nhóm các phương pháp dạy học kiểm tra: Đánh giá tri thức, kỹ năng, kỹ xảo của học sinh. Hệ thống các phương pháp này được sử dụng phổ biến, rộng rãi ở nhà trường tiểu học nước ta. Ở đây ta thấy phương pháp “kể chuyện” là phương pháp dạy học dùng lời nói. Trên cơ sở hệ thống phương pháp dạy học ở tiểu học, căn cứ vào đặc điểm nhận thức của học sinh tiểu học, vào đặc điểm phân môn Lịch sử, một số tác giả như: Bùi Phương Nga, Nguyễn Thị Hường… đã đưa ra hệ thống các phương pháp dạy học phân môn Lịch sử như sau: + Các phương pháp dùng lời: bao gồm các phương pháp tường thuật, kể chuyện, miêu tả, giải thích, hỏi đáp. 6 + Các phương pháp dạy học trực quan: gồm phương pháp quan sát và phương pháp trình bày trực quan. + Phương pháp thảo luận nhóm + Phương pháp trò chơi Định hướng đổi mới phương pháp dạy học lịch sử ở lớp 4: Đổi mới phương pháp dạy học được hiểu là đưa các phương pháp dạy học mới vào nhà trường trên cơ sở phát huy mặt tích cực của các phương pháp dạy học truyền thống để nâng cao chất lượng dạy học. Theo quan điểm này, việc đổi mới phương pháp dạy học lịch sử ở lớp 4 cần dựa trên các định hướng sau: - Đề cao vai trò chủ thể của học sinh, tăng cường tính tự giác, tích cực, độc lập, sáng tạo của học sinh trong quá trình dạy học. - Từng bước áp dụng các phương pháp dạy học mới vào quá trình dạy học phân môn Lịch sử, đồng thời phát huy ưu điểm của các phương pháp dạy học truyền thống nhằm nâng cao chất lượng dạy học phân môn Lịch sử. - Liên quan đến việc đổi mới phương pháp dạy học, đòi hỏi phải đổi mới cơ sở vật chất, trang thiết bị dạy học, đổi mới cách đánh giá trong dạy học phân môn Lịch sử. Như vậy, sử dụng phương pháp kể chuyện kết hợp thảo luận nhóm là phương pháp dạy học nhằm phát huy tính tích cực, chủ động của học sinh, là phương pháp đặc trưng của phân môn Lịch sử. Vì thế, chúng tôi xác định rằng việc nghiên cứu vấn đề sử dụng phương pháp kể chuyện kết hợp thảo luận nhóm trong dạy học phân môn Lịch sử ở lớp 4 sẽ góp phần nâng cao chất lượng dạy học phân môn này. 1.1.2.2. Khái niệm kể chuyện và phương pháp kể chuyện - Kể chuyện là gì? Kể chuyện là hình thức trình bày lại câu chuyện bằng lời kể một cách hấp dẫn, sáng tạo, giàu ngữ điệu và cả sự phối hợp diễn xuất qua nét mặt, cử chỉ, điệu bộ của người kể một cách tự nhiên nhằm truyền cảm đến người nghe. Kể chuyện là một hình thức thông tin nhanh gọn, truyền cảm bằng ngôn ngữ. Mặc dù đã có những thông tin đại chúng hiện đại như ti vi, đài phát thanh, dariô… người ta vẫn thích nghe kể chuyện bằng miệng. Theo nghĩa rộng thuật ngữ kể chuyện có thể bao hàm toàn bộ ngôn ngữ nói sinh hoạt hàng ngày. Kể chuyện mang trong mình nó chức năng thông tin, chức năng giải trí và chức năng nghệ thuật. 7 Trong nhà trường tiểu học, nhu cầu kể chuyện là một nhu cầu thiết yếu của lứa tuổi học sinh nhỏ. Ngay từ tuổi lên ba, bập bẹ tập nói các em nhỏ đã thích nghe kể chuyện. Đến tuổi mẫu giáo nhu cầu kể chuyện lại tăng lên nhiều. Và bước vào tuổi học sinh tiểu học nhu cầu nghe kể chuyện vẫn không hề giảm mà lại tiếp tục tăng lên. Vì lẽ đó, việc sử dụng phương pháp kể chuyện kết hợp thảo luận nhóm có ý nghĩa quan trọng. Nó phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và hứng thú học tập của học sinh, góp phần nâng cao chất lượng dạy học. - Phương pháp kể chuyện là gì? Phương pháp kể chuyện là cách thức dùng lời của mình để thuật lại, để trình bày lại câu chuyện mang nội dung giáo dục. Nội dung câu chuyện được lấy từ thực tiễn cuộc sống của trẻ, từ thực tiễn xung quanh, từ sách, báo… và liên quan đến nội dung bài học. Qua câu chuyện học sinh nắm được tri thức cần lĩnh hội. - Ý nghĩa của phương pháp kể chuyện trong dạy học lịch sử ở lớp 4. Kể chuyện là phương pháp dạy học đặc trưng của phân môn Lịch sử, nó có ý nghĩa to lớn trong quá trình dạy học lịch sử ở tiểu học nói chung và lớp 4 nói riêng. Kể chuyện tạo nên một bức tranh sinh động về những sự kiện, hiện tượng, về những nhân vật lịch sử để gây hứng thú học tập cho học sinh, bởi kiến thức lịch sử thường khô khan, trừu tượng, học sinh dễ nhàm chán. Việc kể chuyện góp phần phát triển trí tưởng tượng cho học sinh, hình thành biểu tượng lịch sử cho học sinh. Sức mạnh của kể chuyện còn ở sự tạo ra cho học sinh niềm tin vào cái chân - thiện - mỹ, vào sức sáng tạo vô hạn của con người trong việc cải tạo thế giới tự nhiên và xã hội. Ngoài ra khi kể lại những câu chuyện, học sinh được tập diễn đạt câu chuyện theo ý tưởng và ngôn ngữ của mình, từ đó phát triển ngôn ngữ, tư duy, khả năng diễn đạt của các em. - Một số yêu cầu của phương pháp kể chuyện trong dạy học lịch sử lớp 4. Để sử dụng phương pháp kể chuyện có hiệu quả cần lưu ý một số yêu cầu sau: + Khi sử dụng phương pháp kể chuyện phải xem đây là một phương pháp dạy học tích cực, lấy học sinh làm trung tâm. Phương pháp kể chuyện là một phương pháp dạy học truyền thống, nhưng phải sử dụng phương pháp này trên tinh thần đổi mới phương pháp dạy học hiện nay. Khi sử dụng phương pháp kể chuyện giáo viên phải làm sao tổ chức cho học sinh chủ động, tích cực trong việc tìm kiếm tri thức mới, trên cơ sở phát huy vai trò chủ đạo của giáo viên, đảm bảo “thầy thiết kế, trò thi công”. Muốn vậy, chúng ta cần phải sử dụng kết hợp phương pháp kể chuyện với phương pháp thảo luận nhóm. 8 + Khi sử dụng phương pháp kể chuyện cần tận dụng các phương tiện trực quan, và sử dụng kết hợp với các phương pháp trực quan. Một truyện kể cần có tính truyền cảm, tính hình ảnh và tính chân thực. Các phương tiện trực quan sẽ hỗ trợ mạnh mẽ cho các yêu cầu trên. Thể hiện qua tranh ảnh, máy chiếu, di vật, bút tích sẽ tạo ra cho trẻ những biểu tượng đầy đủ và đa dạng về con người, về các sự kiện thuộc quá khứ xa xưa, về tính cách, lối sống và phong tục của con người. Chẳng hạn: Khi học bài “khởi nghĩa Hai Bà Trưng” giáo viên có thể đưa ra tranh vẽ Hai Bà Trưng mặc võ phục ngồi trên lưng voi, gươm tuốt trần cùng nghĩa quân xông lên đánh tan quân Hán xâm lược và đặt câu hỏi vào bài mới: "Bức tranh này vẽ về những người anh hùng nào của dân tộc ta?” + Phát huy chức năng khêu gợi của phương pháp kể chuyện: Phương pháp kể chuyện, nhất là khi sử dụng những kiến thức xa lạ, khó hiểu đối với học sinh dễ đưa đến trạng thái thụ động, ít gây được hứng thú và nhu cầu nhận thức. Vì vậy, khi sử dụng phương pháp kể chuyện cần đặt những câu hỏi khêu gợi để học sinh lắng sâu, suy nghĩ rồi giáo viên lại trả lời. Ví dụ: Khi dạy bài “Quang Trung đại phá quân Thanh”. Giáo viên có thể đặt câu hỏi như sau: Năm 1788, quân Thanh mượn cớ giúp nhà Lê chiếm thành Thăng Long, âm mưu đô hộ nước ta. Tại Phú Xuân (Huế), Nguyễn Huệ lên ngôi Hoàng Đế, hiệu là Quang Trung lập tức tiến công ra Bắc tiêu diệt quân Thanh xâm lược. Trước 20 vạn quân Thanh xâm lược hùng mạnh và đã chiếm được thành Thăng Long, trong khi đó quân của Quang Trung lại phải hành quân cấp tốc từ xa tới, để chiến thắng được quân thù, vua Quang Trung phải chọn cách đánh nào? Đánh bất ngờ (đánh vào những ngày tết Nguyên Đán, vào ban đêm). + Yêu cầu về ngôn ngữ khi kể chuyện: Trong khi kể chuyện, học sinh phải kể bằng ngôn ngữ diễn đạt của mình, kết hợp với cử chỉ, điệu bộ,… để nhằm cuốn hút người nghe và lột tả được nội dung trọng tâm, mục đích của câu chuyện. Tránh tình trạng học sinh nhớ từng từ trong sách giáo khoa để kể lại. Ví dụ: khi kể về sự kiện “Nghĩa quân Tây Sơn tiến ra Thăng Long”, đến chi tiết Trịnh Khải vội cởi áo chúa bỏ chạy, học sinh có thể không nói tên “Trịnh Khải” mà nói “hắn vội cởi áo chúa bỏ chạy”. + Một yêu cầu nữa khi sử dụng phương pháp kể chuyện trong dạy học lịch sử là: khi kể chuyện phải tôn trọng sự thật lịch sử, không được biến hoá, bóp méo lịch sử của dân tộc. Khi kể, học sinh có thể không theo trình tự như trong sách giáo khoa, nhưng phải đảm bảo đúng tiến trình thời gian của sự kiện lịch sử. 9 1.1.2.3. Khái niệm thảo luận nhóm và phương pháp thảo luận nhóm - Thảo luận nhóm là gì? Thảo luận là sự bàn bạc, trao đổi ý kiến và quan điểm của mỗi cá nhân về một sự vật, hiện tượng hay một vấn đề nào đó trong học tập. Nhóm là một tập hợp người được xác định bởi các mối quan hệ tương tác, cùng chia sẻ mục tiêu chung, cùng tuân theo một quy tắc hành vi nhất định và đóng những vai trò khác nhau. Thảo luận nhóm là sự bàn bạc, trao đổi ý kiến, trình bày quan điểm của mỗi cá nhân về một vấn đề học tập dưới sự tổ chức, hướng dẫn của giáo viên. Ngay từ những năm 20 của thế kỉ XX, Cousinet đã áp dụng những đặc điểm sinh hoạt của loài người vào quá trình giáo dục, đề xuất phương pháp dạy học dựa trên đời sống xã hội của trẻ em, đó là phương pháp làm việc theo nhóm. Phương pháp này thoả mãn nhu cầu hoạt động, nhu cầu xã hội hoá của trẻ. Nhóm được tập hợp với nhau từ 5 - 6 học sinh, mỗi nhóm được tự do lựa chọn công việc nhóm muốn thực hiện. Công việc được thực hiện dưới sự hợp tác của mỗi người trong nhóm. Nhưng phải đến thời gian gần đây thì phương pháp dạy học thuyết giảng tỏ ra có hiệu quả thấp hơn so với yêu cầu của xã hội loài người đặt ra mà cần phải chuyển sang cách dạy học mới theo hướng tích cực hoá hoạt động học tập của học sinh, thì phương pháp dạy học theo nhóm của Cousinet được sống lại, được bổ sung, phát triển, đựơc áp dụng vào quá trình dạy học ở nhà trường hiện đại, nhất là trường tiểu học. Đặc biệt, đầu năm học 2012-2013 nước ta đã triển khai dự án VNEN (do Liên hiệp quốc tài trợ) ở bậc tiểu học. Với phương châm lấy học sinh làm trung tâm, cùng với học qua sách vở, các em sẽ được hướng dẫn tự học và giải quyết vấn đề theo nhóm. Đây là một phương pháp dạy học mới được khuyến khích sử dụng trong quá trình dạy học các môn học nói chung và phân môn Lịch sử nói riêng ở tiểu học nhằm rèn luyện cho học sinh tính độc lập, chủ động, linh hoạt, tự tin, sáng tạo. Rèn cho các em cách trình bày quan điểm, ý kiến của mình, cách nghe, cách nghĩ, cách đánh giá về sự trình bày ý kiến của người khác. - Phương pháp thảo luận nhóm là gì? Phương pháp thảo luận nhóm là cách thức giáo viên chia lớp thành nhiều nhóm nhỏ (từ 2-6 học sinh). Các thành viên trong nhóm đều phải làm việc, trao đổi từ đó đưa ra ý kiến chung của cả nhóm về vấn đề được giao. 10 Trong quá trình dạy học theo nhóm, thảo luận nhóm là khâu chủ yếu, là giai đoạn quan trọng của hoạt động nhóm. Thảo luận có thể là một phần của bài học để tìm tòi, xác định một vấn đề hoặc để nhận định đánh giá một vấn đề. Như vậy, thảo luận nhóm là một phương pháp dạy học tích cực, phát huy cao độ tính tích cực, độc lập, sáng tạo của người học. Qua đó, ta thấy phương pháp thảo luận nhóm có vai trò và vị trí như sau: + Thảo luận nhóm là phương pháp học tập hợp tác, thường được sử dụng để thực hiện một nhiệm vụ hoặc giải quyết một vấn đề của bài học mà mỗi cá nhân học sinh không đủ khả năng để hoàn thành, cần có sự tham gia đóng góp ý kiến của nhiều người. + Thảo luận nhóm động viên được nhiều học sinh tham gia ý kiến, kể cả những em có tính hay nhút nhát, bén lén. Trong thảo luận nhóm học sinh được tự do nêu ý kiến, có điều kiện bộc lộ khả năng tự nhận thức mà không bị mặc cảm vì những nhận xét đánh giá của giáo viên. + Thảo luận nhóm còn rèn luyện cho học sinh ý thức trách nhiệm trước tập thể, thói quen bạo dạn, hoạt bát trước đông người. Đây là một phẩm chất quan trọng của con người xã hội hiện đại: tự chủ, năng động và sáng tạo. Khi sử dụng phương pháp thảo luận nhóm học sinh sẽ học tập tích cực hơn, họ thực sự trở thành những nhân vật trung tâm của giờ học, tự mình giải quyết những vấn đề của bài học. Đặc biệt, là không hạ thấp, lu mờ vai trò của giáo viên mà ngược lại làm thay đổi cách dạy của giáo viên theo hướng tích cực. Họ là người tổ chức, hướng dẫn, là trọng tài, cố vấn cho các cuộc thảo luận. Vì vậy, khi sử dụng phương pháp này yêu cầu đối với giáo viên cần nâng cao hơn cả về năng lực chuyên môn lẫn nghiệp vụ sư phạm. - Cách thức tổ chức cho học sinh thảo luận nhóm trong quá trình dạy học lịch sử ở lớp 4. Khi sử dụng phương pháp thảo luận nhóm, giáo viên chia lớp thành các nhóm từ 2 - 6 em, có thể tiến hành chia nhóm theo các cách sau: + Gọi số + Dùng biểu tượng: Tên hoa, tên con vật + Dùng màu sắc… Trong nhóm có các thành phần: Nhóm trưởng - người điều khiển, người ghi chép, người báo cáo, các thành viên khác. Các thành viên trong nhóm lần lượt 11 thay nhau đóng vai trò các thành viên để đảm bảo mỗi học sinh trong nhóm có thể được trình bày kết quả làm việc của nhóm. Khi hoạt động nhóm các thành viên phải tuân thủ sự điều khiển của trưởng nhóm, mọi người ngồi hướng vào nhau, chăm chú lắng nghe ý kiến của người khác. Lần lượt từng thành viên đưa ra ý kiến của mình, cả nhóm trao đổi đưa ra ý kiến thống nhất. Trong quá trình học sinh học tập theo nhóm, giáo viên phải theo dõi diễn biến công việc của từng nhóm. Làm việc và hoàn thành công việc là rất quan trọng, tức là giáo viên phải có được thông tin phản hồi từ phía học sinh để có nhận định, đánh giá, khen chê, động viên, khuyến khích từng nhóm. Sau khi kết thúc hoạt động nhóm xong, các nhóm lần lượt báo cáo kết quả làm việc của mình trước lớp, các nhóm khác lắng nghe, bổ sung ý kiến, giáo viên tổng kết, đưa ra kết luận chung. Để thảo luận nhóm có hiệu quả thì giáo viên cần chuẩn bị kỹ kế hoạch dạy học, dự kiến trước các tình huống có thể xảy ra. Đồng thời, giáo viên cần phải chuẩn bị phiếu giao việc, đồ dùng dạy học như: Tranh ảnh, bản đồ, lược đồ… cho từng nhóm học sinh, phải giải thích rõ ràng công việc của các nhóm. 1.1.3. Đặc điểm phân môn Lịch sử và việc sử dụng phương pháp kể chuyện kết hợp thảo luận nhóm trong dạy học lịch sử ở lớp 4 1.1.3.1. Đặc điểm phân môn Lịch sử ở lớp 4 - Buổi đầu dựng nước và giữ nước (khoảng 700 năm TCN đến năm 179 TCN): Nước Văn Lang, nước Âu Lạc. - Hơn một nghìn năm đấu tranh giành lại độc lập (từ năm 179 TCN đến năm 938): Nước ta dưới ách đô hộ của các triều đại phong kiến phương Bắc, khởi nghĩa Hai Bà Trưng (năm 40), chiến thắng Bạch Đằng do Ngô Quyền lãnh đạo (năm 938), ôn tập. - Buổi đầu độc lập (từ năm 938 đến năm 1009): Đinh Bộ Lĩnh dẹp loạn 12 sứ quân, cuộc kháng chiến chống quân Tống xâm lược lần thứ nhất (năm 981). - Nước Đại Việt thời Lý (từ năm 1009 đến năm 1226): Nhà Lý dời đô ra Thăng Long, chùa thời Lý, cuộc kháng chiến chống quân Tống xâm lược lần thứ hai (1075 - 1077). - Nước Đại Việt thời Trần (từ năm 1226 đến năm 1400): Nhà Trần thành lập, nhà Trần và việc đắp đê, cuộc kháng chiến chống quân xâm lược Mông Nguyên, nước ta cuối thời Trần. 12 - Nước Đại Việt buổi đầu thời Hậu Lê (thế kỷ XV): Chiến thắng Chi Lăng, nhà Hậu Lê và việc tổ chức quản lý đất nước, trường học thời Hậu Lê, văn học và khoa học thời Hậu Lê, ôn tập. - Nước Đại Việt thế kỷ XVI - XVIII: Trịnh - Nguyễn phân tranh, cuộc khẩn hoang ở Đàng Trong, thành thị ở thế kỷ XVI - XVII, Nghĩa quân Tây Sơn tiến ra Thăng Long (năm 1786), Quang Trung đại phá quân Thanh (năm 1789), những chính sách về kinh tế và văn hoá của vua Quang Trung. - Buổi đầu thời Nguyễn (từ năm 1802 đến năm 1858): Nhà Nguyễn thành lập, Kinh thành Huế, tổng kết. Lịch sử lớp 4 không trình bày lịch sử theo một hệ thống chặt chẽ, mỗi bài học là một sự kiện, hiện tượng hay nhân vật lịch sử tiêu biểu, điển hình của một giai đoạn lịch sử nhất định. Sự lựa chọn cấu trúc và mức độ nội dung như vậy nhằm đảm bảo mục tiêu, phù hợp với thời lượng dành cho môn học cũng như trình độ nhận thức của học sinh. Tuy nhiên, một sự kiện, hiện tượng hay nhân vật lịch sử không thể hình thành và phát triển một cách cô lập mà trong một bối cảnh cụ thể có liên quan rất nhiều sự kiện, nhân vật lịch sử trong bối cảnh đó. Phân môn Lịch sử cung cấp kiến thức cho học sinh lớp 4 gồm bốn loại cơ bản sau : + Kiến thức về các sự kiện lịch sử. + Kiến thức về các nhân vật lịch sử. + Kiến thức cơ bản về các thành tựu mọi mặt trong đời sống xã hội của lịch sử dân tộc. + Kiến thức cơ bản về một giai đoạn thời kỳ lịch sử. Trong các nhóm kiến thức trên thì nhóm kiến thức về các sự kiện lịch sử chiếm thời lượng lớn, kiến thức về nhân vật lịch sử là vừa phải. 1.1.3.2. Sử dụng phương pháp kể chuyện kết hợp thảo luận nhóm trong dạy học lịch sử ở lớp 4 Không có phương pháp dạy học nào là vạn năng, mỗi một phương pháp dạy học có những ưu điểm và nhược điểm riêng. Do đó, trong quá trình dạy học không nên sử dụng độc tôn một phương pháp mà nên sử dụng kết hợp các phương pháp dạy học với nhau để phát huy hết ưu điểm của từng phương pháp và khắc phục nhược điểm của chúng khi sử dụng từng phương pháp riêng lẻ. Từ những đặc điểm của phân môn Lịch sử như đã trình bày ở trên chúng tôi nhận thấy đây là một môn học mà giáo viên có nhiều cơ hội để đổi mới phương 13 pháp dạy học. Do đặc điểm tâm lý của học sinh lớp 4, đặc điểm của môn học ta thấy “kể chuyện” là phương pháp dạy học đặc trưng của phân môn Lịch sử lớp 4. Nhưng nếu trong quá trình dạy học lịch sử giáo viên chỉ sử dụng phương pháp kể chuyện một cách đơn thuần thì giờ học chắc chắn sẽ thiếu sinh động, học sinh tiếp thu kiến thức một cách thụ động do giáo viên kể, hay học sinh học vẹt những kiến thức có sẵn trong cuộc sống hoặc qua sách vở rồi kể lại cho cả lớp nghe. Lịch sử là một môn học dựng lại quá khứ vẻ vang của dân tộc. Do đó, nó là môn học dễ khai thác vốn hiểu biết, vốn kiến thức của học sinh. Mỗi nội dung lịch sử là một sự kiện lịch sử tiêu biểu, điển hình, nhân vật lịch sử điển hình, giai đoạn thời kỳ lịch sử đáng nhớ… nó gắn với những chuyện kể lịch sử mà cha ông ta để lại. Vận dụng phương pháp kể chuyện kết hợp thảo luận nhóm trong dạy học lịch sử là một trong những phương hướng đổi mới phù hợp. Hướng đổi mới này không những phát huy được vốn sống, vốn kiến thức ở các em mà còn phù hợp với xu hướng đổi mới phương pháp dạy học và yêu cầu đào tạo con người mới trong giai đoạn hiện nay. Khi sử dụng phương pháp kể chuyện kết hợp thảo luận nhóm giáo viên không còn là người truyền thụ những tri thức có sẵn cho học sinh theo kiểu áp đặt, bắt học sinh phải nhớ, phải thuộc mà giáo viên trở thành người thiết kế, người tổ chức định hướng các hoạt động cho các em, tạo điều kiện cho các em được tham gia bàn bạc trao đổi ý kiến, kinh nghiệm của mình để từ đó rút ra tri thức của bài học. Qua thảo luận nhóm các em được thể hiện mình, không rụt rè nhút nhát, bị động khi kể chuyện, bởi những kiến thức các em đưa ra là do các em trao đổi, bàn bạc với nhau. Do đó, học sinh đóng vai trò chủ thể của hoạt động nhận thức, các em tiếp nhận nhiệm vụ học tập thông qua việc tham gia vào hoạt động thảo luận nhóm, qua sự tổ chức của giáo viên và tự rút ra kết luận khoa học. Tóm lại, sử dụng phương pháp kể chuyện kết hợp thảo luận nhóm là một biện pháp kết hợp phương pháp dạy học truyền thống và hiện đại nhằm nâng cao chất lượng dạy học phân môn này nói riêng và chất lượng giáo dục nói chung. 1.1.4. Một số đặc điểm tâm lý của học sinh tiểu học liên quan đến đề tài - Nhu cầu, động cơ, hứng thú của học sinh tiểu học: Bước vào nhà trường tiểu học các em được hoạt động trong một môi trường mới, môi trường nhà trường với hoạt động chủ đạo là học tập. Do đó, nhu cầu học tập của học sinh ngày càng có ý nghĩa quan trọng hơn đối với sự phát triển trí tuệ. Chính nhu cầu học tập đã trở thành động cơ thúc đẩy các em tự giác, tích cực học tập. Theo các nhà tâm lý học “ở tiểu học phần lớn học sinh chưa hứng thú chuyên biệt với từng môn học, các em cũng chưa chú ý đi sâu vào 14