1
PhÇn më ®Çu
1. Lý do chän ®Ò tµi
HiÖn nay ë níc ta, vÊn ®Ò ®æi míi ph¬ng ph¸p d¹y häc diÔn ra mét c¸ch
s«i ®éng trªn b×nh diÖn c¶ vÒ lý luËn còng nh vÒ thùc tiÔn. §Þnh híng ®æi míi
ph¬ng ph¸p d¹y häc ®îc nghÞ quyÕt TW lÇn 2 Ban chÊp hµnh Trung ¬ng kho¸
VIII kh¼ng ®Þnh : "§æi míi m¹nh mÏ ph¬ng ph¸p gi¸o dôc vµ ®µo t¹o, kh¾c
phôc lèi truyÒn thô mét chiÒu, rÌn luyÖn nÕp t duy s¸ng t¹o cña ngêi häc, tõng
bíc ¸p dông ph¬ng ph¸p tiªn tiÕn, c¸c ph¬ng tiÖn d¹y häc hiÖn ®¹i vµo qu¸
tr×nh d¹y häc ®¶m b¶o thêi gian tù häc, tù nghiªn cøu cña häc sinh" [32, Tr
41].
Theo ®Þnh híng trªn, nhiÒu ph¬ng ph¸p d¹y häc tiªn tiÕn, hiÖn t¹i trªn thÕ
giíi nh "ph¬ng ph¸p tù ph¸t hiÖn tri thøc", "ph¬ng ph¸p d¹y häc tÝch cùc", "ph¬ng ph¸p cïng tham gia", "ph¬ng ph¸p t¬ng t¸c" vµ gÇn ®©y lµ "ph¬ng ph¸p
bµn tay nÆn bét" tõng bíc ®îc vËn dông vµo qu¸ tr×nh d¹y häc ë tiÓu häc - bËc
häc ®îc coi lµ nÒn t¶ng cña hÖ thèng gi¸o dôc quèc d©n
[1, 3, 4].
Khoa häc lµ ph©n m«n chiÕm vÞ trÝ quan träng trong m«n Tù nhiªn - X·
héi. §©y lµ ph©n m«n tÝch hîp kiÕn thøc cña nhiÒu ngµnh khoa häc thùc
nghiÖm nh : VËt lý, ho¸ häc, sinh häc. V× vËy, ph©n m«n nµy cã nhiÒu thuËn lîi
®Ó vËn dông c¸c ph¬ng ph¸p d¹y häc tiªn tiÕn, hiÖn ®¹i vµo qu¸ tr×nh d¹y häc
®Ó bíc ®Çu h×nh thµnh cho häc sinh ph¬ng ph¸p häc tËp mang tÝnh chÊt t×m tßi
nghiªn cøu, rÌn luyÖn nÕp t duy s¸ng t¹o cho hä.
Thùc tiÔn d¹y ph©n m«n Khoa häc ë trêng tiÓu häc cho thÊy, gi¸o viªn
cßn gÆp nhiÒu khã kh¨n trong viÖc sö dông ph¬ng ph¸p d¹y häc. C¸c ph¬ng
ph¸p d¹y häc truyÒn thèng vÉn chiÕm u thÕ, häc sinh häc tËp cßn thô ®éng. C¸c
thÝ nghiÖm khoa häc trong bµi cßn mang tÝnh chÊt minh häa. Gi¸o viªn cßn tù
m×nh tr×nh bµy, biÓu diÔn c¸c thÝ nghiÖm thùc hµnh ®Ó minh ho¹ cho kiÕn thøc
cña bµi häc mµ Ýt tæ chøc cho häc sinh tham gia ho¹t ®éng nµy ®Ó c¸c em
chiÕm tri thøc khoa häc mét c¸ch chñ ®éng, tho¶ m·n ®îc nhu cÇu t×m tßi hiÓu
biÕt, ãc tß mß khoa häc cña häc sinh tiÓu häc. V× vËy c¸c giê häc cßn mang
tÝnh ¸p ®Æt, kiÕn thøc mµ häc sinh chiÕm lÜnh trong giê häc cha cao, häc sinh Ýt
®îc tham gia vµo qu¸ tr×nh d¹y häc.
ViÖc t×m kiÕm vËn dông nh÷ng ph¬ng ph¸p tiªn tiÕn vµo qu¸ tr×nh d¹y häc
ë tiÓu häc nãi chung ph©n m«n Khoa häc nãi riªng lµ vÊn ®Ò quan träng ®Ó
h×nh thµnh cho häc sinh nh÷ng ph¬ng ph¸p häc tËp ®éc lËp, s¸ng t¹o, qua ®ã ®Ó
2
n©ng cao chÊt lîng d¹y häc. Mét trong nh÷ng ph¬ng ph¸p cã nhiÒu u ®iÓm, ®¸p
øng ®îc môc tiªu trªn vµ cã thÓ vËn dông tèt vµo qu¸ tr×nh d¹y häc ph©n m«n
Khoa häc ë tiÓu häc lµ ph¬ng ph¸p "Bµn tay nÆn bét". Trong nh÷ng n¨m gÇn
®©y, ph¬ng ph¸p "Bµn tay nÆn bét" bíc ®Çu ®îc thö nghiÖm vµo qu¸ tr×nh d¹y
häc ph©n m«n Khoa häc ë mét sè trêng tiÓu häc ViÖt Nam. Tuy nhiªn, viÖc
nghiªn cøu chØ ë møc ®é h¹n hÑp, mang tÝnh chÊt thö nghiÖm ë mét sè bµi häc
thuéc chñ ®Ò vÒ kh«ng khÝ trong ch¬ng tr×nh khoa häc líp 4. ViÖc nghiªn cøu
¸p dông ph¬ng ph¸p nµy vµo qu¸ tr×nh d¹y häc sao cho phï hîp víi ®iÒu kiÖn
cô thÓ cña nhµ trêng tiÓu häc ViÖt Nam lµ vÊn ®Ò hÕt søc cÇn thiÕt ®Ó gãp phÇn
®æi míi ph¬ng ph¸p d¹y häc. Cã nh vËy míi h×nh thµnh ®îc cho häc sinh ph¬ng ph¸p häc tËp ®óng ®¾n, gióp hä thùc sù trë thµnh "chñ thÓ" t×m kiÕm tri
thøc. V× nh÷ng lý do trªn chóng t«i chän ®Ò tµi nghiªn cøu cña m×nh lµ: Sö
dông ph¬ng ph¸p "Bµn tay nÆn bét" trong qu¸ tr×nh d¹y häc ph©n m«n Khoa
häc (m«n Tù nhiªn vµ X· héi) ë bËc tiÓu häc".
2. LÞch sö vÊn ®Ò nghiªn cøu
Ph¬ng ph¸p "Bµn tay nÆn bét" ®îc ®a vµo gi¶ng d¹y ë trêng tiÓu häc ë Mü
tõ nh÷ng n¨m 90, lµ ý tëng s¸ng t¹o cña nhµ vËt lý ngêi Mü tõng nhËn gi¶i
Nobel n¨m 1988 Leon Ledeman. TiÕp ®ã Georges Charpak - nhµ vËt lý cã tªn
tuæi ngêi Ph¸p ®· kÕ tôc vµ triÓn khai ph¬ng ph¸p nµy t¹i mét sè trêng häc ë
Paris vµ ®· ®¹t ®îc nh÷ng thµnh c«ng nhÊt ®Þnh. Hä chñ tr¬ng cho häc sinh tiÓu
häc tiÕp xóc víi khoa häc vµ c¸ch nghiªn cøu mét vÊn ®Ò khoa häc b»ng viÖc
®Ó chÝnh c¸c em tù tiÕn hµnh thÝ nghiÖm díi sù ®Þnh híng, gióp ®ì cña thÇy c«
gi¸o, tr¸nh ®îc t×nh tr¹ng thÇy c« gi¸o d¹y häc b»ng c¸ch th«ng b¸o cho häc
sinh mét c¸ch ®¬n gi¶n "ch©n lý lµ thÕ ®Êy" vµ b¾t c¸c em ph¶i chÊp nhËn. Mét
sè níc Ch©u ¸, gÇn ®©y nhÊt lµ Trung Quèc còng ®· ®a ph¬ng ph¸p nµy vµo
c¸c trêng mÉu gi¸o vµ tiÓu häc. ë ViÖt Nam, nhãm gi¶ng viªn ngµnh vËt lý Trêng §¹i häc s ph¹m Hµ Néi gåm: PGS-TS. NguyÔn ThÞ Thanh H¬ng, PGS - TS.
Lª Träng Têng, PGS - TS. §ç H¬ng Trµ vµ cïng víi nhãm sinh viªn Khoa VËt
lý cña trêng ®· ®a ph¬ng ph¸p "Bµn tay nÆn bét" vµo thö nghiÖm ë mét sè trêng tiÓu häc ë Hµ Néi nh: Trêng TiÓu häc §oµn ThÞ §iÓm, trêng cho lµng trÎ
SOS vµ bíc ®Çu tæ chøc c¸c chuyªn ®Ò sinh viªn khoa gi¸o dôc tiÓu häc ë §¹i
häc s ph¹m Hµ Néi. Tuy nhiªn viÖc nghiªn cøu chØ ë møc ®é thö nghiÖm ë mét
sè bµi thuéc chñ ®Ò kh«ng khÝ trong ch¬ng tr×nh khoa häc líp 4 mµ cha ®a ra ®îc quy tr×nh sö dông ph¬ng ph¸p nµy phï hîp víi trêng tiÓu häc ViÖt Nam.
3. Môc ®Ých nghiªn cøu :
3
Chóng t«i chän ®Ò tµi nghiªn cøu nµy nh»m gãp phÇn vµo viÖc ®æi míi ph¬ng ph¸p d¹y häc, qua ®ã nh»m n©ng cao chÊt lîng d¹y häc ph©n m«n Khoa
häc ë nhµ trêng tiÓu häc.
4. Kh¸ch thÓ nghiªn cøu vµ ®èi tîng nghiªn cøu
4.1. Kh¸ch thÓ nghiªn cøu : Ph¬ng ph¸p d¹y häc ph©n m«n Khoa häc ë
bËc tiÓu häc.
4.2. §èi tîng nghiªn cøu : Sö dông ph¬ng ph¸p "Bµn tay nÆn bét" trong
qu¸ tr×nh d¹y häc ph©n m«n Khoa häc ë nhµ trêng tiÓu häc.
5. Gi¶ thiÕt khoa häc : NÕu trong qu¸ tr×nh d¹y häc ph©n m«n Khoa
häc gi¸o viªn biÕt sö dông ph¬ng ph¸p "Bµn tay nÆn bét" theo mét quy tr×nh
hîp lý, phï hîp víi ®iÒu kiÖn cô thÓ cña trêng tiÓu häc ViÖt Nam th× sÏ ph¸t
huy ®îc tÝnh tÝch cùc, ®éc lËp, s¸ng t¹o cña häc sinh. Qua ®ã, gãp ph©n n©ng
cao chÊt lîng d¹y häc ph©n m«n nµy ë bËc tiÓu häc.
6. NhiÖm vô nghiªn cøu :
6.1. T×m hiÓu c¬ së lý luËn cña vÊn ®Ò nghiªn cøu.
6.2. §iÒu tra thùc tr¹ng sö dông ph¬ng ph¸p d¹y häc ph©n m«n Khoa häc
cña gi¸o viªn ë mét sè trêng tiÓu häc.
6.3. §Ò xuÊt vµ thùc nghiÖm quy tr×nh sö dông ph¬ng ph¸p "Bµn tay nÆn bét".
7. Giíi h¹n ph¹m vi nghiªn cøu :
Trªn lo¹i bµy tr×nh bµy tµi liÖu míi, víi h×nh thøc d¹y häc trªn líp ph©n
m«n Khoa häc líp 4, 5.
8. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu :
Khi nghiªn cøu ®Ò tµi nµy chóng t«i sö dông ®ång bé c¸c ph¬ng ph¸p sau:
8.1. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu lý thuyÕt : Tæng kÕt c¸c tµi liÖu liªn quan
®Õn ®Ò tµi nghiªn cøu.
8.2. Ph¬ng ph¸p thùc tiÔn :
* Tæng kÕt kinh nghiÖm d¹y vµ häc ë gi¸o viªn vµ häc sinh.
* Ph¬ng ph¸p quan s¸t viÖc d¹y vµ häc cña gi¸o viªn vµ häc sinh ë trêng
thùc nghiÖm.
* Ph¬ng ph¸p ®iÒu tra AnkÐt trªn c¸c ®èi tîng cña gi¸o viªn vµ häc sinh.
* Ph¬ng ph¸p trß chuyÖn pháng vÊn gi¸o viªn vµ häc sinh.
* Ph¬ng ph¸p thùc nghiÖm s ph¹m.
* Ph¬ng ph¸p thèng kª to¸n häc ®Ó chøng minh ®é tin cËy cña c¸c kÕt qu¶
nghiªn cøu.
9. Nh÷ng ®ãng gãp cña ®Ò tµi
4
§Ò tµi cña chóng t«i cã nh÷ng ®ãng gãp sau : §· lµm s¸ng tá mét sè vÊn
®Ò lý luËn vÒ ph¬ng ph¸p "Bµn tay nÆn bét". §· x©y dùng quy tr×nh sö dông ph¬ng ph¸p "Bµn tay nÆn bét" vµ tiÕn hµnh thö nghiÖm ë mét sè bµi häc. §ång
thêi ®· biªn so¹n mét sè gi¸o ¸n mÉu sö dông ph¬ng ph¸p "Bµn tay nÆn bét"
vµo qu¸ tr×nh d¹y ph©n m«n Khoa häc.
Ch¬ng 1
C¬ së lý luËn vµ thùc tiÔn cña
®Ò tµi nghiªn cøu
1. C¬ së lý luËn
1.1. Lý luËn vÒ ph¬ng ph¸p "Bµn tay nÆn bét" trong qu¸ tr×nh d¹y
häc ph©n m«n Khoa häc ë tiÓu häc
1.1.1. Kh¸i niÖm ph¬ng ph¸p d¹y häc tiÓu häc
Ph¬ng ph¸p lµ mét ph¹m trï hÕt søc quan träng cã tÝnh chÊt quyÕt ®Þnh
®èi víi mäi ho¹t ®éng. Ph¬ng ph¸p tån t¹i g¾n bã víi mäi ho¹t ®éng cña con
ngêi. A.N Krlèp ®· nhÊn m¹nh tÇm quan träng cña ph¬ng ph¸p: "§èi víi con
tµu khoa häc, ph¬ng ph¸p võa lµ chiÕc la bµn, l¹i võa lµ b¸nh l¸i nã chØ ph¬ng
híng vµ c¸ch thøc ho¹t ®éng" [28]. VÒ ph¬ng diÖn triÕt häc, ph¬ng ph¸p ®îc
hiÓu lµ c¸ch thøc, con ®êng, ph¬ng tiÖn ®Ó ®¹t ®îc môc ®Ých nhÊt ®Þnh.
Trªn c¬ së c¸c kh¸i niÖm vÒ ph¬ng ph¸p nãi chung, ngêi ta ®· x©y dùng
c¸c kh¸i niÖm vÒ ph¬ng ph¸p d¹y häc. Cho ®Õn nay vÉn cßn tån t¹i nhiÒu ý
kiÕn, nhiÒu quan ®iÓm kh¸c nhau vÒ kh¸i niÖm ph¬ng ph¸p d¹y häc.
Iu.K. Babanxki cho r»ng : "Ph¬ng ph¸p d¹y häc lµ c¸ch thøc t¬ng t¸c gi÷a
thÇy vµ trß nh»m gi¶i quyÕt c¸c nhiÖm vô gi¸o dôc, gi¸o dìng vµ ph¸t triÓn
trong qu¸ tr×nh d¹y häc". Nhng mét sè t¸c gi¶ l¹i quan niÖm kh¸c.
Theo Dverep . I.D "Ph¬ng ph¸p d¹y häc lµ c¸ch thøc t¬ng t¸c gi÷a thÇy vµ
trß nh»m ®¹t ®îc môc ®Ých d¹y häc. Ho¹t ®éng nµy ®îc sö dông trong c¸c
nguån nhËn thøc, c¸c thñ thuËt logic, c¸c ho¹t ®éng ®éc lËp cña häc sinh vµ
c¸ch thøc ®iÒu khiÓn qu¸ tr×nh nhËn thøc cña thÇy gi¸o. [16]
I.I Lecne "Ph¬ng ph¸p d¹y häc lµ hÖ thèng nh÷ng hµnh ®éng cã môc ®Ých
cña gi¸o viªn nh»m tæ chøc ho¹t ®éng nhËn thøc vµ thùc hµnh cña häc sinh,
®¶m b¶o häc sinh lÜnh héi häc vÊn. [30]
Theo gi¸o s NguyÔn Ngäc Quang : "Ph¬ng ph¸p d¹y häc lµ c¸ch thøc thùc
hiÖn cña thÇy vµ trß trong sù phèi hîp thèng nhÊt vµ lÜnh héi cña thÇy nh»m
lµm cho trß tù gi¸c, tÝch cùc, tù lùc ®¹t tíi môc ®Ých d¹y häc. [28]
5
Ngoµi ra cßn cã nhiÒu c¸ch ®Þnh nghÜa kh¸c nhau vÒ ph¬ng ph¸p d¹y häc
nhng chóng t«i cha cã ®iÒu kiÖn ®Ò cËp ®Õn. Khi ®Þnh nghÜa, c¸c t¸c gi¶ ®· xÐt
trªn nhiÒu mÆt kh¸c nhau cña qu¸ tr×nh d¹y häc, cã t¸c gi¶ chó träng tíi nhËn
thøc cña häc sinh, cã t¸c gi¶ l¹i xÐt vÒ mÆt ®iÒu khiÓn häc. Tuy cha cã ®Þnh
nghÜa thèng nhÊt vÒ ph¬ng ph¸p d¹y häc nhng c¸c t¸c gi¶ ®Òu thõa nhËn r»ng :
ph¬ng ph¸p d¹y häc cã nh÷ng ®Æc trng sau :
* Ph¶n ¸nh sù vËn ®éng cña qu¸ tr×nh nhËn thøc cña häc sinh, nh»m ®¹t ®îc môc ®Ých ®Ò ra.
* Ph¶n ¸nh sù vËn ®éng cña néi dung häc vÊn ®· ®îc nhµ trêng quy ®Þnh.
* Ph¶n ¸nh c¸ch thøc trao ®æi th«ng tin gi÷a thÇy vµ trß.
* Ph¶n ¸nh c¸ch thøc ®iÒu khiÓn nhËn thøc, kÝch thÝch vµ x©y dùng ®éng
c¬, tæ chøc ho¹t ®éng nhËn thøc vµ kiÓm tra ®¸nh gi¸ kÕt qu¶.
Tõ sù ph©n tÝch c¸c quan ®iÓm trªn, chóng t«i hiÓu vÒ ph¬ng ph¸p d¹y häc
nh sau : Ph¬ng ph¸p d¹y häc lµ c¸ch thøc ho¹t ®éng t¬ng t¸c gi÷a gi¸o viªn
vµ häc sinh, trong ®ã, gi¸o viªn lµ ngêi tæ chøc, híng dÉn trong ph¬ng ph¸p
d¹y, häc sinh lµ "ngêi thî chÝnh" trong ph¬ng ph¸p häc, nh»m thùc hiÖn
c¸c nhiÖm vô d¹y häc.
HÖ thèng c¸c ph¬ng ph¸p d¹y häc ë tiÓu häc :
Trong lý luËn d¹y häc, cã nhiÒu c¸ch ph©n lo¹i c¸c ph¬ng ph¸p d¹y häc,
mçi c¸ch ph©n lo¹i cã mét c¬ së riªng.
S.I.Petrèp-xki, E.I' Goloc ph©n lo¹i ph¬ng ph¸p d¹y häc theo nguån tri
thøc vµ ®Æc ®iÓm tri gi¸c th«ng tin. Skalin, I.I. Lecne ph©n lo¹i theo ho¹t ®éng
nhËn thøc cña häc sinh.
Iu.K.Babanxki ®Ò xuÊt mét hÖ thèng ph¬ng ph¸p d¹y häc gåm : C¸c ph¬ng ph¸p tæ chøc vµ ho¹t ®éng nhËn thøc, c¸c ph¬ng ph¸p kÝch thÝch vµ x©y
dùng ®éng c¬ häc tËp, c¸c ph¬ng ph¸p kiÓm tra, c¸c ph¬ng ph¸p nµy bao gåm
c¸c ph¬ng ph¸p d¹y häc cô thÓ.
N.V Savin ®· ®a ra c¸c ph¬ng ph¸p d¹y häc ë tiÓu häc, hÖ thèng ®ã gåm
c¸c ph¬ng ph¸p :
* Ph¬ng ph¸p dïng lêi nãi : kÓ chuyÖn, gi¶i thÝch, ®µm tho¹i, lµm viÖc
víi s¸ch gi¸o khoa.
* Ph¬ng ph¸p trùc quan : quan s¸t, tr×nh bµy tµi liÖu trùc quan, phim
®Ìn chiÕu.
* Ph¬ng ph¸p thùc hµnh luyÖn tËp : miÖng, viÕt, lµm thÝ nghiÖm.
6
C¸c t¸c gi¶ ë ViÖt Nam : §Æng Vò Ho¹t, Hµ ThÕ Ng÷, Phã §øc Hoµ ®· ®a
ra hÖ thèng c¸c ph¬ng ph¸p d¹y häc ë tiÓu häc bao gåm :
* Nhãm c¸c ph¬ng ph¸p d¹y häc dïng lêi : ThuyÕt tr×nh, ®µm tho¹i,
lµm viÖc víi s¸ch gi¸o khoa.
* Nhãm c¸c ph¬ng ph¸p d¹y häc thùc hµnh : LuyÖn tËp, «n tËp, lµm thÝ
nghiÖm.
* Nhãm c¸c ph¬ng ph¸p kiÓm tra ®¸nh gi¸ tri thøc, kü n¨ng, kü x¶o
cña häc sinh:
Trªn c¬ së c¸c ph¬ng ph¸p d¹y ë tiÓu häc, c¨n cø vµo ®Æc ®iÓm nhËn thøc,
®Æc ®iÓm ph©n m«n Khoa häc Bïi Ph¬ng Nga vµ mét sè t¸c gi¶ ®· ®a ra hÖ
thèng c¸c ph¬ng ph¸p d¹y häc ph©n m«n Khoa häc lµ : quan s¸t, hái ®¸p, thÝ
nghiÖm, kÓ chuyÓn, ®iÒu tra, th¶o luËn vµ trß ch¬i.
§èi víi ph©n m«n Khoa häc, c¸c ph¬ng ph¸p nh : ThÝ nghiÖm, quan s¸t,
th¶o luËn lµ nh÷ng ph¬ng ph¸p chiÕm u thÕ, ®îc sö dông nhiÒu nhÊt. Tuy ®©y lµ
nh÷ng ph¬ng ph¸p d¹y häc tÝch cùc, nhng trong qu¸ tr×nh sö dông chØ dõng l¹i
ë møc ®é gióp häc sinh lÜnh héi kiÕn thøc cña tõng bµi. Nh×n chung vÉn cha
ph¸t huy hÕt tÝnh tÝch cùc chñ ®éng trong häc tËp cña häc sinh. ViÖc h×nh thµnh
cho häc sinh ph¬ng ph¸p häc, lèi t duy, lËp luËn khoa häc cha ®îc quan t©m.
§iÒu nµy cho chóng ta thÊy gi÷a lý luËn vµ thùc tiÔn ¸p dông ph¬ng ph¸p d¹y
häc míi cßn lµ mét kho¶ng c¸ch kh¸ xa. Lµm thÕ nµo ®Ó ®a ph¬ng ph¸p d¹y
häc míi vµo trêng tiÓu häc mét c¸ch s©u réng, ®Ó cã kÕt qu¶ cao trong gi¶ng
d¹y ph©n m«n Khoa häc lµ c¶ mét vÊn ®Ò, mµ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy liªn quan
®Õn nhiÒu yÕu tè, trong ®ã cã viÖc nghiªn cøu sö dông c¸c ph¬ng ph¸p d¹y häc
míi vµo c¸c m«n häc. V× vËy, chóng t«i kh¼ng ®Þnh r»ng : ViÖc nghiªn cøu vÊn
®Ò sö dông ph¬ng ph¸p "Bµn tay nÆn bét" vµo d¹y häc ph©n m«n Khoa häc, sÏ
gãp phÇn n©ng cao chÊt lîng d¹y häc ph©n m«n nµy vµ gãp phÇn tÝch cùc vµo
qu¸ tr×nh ®æi míi ph¬ng ph¸p d¹y häc trong nhµ trêng tiÓu häc.
1.1.2. Kh¸i niÖm ph¬ng ph¸p "Bµn tay nÆn bét"
Ph¬ng ph¸p "Bµn tay nÆn bét" (TiÕng Anh gäi lµ "Hands on", tiÕng Ph¸p
lµ La Main µ la P©te, dÞch sang tiÕng ViÖt Nam lµ "Bµn tay nÆn bét") lµ c¸ch
thøc tæ chøc cho häc sinh tù nghiªn cøu t×m ra c¸ch lý gi¶i thuyÕt phôc cho
nh÷ng kiÕn thøc trong ch¬ng tr×nh häc, th«ng qua c¸c h×nh thøc th¶o luËn, ®Ò
xuÊt vµ thùc hiÖn ph¬ng ¸n thÝ nghiÖm [31].
Ta còng cã thÓ h×nh dung ph¬ng ph¸p "Bµn tay nÆn bét" còng gièng nh
c¸ch ngêi ta lµm b¸nh, ph¶i tù tay nÆn bét lµm ra c¸i b¸nh. Nhng kh¸c ë chç,
7
ngêi lµm b¸nh chØ lµm ra nh÷ng c¸i b¸nh theo mét khu«n mÉu. Cßn ë ph¬ng
ph¸p nµy, ngêi häc sinh ph¶i tù lµm ra c¸i b¸nh theo ý nghÜa cña riªng m×nh.
NghÜa lµ cho häc sinh c¸c dông cô thÝ nghiÖm, ®å dïng häc tËp, häc sinh tiÕn
hµnh v¹ch kÕ ho¹ch thùc nghiÖm ®Ó ®i t×m tri thøc, ch©n lý khoa häc. Nh vËy,
ph¬ng ph¸p nµy ®Æt häc sinh vµo vÞ trÝ cña mét nhµ khoa häc, c¸c em cã thÓ tù
m×nh t×m tßi, kh¸m ph¸ ra kiÕn thøc bµi häc th«ng qua viÖc ®éc lËp tiÕn hµnh
c¸c thÝ nghiÖm khoa häc - díi sù gióp ®ì cña gi¸o viªn. V× vËy, viÖc tiªn ®o¸n
hiÖn tîng vµ thiÕt kÕ ph¬ng ¸n thÝ nghiÖm ®Ó kiÓm tra tiªn ®o¸n ®îc coi träng vµ
®îc lÆp ®i lÆp l¹i trong nhiÒu t×nh huèng. §ã lµ c¸ch ®Ó c¸c em béc lé quan ®iÓm
cña m×nh. V× vËy, trong giê häc cÇn t¹o nh÷ng c¬ héi ®Ó c¸c em ®a ra tiªn ®o¸n
vµ béc lé c¸c lçi cña m×nh ®Ó söa ch÷a. §ã lµ sù vËn ®éng trÝ tuÖ thêng xuyªn
cho phÐp trÎ ®a ra c¸c quan niÖm tõ kinh nghiÖm hµng ngµy.
1.1.3. §Æc ®iÓm cña ph¬ng ph¸p "Bµn tay nÆn bét".
* Ph¬ng ph¸p "Bµn tay nÆn bét" lµ mét trong nh÷ng con ®êng nh»m tÝch
cùc ho¸ ho¹t ®éng nhËn thøc cña häc sinh.
* Lµ ph¬ng ph¸p hoµn toµn míi, cã môc ®Ých lµm t¨ng cêng kh¶ n¨ng ®éc
lËp tù kh¸m ph¸, t×m tßi, tù nghiªn cøu trong qu¸ tr×nh lÜnh héi tri thøc vµ ®ång
thêi n©ng cao kh¶ n¨ng tù häc, ph¬ng ph¸p häc ®óng ®¾n cho häc sinh.
* Ph¬ng ph¸p nµy ph¶n ¸nh mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a ho¹t ®éng häc
vµ ho¹t ®éng d¹y. ThÓ hiÖn tÝnh ®óng ®¾n cña lý luËn vÒ ®Æc ®iÓm t©m sinh lý
cña løa tuæi häc sinh tiÓu häc.
* ThÓ hiÖn sù ho¹t ®éng ®éc lËp vµ hîp t¸c trong qu¸ tr×nh lÜnh héi tri thøc
cña ngêi häc.
* Ph¬ng ph¸p nµy gãp phÇn tÝch cùc vµo viÖc ®æi míi ph¬ng ph¸p d¹y häc
hiÖn nay ë trêng tiÓu häc.
1.1.4. ý nghÜa cña ph¬ng ph¸p "Bµn tay nÆn bét"
Ph¬ng ph¸p "Bµn tay nÆn bét" lµ ph¬ng ph¸p cã nhiÒu u ®iÓm, ®ãng vai
trß to lín trong viÖc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n c¸ch cña häc sinh. Më ra
nhiÒu triÓn väng tèt ®Ñp nÕu thùc hiÖn l©u dµi vµ cã hÖ thèng ®èi víi ph¬ng
ph¸p nµy. Cô thÓ :
a) Ph¸t triÓn tri gi¸c cho häc sinh.
§Æc ®iÓm tri gi¸c cña häc sinh tiÓu häc lµ khi tri gi¸c sù vËt, hiÖn tîng thêng chØ chó ý ®Õn c¸c ®Æc tÝnh bªn ngoµi nh : kÝch thíc, h×nh d¸ng, mµu s¾c vµ
quan t©m ®Õn c¸c chi tiÕt riªng lÎ, cha ph¸t triÓn kh¶ n¨ng t duy tæng hîp. Khi
sö dông ph¬ng ph¸p "Bµn tay nÆn bét" häc sinh sÏ quan s¸t sù vËt, hiÖn tîng
8
mét c¸ch tØ mØ chÝnh x¸c h¬n, cïng lóc quan s¸t nhiÒu chi tiÕt vµ b¾t ®Çu xuÊt
hiÖn nhu cÇu gi¶i thÝch hiÖn tîng. Qua sù ®éc lËp, quan s¸t häc sinh tù ghi chÐp
nh÷ng g× m×nh quan s¸t ®îc. Tr×nh ®é nhËn thøc cña c¸c em ®îc n©ng cao, c¸c
em ph¸t huy kh¶ n¨ng t duy s¸ng t¹o trong häc tËp. Mçi thÝ nghiÖm, mçi vÊn
®Ò khoa häc c¸c em suy nghÜ ra nhiÒu ph¬ng ¸n míi, ®ång thêi cã kh¶ n¨ng
lµm ra c¸c dông cô thÝ nghiÖm kh¸c ®Ó chøng minh cho mét ch©n lý.
b) Ph¸t triÓn trÝ tëng tîng.
TrÝ tëng tîng cã vai trß rÊt quan träng cña mçi mét con ngêi. Trong ho¹t
®éng khoa häc, trÝ tëng tîng l¹i cµng quan träng h¬n. §èi víi c¸c nhµ khoa häc
trÝ tëng tîng gãp phÇn to lín trong viÖc kh¸m ph¸, s¸ng chÕ ph¬ng tiÖn, dông
cô, … phôc vô cho cuéc sèng cña con ngêi.
Tëng tîng b¾t nguån tõ hiÖn thùc kh¸ch quan. Trong d¹y häc gi¸o viªn
cÇn chó ý ®Õn viÖc ph¸t triÓn trÝ tëng tîng cho häc sinh. D¹y häc theo ph¬ng
ph¸p "Bµn tay nÆn bét" ®¸p øng ®îc yªu cÇu trªn qua viÖc tËp cho häc sinh tëng tîng dùa trªn sù m« t¶ cña ng«n ng÷, x©y dùng nªn biÓu tîng mµ kh«ng
cÇn ph¶i cã sù vËt thËt ®Æt tríc m¾t, n©ng tëng tîng cña häc sinh tõ chç dùa vµo
trùc quan cô thÓ lªn tëng tîng dùa vµo ng«n ng÷, th«ng qua ng«n ng÷.
Trong qu¸ tr×nh häc sinh thao t¸c víi dông cô thÝ nghiÖm, h×nh ¶nh sù vËt
hiÖn tîng ®îc thÓ hiÖn cã tÝnh chÊt ®Çy ®ñ h¬n vµ trän vÑn h¬n. Sù s¾p xÕp c¸c
hiÖn tîng kh¸ chÆt chÏ, ®ång thêi c¸c em cã kh¶ n¨ng gät dòa nh÷ng biÓu tîng
cò vµ sö dông chóng ®Ó t¹o biÓu tîng míi. TrÝ tëng tîng dùa trªn ng«n ng÷ cña
häc sinh ®· ®îc ph¸t triÓn.
c) RÌn luyÖn kü n¨ng, kü x¶o thùc hµnh, thãi quen tù t×m tßi vµ
ph¸t triÓn ng«n ng÷ khoa häc cho häc sinh :
ë bËc häc tiÓu häc, viÖc rÌn luyÖn tèt kü n¨ng, kü x¶o, sö dông khÐo lÐo
nh÷ng dông cô thÝ nghiÖm ®¬n gi¶n lµ mét nhiÖm vô quan träng. §iÒu nµy
còng cã nghÜa, ®i ®«i víi viÖc cung cÊp kiÕn thøc, cÇn ph¶i h×nh thµnh cho häc
sinh ph¬ng ph¸p häc. Ch¼ng h¹n, viÖc sö dông c¸c dông cô thÝ nghiÖm khÐo
lÐo chÝnh x¸c, hiÖu qu¶ lµ ®iÒu kh«ng thÓ thiÓu ®îc trong viÖc häc tËp c¸c m«n
khoa häc thùc nghiÖm nh : VËt lý, ho¸ häc, sinh häc … Trong d¹y häc, ®Ó rÌn
luyÖn cho häc sinh nh÷ng kü n¨ng nµy, tr¸nh t×nh tr¹ng ®a c¸c em vµo thÕ bÞ
®éng, m¸y mãc cÇn ph¶i ®Ó c¸c em chñ ®éng nhËn thøc thÕ giíi xung quanh.
Sù tÝch cùc sÏ lµm cho t duy cña c¸c em ph¸t triÓn nhanh h¬n. Khi häc tËp theo
ph¬ng ph¸p nµy, nh÷ng thao t¸c vông vÒ, bì ngì, thiÕu linh ho¹t, cha cã thãi
quen ghi c¸c hiÖn tîng, c¸c qu¸ tr×nh lµm thÝ nghiÖm vµo vë cña m×nh sÏ ®îc
9
häc sinh nhanh chãng kh¾c phôc b»ng sù nhiÖt t×nh tham gia c«ng viÖc, thÝch
thó s¸ng t¹o vµ ph¸t hiÖn ra c¸c bµi thÝ nghiÖm míi.
Häc sinh tiÓu häc tiÕp cËn víi c¸c hiÖn tîng, sù kiÖn khoa häc qua sù biÕn
®æi c¸c ®Æc tÝnh bªn ngoµi cña sù vËt, hiÖn tîng vµ ngay c¶ c¸c ho¹t ®éng h»ng
ngµy cña c¸c em nh : khi häc, khi ¨n, khi vui ch¬i gi¶i trÝ, …. V× vËy, c¸c em
tiÕp thu c¸c hiÖn tîng khoa häc theo c¸ch nh×n ®¬n gi¶n vµ gi¶i thÝch c¸c hiÖn
tîng ®ã b»ng ng«n ng÷ ®êi thêng. Ch¼ng h¹n, khi c¸c em quan s¸t, nghiªn cøu
mét sù vËt hay mét hiÖn tîng, nÕu ph¸t hiÖn ra mét ®iÒu míi l¹ th× c¸c em sÏ
xuÊt hiÖn nhu cÇu gi¶i thÝch hiÖn tîng. §Ó gi¶i thÝch ®îc hiÖn tîng ®ã cho ngêi
kh¸c nghe, buéc c¸c em ph¶i sö dông ng«n ng÷ ®Ó biÓu ®¹t, c¸c em ph¶i viÕt,
ph¶i cã sù lËp luËn thuyÕt phôc b»ng ng«n ng÷ khoa häc, §ång thêi ph¶i biÕt
trao ®æi vµ l¾ng nghe ý kiÕn cña ngêi kh¸c vµ biÕt b¶o vÖ ý kiÕn cña m×nh tríc
tËp thÓ, .…
VÝ dô : Quan s¸t c¸c h¹t võng trªn mÆt trèng lóc gâ trèng, cã em nãi b»ng
ng«n ng÷ rÊt ®êi thêng : "H¹t võng nh¶y lªn, nh¶y xuèng", em kh¸c l¹i nãi
"H¹t võng rung rinh" … Khi gi¶i thÝch vÒ søc c¶n kh«ng khÝ lªn c¸c vËt r¬i nh
dï, tê giÊy máng, häc sinh ®· nãi : "Kh«ng khÝ ®Ëp vµo dï kh«ng chui ra ®îc
nªn c¶n kh«ng cho dï r¬i", "v¶i cã nhiÒu lç thñng th× kh«ng khÝ chui ra lµm dï
r¬i nhanh h¬n". §ã lµ c¸ch mµ c¸c em nãi vÒ c¸c hiÖn tîng vËt lý b»ng ng«n
ng÷ mµ c¸c em ®· cã vµ hiÓu râ. C¸c em còng ®· sö dông c¸c thuËt ng÷, c¸c
kh¸i niÖm khoa häc ®· ®îc nghe, ®îc nãi ®Õn ®Ó diÔn t¶ c¸c hiÖn tîng khoa häc
theo c¸ch mµ c¸c em cho lµ ®óng, c¸c em dïng kh¸i niÖm "nöa vßng trßn" ®Ó
m« t¶ h×nh b¸n cÇu lµ h×nh d¸ng cña chiÕc dï khi ®ang r¬i, cßn khi lµm thÝ
nghiÖm víi c¸i chai bÞt c¾t ®¸y, trªn miÖng chai lång mét qu¶ bãng bay cha
b¬m h¬i, khi chai ®îc nhÊn tõ tõ vµo b×nh, níc lµm ra lùc c¶n, lµm cho qu¶
bãng ph×nh to lªn".
Häc tËp theo ph¬ng ph¸p "Bµn tay nÆn bét", häc sinh lµ ngêi chñ ®éng ®Ò
xuÊt c¸c ph¬ng ¸n, t×m c¸ch gi¶i quyÕt c¸c ph¬ng ¸n vµ gi¶i thÝch kÕt qu¶ ®·
thu ®îc. §iÒu nµy cã nghÜa lµ, häc sinh ph¶i tù t×m c¸ch tr×nh bµy ý tëng, ph¬ng ¸n tiÕn hµnh thËt râ rµng, cô thÓ ®Ó thuyÕt phôc ngêi nghe. Tríc nhiÖm vô
®ã häc sinh ph¶i vËn dông ng«n ng÷ vµ kh¶ n¨ng sö dông s¾p xÕp tõ ng÷ ®Ó
diÔn ®¹t.
Nh÷ng lóc "bÝ", c¸c em biÕt nhê sù gióp ®ì cña b¹n bÌ, thÇy c« gi¸o. Tríc
khi nhê gióp ®ì vÒ mét kh¸i niÖm hay mét hiÖn tîng nµo ®ã mµ c¸c em kh«ng
®ñ vèn tõ ®Ó diÔn ®¹t, c¸c em ®· hiÓu rÊt kü vÒ sù vËt, hiÖn tîng ®ã. V× vËy, khi
10
tiÕp nhËn thuËt ng÷, do ngêi kh¸c truyÒn ®¹t l¹i, c¸c em ®· cã s½n h×nh ¶nh vÒ
sù vËt, hiÖn tîng nªn nhanh chãng x©y dùng mèi quan hÖ s©u s¾c gi÷a thuËt
ng÷ khoa häc vµ néi hµm cña nã. Th«ng qua nh÷ng ho¹t ®éng do m×nh tiÕn
hµnh, c¸c em nhËn ra tríc ®©y nhiÒu kh¸i niÖm cßn hiÓu l¬ m¬ hay thËm chÝ
hiÓu sai.
VÝ dô vÒ sù r¬i trong kh«ng khÝ, c¸c em cho r»ng "VËt cã dï th× søc r¬i
nhÑ, vËt kh«ng cã dï th× søc giã ®Èy xuèng nªn vËt r¬i nhanh h¬n". Sau khi ®·
lµm thÝ nghiÖm chÕ t¹o dï, råi tù quan s¸t khi th¶, c¸c em nhËn thÊy dï phång
lªn, hay víi tê giÊy máng ®îc th¶ th× mÆt giÊy cong lªn c¸c em ®· ph¸t biÓu l¹i
"kh«ng khÝ lµm phång c¸i dï, tê giÊy c¶n kh«ng cho r¬i nhanh".
Nh vËy : Qua ph¬ng ph¸p "Bµn tay nÆn bét" ng«n ng÷ cña häc sinh ®îc
ph¸t triÓn nhanh.
Cô thÓ : Trong qu¸ tr×nh häc tËp b»ng ph¬ng ph¸p nµy ®· khuyÕn khÝch
häc sinh trao ®æi vÒ ng«n ng÷ nãi vÒ nh÷ng quan s¸t, nh÷ng gi¶ thuyÕt, nh÷ng
thÝ nghiÖm vµ nh÷ng gi¶i thÝch. Mét sè trÎ khã kh¨n vÒ ng«n ng÷ trong mét sè
lÜnh vùc nµo ®ã ®· ph¸t biÓu ý kiÕn mét c¸ch tù gi¸c h¬n. C¸c thao t¸c trong
ho¹t ®éng khoa häc b¾t buéc chóng ph¶i lµm viÖc tËp thÓ mµ ph¶i ®èi mÆt víi
c¸c hiÖn tîng tù nhiªn.
ViÖc häc tËp theo ph¬ng ph¸p "Bµn tay nÆn bét" cßn h×nh thµnh cho trÎ
tÝnh ®éc lËp, biÕt phª ph¸n tríc nh÷ng quan ®iÓm phi khoa häc. TrÎ häc c¸ch
b¶o vÖ quan ®iÓm cña m×nh, biÕt l¾ng nghe ngêi kh¸c, biÕt thõa nhËn trªn c¬ së
cña lý lÏ, biÕt lµm viÖc cho môc ®Ých chung trong mét khu«n khæ nhÊt ®Þnh.
Trong qu¸ tr×nh häc tËp ph¬ng ph¸p nµy, häc sinh cã mét quyÓn vë thùc
hµnh, lèi viÕt, c¸ch tr×nh bµy cña häc sinh râ rµng h¬n, chÝnh x¸c h¬n khi ta sö
dông ph¬ng ph¸p nµy. Nh×n vµo quyÒn vë thùc hµnh ta sÏ thÊy râ sù tiÕn bé cña
häc sinh trong c¸ch viÕt nh thÕ nµo. Ban ®Çu cã mét sè em cha biÕt c¸ch ghi
chÐp nh÷ng g× m×nh thÊy, quan s¸t ®îc. Sau ®ã, khi ®îc häc vµi ba buæi c¸c em
®· biÕt c¸ch ghi, lËp luËn rÊt cã khoa häc.
d) ViÖc gi¶ng d¹y khoa häc b»ng ph¬ng ph¸p "Bµn tay nÆn bét"
sÏ h×nh thµnh cho häc sinh ph¬ng ph¸p häc tËp tÝch cùc.
Nh chóng ta ®· biÕt, t×nh tr¹ng viÖc gi¶ng d¹y hiÖn nay ë nhµ trêng tiÓu
häc, ngêi ta chØ chê ®îi, chó ý ®Õn viÖc nhåi nhÐt kiÕn thøc cho häc sinh.
Nh÷ng kiÕn thøc bïng næ trong thÕ kû XX ph¶i ®îc nhåi nhÐt trong suèt ngÇn
Êy n¨m häc. Ch¼ng h¹n, chóng t«i chØ ®¬n cö trong viÖc cñng cè bµi häc cho
häc sinh, nh÷ng c©u hái cñng cè thêng lµ nh÷ng c©u hái nh¾c l¹i kiÕn thøc,
11
kiÓm tra kiÕn thøc, Ýt khi ngêi ta chó ý ®Õn viÖc hái c¸c c©u hái nh: Lµm thÕ
nµo ®Ó em biÕt ®îc ®iÒu ®ã ? Lµm c¸ch nµo ®Ó em biÕt ®îc ®iÒu ®ã ?
Khi häc bµi vÒ "Níc" gi¸o viªn cñng cè bµi chØ hái níc s«i ë nhiÖt ®é bao
nhiªu. Nhng gi¸o viªn rÊt Ýt khi hái lµm thÕ nµo ®Ó em biÕt ®îc níc s«i ë
1000C. HoÆc khi häc bµi kh«ng khÝ cÇn cho sù ch¸y, cñng cè bµi gi¸o viªn chØ
hái kh«ng khÝ cã vai trß nh thÕ nµo ®èi víi sù ch¸y, nhng gi¸o viªn Ýt khi hái
lµm thÕ nµo mµ em kh¼ng ®Þnh ®îc "Kh«ng khÝ cÇn cho sù ch¸y". Råi bao
nhiªu kiÕn thøc kh¸c buéc häc sinh ph¶i c«ng nhËn, kh«ng hiÓu râ ®îc b¶n
chÊt hoÆc kh«ng gi¶i thÝch ®îc : R»ng c©y nÕn cÇn ®Õn níc, r»ng vËt chÊt cã
thÓ chuyÓn tõ d¹ng r¾n sang d¹ng láng, tõ thÓ láng sang thÓ khÝ; r»ng c¸ voi lµ
loµi cã vó, r»ng tr¸i ®Êt trßn vµ quay quanh MÆt trêi,… Nh vËy, chØ chó träng
®Õn viÖc truyÒn thô kiÕn thøc mµ quªn ®i mét yÕu tè hÕt søc quan träng ®ã lµ :
BËc häc tiÓu häc lµ bËc häc ph¬ng ph¸p, trong qu¸ tr×nh d¹y häc ph¶i h×nh
thµnh cho häc sinh mét ph¬ng ph¸p häc lµ ®iÒu quan träng. Ph¶i x¸c ®Þnh r»ng
"Mét c¸i ®Çu kh«n ngoan cßn h¬n lµ mét c¸i ®Çu nhåi nhÐt cho ®Çy". ViÖc "häc
giái" cßn h¬n lµ "giái häc". Sö dông ph¬ng ph¸p "Bµn tay nÆn bét" sÏ kh¾c
phôc ®îc t×nh tr¹ng trªn. Ph¬ng ph¸p nµy sÏ gióp häc sinh c¸ch häc, kh¶ n¨ng
tù häc, tù nghiªn cøu ®Ó thu thËp th«ng tin trong mäi lÜnh vùc cña ®êi sèng x·
héi, cã kh¶ n¨ng øng xö mäi t×nh huèng, ®éc lËp suy nghÜ, gi¶i thÝch hiÖn tîng
ë mäi gãc c¹nh mµ kh«ng cÇn sù ®ì ®Çu cña ngêi kh¸c, nghÜa lµ c¸c em kh¸m
ph¸ thÕ giíi xung quanh ë mäi lóc, mäi n¬i. Khi tr×nh bµy mét vÊn ®Ò nµo ®ã sÏ
cã sù lËp luËn râ rµng, chÆt chÏ, … Cã nh vËy míi t¹o ®îc nÒn s ph¹m lµnh
m¹nh.
e) Ph¬ng ph¸p "Bµn tay nÆn bét" sÏ h×nh thµnh cho häc sinh thÕ
giíi quan khoa häc ®óng ®¾n.
Khi häc tËp theo ph¬ng ph¸p, nµy häc sinh cã ®îc vèn tri thøc khoa häc
phong phó vµ ®a d¹ng, gióp häc sinh gi¶i thÝch ®îc c¸c hiÖn tîng tù nhiªn, cã
c¸i nh×n ®óng ®¾n vÒ hiÖn tîng tù nhiªn. NghÜa lµ nh×n thÕ giíi tù nhiªn mét
c¸ch duy vËt biÖn chøng.
Ngoµi ra, viÖc häc tËp theo ph¬ng ph¸p "Bµn tay nÆn bét" sÏ rÌn luyÖn cho
häc sinh ®øc tÝnh tèt ®Ñp: cÇn cï, chÞu khã, lßng kiªn nhÉn, tÝnh cÈn thËn.
Nh vËy, qua ph©n tÝch trªn, chóng ta thÊy ph¬ng ph¸p "Bµn tay nÆn bét"
cã nhiÒu u ®iÓm ®èi víi viÖc d¹y ph©n m«n Khoa häc cho trÎ. Khi ë vai trß ngêi chñ ®éng thiÕt kÕ vµ thùc hiÖn c«ng viÖc, häc sinh cã ®iÒu kiÖn n©ng cao tri
gi¸c, häc ®îc c¸ch quan s¸t sù vËt hiÖn tîng mét c¸ch hoµn thiÖn, ph¸t triÓn trÝ
12
tëng tîng, lèi t duy s¸ng t¹o, h×nh thµnh c¸c kü n¨ng, kü x¶o, hoµn thiÖn ng«n
ng÷ còng nh cã c¸ch nh×n ®óng ®¾n vÒ thÕ giíi quan khoa häc, kh¶ n¨ng lËp
luËn vµ tr×nh bµy ý tëng, suy nghÜ cña m×nh,...
1.1.5. C¸c nguyªn t¾c cña ph¬ng ph¸p "Bµn tay nÆn bét"
1. Häc sinh quan s¸t mét vËt hoÆc mét hiÖn tîng cña thÕ giíi thùc t¹i, ph¶i
gÇn gòi, cã thÓ c¶m nhËn ®îc vµ tiÕn hµnh thùc nghiÖm vÒ chóng.
2. Trong qu¸ tr×nh häc tËp, ph¶i ®Ó cho häc sinh ®éc lËp suy nghÜ, trao ®æi,
t×m tßi ®Ó x©y dùng kiÕn thøc cho m×nh, lµ mét ho¹t ®éng chØ dùa trªn s¸ch vë
lµ kh«ng ®ñ.
3. C¸c ho¹t ®éng cña gi¸o viªn ®Ò ra cho häc sinh ®îc tæ chøc theo c¸c giê
häc nh»m ®a ®Õn mét sù tiÕn bé trong häc tËp, c¸c ho¹t ®éng nµy g¾n víi ch¬ng tr×nh vµ ngµnh phÇn lín lµ quyÒn tù chñ cña häc sinh.
4. Dµnh thêi gian thÝch hîp cho viÖc nghiªn cøu mét vÊn ®Ò khoa häc,
ph¶i ®¶m b¶o tÝnh liªn tôc cña c¸c ho¹t ®éng vµ nh÷ng ph¬ng ph¸p s ph¹m
trong toµn bé ho¹t ®éng cña nhµ trêng.
5. Mçi häc sinh cã mét quyÓn vë thÝ nghiÖm vµ hä tr×nh bµy trong ®ã
b»ng ng«n ng÷ riªng cña m×nh.
6. Môc ®Ých hµng ®Çu, ®ã lµ lµm cho häc sinh tiÕp cËn dÇn dÇn víi c¸c
kh¸i niÖm khoa häc vµ kü thuËt, kÌm theo mét sù v÷ng vµng trong diÔn ®¹t nãi
vµ viÕt, h×nh thµnh c¸ch häc.
7. Gia ®×nh, khu phè, phêng x· ñng hé c¸c ho¹t ®éng nµy cña nhµ trêng.
8. C¸c nhµ khoa häc (ë c¸c trêng ®¹i häc, viÖn nghiªn cøu) tham gia c¸c
c«ng viÖc ë líp häc b»ng kh¶ n¨ng cña m×nh.
9. Cã viÖn ®µo t¹o gi¸o viªn, gióp gi¸o viªn vÒ kinh nghiÖm s ph¹m ®Ó d¹y
häc.
10. Gi¸o viªn cã thÓ trao ®æi, häc hái vÒ c¸c ®Ò tµi khoa häc, vÊn ®Ò khoa
häc nh÷ng c©u tr¶ lêi cho c¸c c©u hái, víi c¸c ®ång nghiÖp, c¸c gi¶ng viªn vµ
c¸c nhµ khoa häc.
1.1.6. Vai trß cña gi¸o viªn vµ häc sinh trong viÖc sö dông ph¬ng ph¸p
"Bµn tay nÆn bét".
a. Vai trß cña gi¸o viªn
Ngêi gi¸o viªn ë ®©y kh«ng ph¶i lµ truyÒn thô nh÷ng kiÕn thøc díi d¹ng
thuyÕt tr×nh, tr×nh bµy mµ lµ gióp häc sinh x©y dùng kiÕn thøc b»ng c¸ch cïng
hµnh ®éng víi hä.
13
V× vËy, gi¸o viªn cã vai trß lµ ngêi híng dÉn, l·nh ®¹o, tæ chøc cho häc
sinh ho¹t ®éng, lµm viÖc ®Ó chiÕm lÜnh tri thøc khoa häc. Gi¸o viªn ph¶i ®a ra
nh÷ng t×nh huèng, c¸c ho¹t ®éng, quyÕt ®Þnh hµnh ®éng ®i liÒn víi nh÷ng chÈn
®o¸n vÒ sù tiÕn bé cña häc sinh, thu hÑp nh÷ng c¸i cã thÓ vµ chØ ra c¸c th«ng
tin nÕu thÊy cÇn thiÕt. Lµm cho häc sinh häc tËp mét c¸ch tÝch cùc trong giê
häc,… Gi¸o viªn lµ ngêi trung gian gi÷a khoa häc vµ häc sinh, lµ ngêi ®µm
ph¸n víi häc sinh nh÷ng thay ®æi nhËn thøc liªn quan ®Õn nh÷ng c©u hái ®îc
xö lý, víi c¸c thiÕt bÞ thùc nghiÖm thÝch ®¸ng, víi m« h×nh gi¶i thÝch hîp lý,
ph¶i ®¶m b¶o sù ®ãn tríc vµ gi¶i quyÕt c¸c xung ®ét nhËn thøc hµnh ®éng víi
mçi c¸ nh©n häc sinh còng nh víi mçi nhãm häc sinh vµ c¶ líp. Khi lµm viÖc
víi häc sinh, gi¸o viªn cã thÓ ®Æt c©u hái, gîi ý nhng kh«ng ®îc phÐp ¸p ®Æt
häc sinh lµm theo, hiÓu theo ý chñ quan cña m×nh, c©u hái ph¶i lµ c©u hái më.
Tuy nhiªn, thÕ giíi tù nhiªn mu«n h×nh mu«n vÎ, sù tß mß ham hiÓu biÕt
cña häc sinh, nh÷ng th¾c m¾c, chóng sÏ ®Æt ra cho gi¸o viªn nh÷ng c©u hái bÊt
ngê, khã gi¶i thÝch næi, th× ë mét møc ®é nµo ®ã kh«ng ph¶i yªu cÇu gi¸o viªn
ph¶i biÕt tÊt c¶. Hä cã thÓ nãi "T«i kh«ng biÕt, chóng ta h·y quan s¸t vµ còng
thö t×m xem".
b. Vai trß cña häc sinh.
Ph¬ng ph¸p d¹y häc nµy ®Æt häc sinh vµo vÞ trÝ cña nhµ nghiªn cøu, tÝch
cùc, chñ ®éng, tù kh¸m ph¸, ph¸t hiÖn ra tri thøc, ch©n lý khoa häc.
Häc sinh sÏ häc c¸ch tr¶ lêi vµ tæ chøc hµnh ®éng cña hä ®Ó cã thÓ ®a ra
c©u tr¶ lêi thÝch ®¸ng. C«ng viÖc nµy ®ßi hái häc sinh ph¶i mµy mß viÖc nghiªn
cøu th«ng tin. Nghiªn cøu nh÷ng ph¬ng tiÖn cã s½n ®Ó tr¶ lêi, chÝnh nã ®· ®Ò
cËp ®Õn viÖc tËp lµm khoa häc.
Tríc mét vÊn ®Ò khoa häc ®îc nªu ra, díi sù gîi ý tuú theo møc ®é cña
gi¸o viªn, häc sinh sÏ chia nhãm, ®Ò xuÊt quan ®iÓm riªng trong nhãm, th¶o
luËn, ®a ra quan ®iÓm, ph¬ng ¸n thÝ nghiÖm nh»m lý gi¶i tiªn ®o¸n cña m×nh.
Mçi häc sinh, mçi nhãm cã mét quyÓn vë ®Ó tù ph¸c ho¹, thiÕt kÕ thÝ nghiÖm
cña m×nh vµ tù rót ra kÕt luËn, cã thÓ diÔn ®¹t b»ng nh÷ng s¬ ®å, h×nh vÏ hay
lêi v¨n diÔn gi¶i. QuyÓn vë nµy sÏ ®îc häc sinh lu l¹i vµ häc sinh sÏ tù ®iÒu
chØnh quan ®iÓm, ph¬ng ¸n thùc hiÖn khi t×m ®îc c©u tr¶ lêi cã lý h¬n. ThiÕt bÞ
®Ó lµm thÝ nghiÖm còng cã thÓ do häc sinh tù lùa chän theo ý ®å cña riªng
m×nh, cña nhãm. Cã thÓ chän mét vµi thø trong sè ®å dïng thÝ nghiÖm cã s½n
trong phßng thÝ nghiÖm, hoÆc va li ®å dïng thÝ nghiÖm nhng häc sinh còng cã
thÓ tù su tÇm, tù t¹o thiÕt bÞ thÝ nghiÖm tõ c¸c nguyªn vËt liÖu cã s½n trong ®êi
14
sèng. Víi c¸ch nµy, kh«ng nhÊt thiÕt häc sinh chØ cã mét ph¬ng ¸n thèng nhÊt
mµ cã thÓ b»ng ph¬ng ¸n ®Ó t×m ra kÕt luËn.
Nh vËy, viÖc häc tËp theo ph¬ng ph¸p nµy ®· ph¸t huy tèi ®a sù ho¹t ®éng
®éc lËp nhËn thøc cña häc sinh tiÓu häc.
1.1.7. ViÖc sö dông ®å dïng d¹y häc ë ph¬ng ph¸p "Bµn tay nÆn bét".
D¹y häc theo ph¬ng ph¸p "Bµn tay nÆn bét" kh«ng ®ßi hái ph¶i sö dông
®Õn nh÷ng ®å dïng thÝ nghiÖm phøc t¹p, hiÖn ®¹i, ®¾t tiÒn mµ ®å dïng ë ®©y
kh«ng qu¸ tèn kÐm, ®a sè lµ c¸c vËt dông rÎ tiÒn, dÔ kiÕm, dÔ sö dông : vµi
lo¹i hoa cña c©y cam, c©y bëi, c©y hång … vµ mét con dao máng, c¸c em cã
thÓ x¸c ®Þnh ®îc c¸c c¬ quan sinh s¶n vµ sù thô phÊn cña c©y nh thÕ nµo; mét
ngän nÕn, mét cèc thuû tinh vµ mét chËu níc c¸c em x¸c ®Þnh ®îc c¸c thµnh
phÇn cña kh«ng khÝ; mét miÕng ®Êt trång, mét èng b¬, mét tÊm thuû tinh, mét
ngän löa c¸c em cã thÓ x¸c ®Þnh ®îc c¸c thµnh phÇn cña ®Êt; mét song níc,
mét bÕp löa c¸c em cã thÓ h×nh dung vßng tuÇn hoµn cña níc trong thiªn nhiªn;
mét loµi c©y nµo ®ã ®îc ®Æt trong phßng kÝn cã lç ®Ó ¸nh s¸ng lät vµo, quan s¸t
c¸c em cã thÓ thÊy ®îc tÝnh híng d¬ng cña thùc vËt, råi que diªm, h¹t võng,
con chuét, tÊm ni l«ng, con Õch … MiÔn lµ gi¸o viªn biÕt tËn dông vµ huy ®éng
mäi ngêi cïng lµm, cïng kiÕm. §Æc biÖt lµ huy ®éng häc sinh t×m kiÕm, tù lµm
®å dïng thÝ nghiÖm.
Chóng ta cã thÓ thÊy : Mét c¸i chuång cña mét gia ®×nh nµo ®ã bá ®i cã
thÓ dïng ®Ó nu«i chuét nh¾t, chuét hang, chuét b¹ch hay chim. Mét bÓ kÝnh
trong Êy ngêi ta lãt mét líp sái nhá råi mét líp ®Êt, ®ãng l¹i b»ng mét tÊm v¸n,
mét tÊm kÖ cò, cã thÓ trë thµnh n¬i ®Ó nu«i s©u bä, giun ®Êt, èc sªn mµ häc
sinh t×m thÊy ë gãc s©n trêng, s©n vËn ®éng, trªn ®êng ®i ®Õn trêng hay mét
buæi ®i ch¬i.…
Ta còng cã thÓ cho c¸c em nu«i s©u trong nh÷ng ®¸y chai b»ng nhùa bÞt
b»ng mét miÕng v¶i hay chÊt dÎo. C¸c em sÏ thó vÞ t¹o ra m«i trêng thiªn nhiªn
cho nh÷ng con vËt mµ m×nh nu«i vµ t×m c¸ch cho chóng ¨n mét c¸ch ®óng ®¾n.
Nh÷ng dông cô thÝ nghiÖm dÔ kiÕm, dÔ lµm ®ång nghÜa víi viÖc tiÕn hµnh
thao t¸c thÝ nghiÖm còng hÕt søc ®¬n gi¶n kh«ng cÇn ph¶i cã sù hiÓu biÕt kü
thuËt g× ®Æc biÖt.
ViÖc ch¨n nu«i cho phÐp tr¶ lêi rÊt nhiÒu c©u hái. Con vËt di chuyÓn nh
thÕ nµo? Lµm sao nã nh¶y ®îc? Ch©n nã gËp l¹i nh thÕ nµo? C¸c em cã thÓ so
s¸nh c¸ch ®i l¹i víi chÝnh b¶n th©n m×nh cã chç nµo gièng nhau. Con vËt ¨n nh
thÕ nµo? Bé r¨ng cña nã gièng víi bé r¨ng cña c¸c con vËt kh¸c kh«ng?
15
Nã cã thÓ thùc hiÖn mét sè thÝ nghiÖm ®¬n gi¶n mæ ®ïi cña mét con Õch
cã thÓ cho nã thÊy c¸c b¾p thÞt, c¸c g©n, vai trß cña c¸c d©y ch»ng. M« h×nh
cña c¸nh tay vµ c¼ng ch©n, cã thÓ gióp nã thÊy vai trß ®èi kh¸ng cña b¾p thÞt vµ
chØ râ nh÷ng ®iÓm míi chÝnh x¸c cña g©n vµ d©y ch»ng. Trong c¸c bÓ kÝnh vµ
chuång thó, trÎ cã thÓ quan s¸t ®îc sù ®Î trøng, sinh con vµ c¸c hµnh vi kh¸c
cña con vËt (¨n måi, ch¹y trèn, ch¨n sãc con,…). C¸c em cã thÓ thö nghiÖm
nhu cÇu cña c©y b»ng c¸ch lµm thay ®æi c¸c th«ng sè: ®Êt, níc, ¸nh s¸ng, nhiÖt
®é, kh«ng khÝ, b»ng c¸ch so s¸nh vµ ph©n tÝch kÕt qu¶ thùc nghiÖm. C¸c em sÏ
ph¸t hiÖn ra r»ng: chØ cÇn thay ®æi mçi lÇn mét th«ng sè lµ cã thÓ kÕt luËn kh¸c
nhau. Vµ trong qu¸ tr×nh Êy, häc sinh sÏ ®Æt ra c¸c c©u hái th¾c m¾c. T¹i sao
vÉn cã nh÷ng lo¹i c©y sèng b¸m trªn c©y kh¸c mµ kh«ng cÇn ®Õn yÕu tè ®Êt?
T¹i sao sù n¶y mÇm kh«ng chØ xÈy ra trong ®Êt mµ cßn c¶ trªn chÊt nhùa, tõ
giÊy? Nh vËy trong h¹t cã g×? C©y trång cã ¨n ®Êt kh«ng? T¹i sao l¹i ph¶i bãn
ph©n cho c©y?
ë ®©y chØ cÇn vµi thao t¸c lµ ta cã thÓ chøng minh hiÖn tîng híng ®Êt
b»ng c¸ch cho h¹t nÈy mÇm ë nh÷ng vÞ trÝ kh¸c nhau. Quan s¸t mét ®¸m l¸
môc trong rõng, cho phÐp trÎ ph¸t hiÖn sù ph©n huû vµ biÕt chu tr×nh biÕn ®æi
cña c¸c chÊt. Trong qu¸ tr×nh thùc nghiÖm, thÇy gi¸o kh«ng ®Þnh híng c¸c gi¶
thuyÕt mµ ®Ó cho c¸c em tù nghÜ ra c¸c gi¶ thuyÕt, c¸c thÝ nghiÖm lµm sao ®Ó
c¸c em tù thùc hiÖn ®îc c¸i mµ m×nh ®i t×m. Sau ®Êy, b»ng cuéc tranh luËn ®Çy
lý lÏ, c¸c em ®i ®Õn kÕt luËn chÆt chÏ h¬n, thuyÕt phôc h¬n,…
1.2. §Æc ®iÓm cña ph©n m«n Khoa häc vµ viÖc sö dông ph¬ng ph¸p
"Bµn tay nÆn bét" trong d¹y häc m«n häc nµy.
Tõ n¨m häc 1995 - 1996, m«n Tù nhiªn - X· héi nãi chung vµ ph©n m«n
Khoa häc nãi riªng ®îc ®a vµo d¹y ®¹i trµ ë c¸c trêng tiÓu häc trong toµn quèc.
§©y lµ ph©n m«n cã vÞ trÝ quan träng ë bËc tiÓu häc. Môc tiªu cña ph©n m«n lµ
cung cÊp nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n, ban ®Çu vÒ thÕ giíi tù nhiªn, gÇn gòi víi ®êi
sèng h»ng ngµy cña c¸c em. Bao gåm c¸c lÜnh vùc: VËt lý, ho¸ häc, sinh häc,
…Mét sè øng dông thùc tÕ nh»m gióp häc sinh tiÕp cËn víi c¸c m«n khoa häc
t¬ng øng víi c¸c líp trªn vµ cã vèn kiÕn thøc ®Ó vµo ®êi. Trªn c¬ së cung cÊp
hÖ thèng nh÷ng kiÕn thøc vÒ khoa häc tù nhiªn, sÏ h×nh thµnh cho c¸c em ph¬ng ph¸p häc tËp c¸c m«n khoa häc thùc nghiÖm, kh¸m ph¸ nh÷ng dÊu hiÖu
cña sù vËt, hiÖn tîng trong thÕ giíi tù nhiªn, h×nh thµnh cho c¸c em kü n¨ng
quan s¸t, trÝ tëng tîng, lµm thÝ nghiÖm, thùc hµnh kü n¨ng ph¸n ®o¸n rót ra
nh÷ng kÕt luËn khoa häc. Qua ®ã, gi¸o dôc cho c¸c em t×nh yªu thiªn nhiªn,
16
®Êt níc vµ con ngêi. Kh¬i dËy ë häc sinh lßng say mª, ham hiÓu biÕt khoa häc,
bíc ®Çu h×nh thµnh cho c¸c em thÕ giíi quan khoa häc. BiÕt vËn dông nh÷ng
kiÕn thøc khoa häc vµo cuéc sèng hµng ngµy, gióp häc sinh nhËn thøc ®îc r»ng
m×nh còng chÝnh lµ mét thùc thÓ, mét bé phËn cña thÕ giíi tù nhiªn vµ ý thøc
®îc víi chÝnh b¶n th©n m×nh.
Môc tiªu cña ph©n m«n Khoa häc nh vËy lµ phï hîp víi thùc tiÔn d¹y häc
ë bËc tiÓu häc, ®¸p øng ®îc yªu cÇu cña x· héi hiÖn ®¹i ngµy nay. §ång thêi
còng gãp phÇn ®¸p øng môc tiªu ®µo t¹o kÐp cña gi¸o dôc tiÓu häc (võa cã thÓ
häc lªn líp trªn, võa cã thÓ ra ®êi hoµ m×nh vµo ®êi sèng céng ®ång x· héi).
§Ó ®¸p øng môc tiªu trªn, néi dung kiÕn thøc khoa häc ®îc ®a vµo gi¶ng
d¹y trong nhµ trêng tiÓu häc thuéc vÒ c¸c lÜnh vùc chñ yÕu nh vËt lý, ho¸ häc,
sinh häc, … Tuy néi dung kiÕn thøc ® îc ®a vµo ch¬ng tr×nh rÊt c¬ b¶n, ban
®Çu, nhng ch¬ng tr×nh khoa häc ®· ®Ò cËp ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò mµ c¸c cÊp häc
kh¸c còng ®· ®Æt ra nh : nghiªn cøu vÒ chÊt, nghiªn cøu vÒ nh÷ng qu¸ tr×nh mµ
trong ®ã nh÷ng tr¹ng th¸i cña chÊt bÞ biÕn ®æi (tÝnh chÊt lý häc, nghiªn cøu vÒ
nh÷ng qu¸ tr×nh mµ trong ®ã cã sù biÕn ®æi tõ chÊt nµy sang chÊt kh¸c). MÆc
dï ®¬n gi¶n, nhng kiÕn thøc khoa häc vÉn lµ nh÷ng kiÕn thøc ®îc lùa chän
thuéc c¸c khoa häc kh¸c nhau trong cïng mét ngµnh khoa häc nh : c¬ häc, ©m
häc, nhiÖt häc, ®iÖn häc, quang häc, … thuéc ngµnh khoa häc vËt lý; ngµnh
khoa häc ho¸ häc nh c¶ ho¸ h÷u c¬ vµ ho¸ v« c¬.
Do ®Æc ®iÓm nhËn thøc cña häc sinh, kiÕn thøc khoa häc chØ dõng l¹i ë
møc ®é vÜ m« mµ cha ®i s©u vµo cÊu tróc vi m« cña c¸c chÊt, c¸c mèi quan hÖ
cã tÝnh quy luËt cña sù vËt hiÖn tîng trong tù nhiªn, chØ nghiªn cøu vÒ mÆt ®Þnh
tÝnh mµ cha ®i s©u vÒ mÆt ®Þnh lîng. Träng t©m kiÕn thøc ®îc tËp trung chñ yÕu
vµo nh÷ng vÊn ®Ò chñ yÕu sau : CÊu t¹o chÊt, tÝnh chÊt lý häc cña c¸c vËt thÓ;
tÝnh chÊt ho¸ häc cña c¸c chÊt. Mét sè chÊt c¬ b¶n gÇn gòi víi häc sinh nh :
Than má, dÇu má, kim lo¹i hîp kim, sµnh sø, thuû tinh, v«i, xi m¨ng; vÒ thÕ
giíi h÷u sinh nh : ®éng thùc vËt vµ con ngêi; ¶nh hëng cña c¸c nh©n tè v« sinh
®èi víi sù sinh s¶n vµ ph¸t triÓn ë ®éng thùc vËt. Qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt cña
con ngêi víi m«i trêng bªn ngoµi; sù sinh s¶n vµ ph¸t triÓn cña con ngêi; mèi
quan hÖ t¸c ®éng qua l¹i gi÷a con ngêi vµ m«i trêng.
Tõ nh÷ng ph©n tÝch ®Æc ®iÓm trªn, chóng t«i nhËn thÊy, ®©y lµ mét ph©n
m«n mµ gi¸o viªn cã c¬ héi ®Ó ®æi míi ph¬ng ph¸p d¹y häc, ®a ph¬ng ph¸p
d¹y häc míi, tÝch cùc vµo gi¶ng d¹y, ®Æc biÖt lµ ph¬ng ph¸p "Bµn tay nÆn bét".
ViÖc vËn dông ph¬ng ph¸p nµy vµo qu¸ tr×nh d¹y häc ph©n m«n Khoa häc ë
17
nhµ trêng tiÓu häc ViÖt Nam lµ hoµn toµn hîp lý, lµ mét trong nh÷ng ph¬ng híng ®æi míi phï hîp. Híng ®æi míi nµy kh«ng nh÷ng ph¸t huy ®îc vèn sèng,
vèn kinh nghiÖm, ph¸t triÓn c¸ tÝnh, trÝ th«ng minh, ãc phª ph¸n, t¹o nªn mèi
quan hÖ víi thÕ giíi mµ cßn phï hîp víi xu híng ®æi míi ph¬ng ph¸p d¹y häc
vµ yªu cÇu ®µo t¹o con ngêi trong giai ®o¹n hiÖn nay. Khi sö dông ph¬ng ph¸p
d¹y häc nµy sÏ kh¾c phôc ®îc t×nh tr¹ng gi¸o viªn truyÒn thô kiÕn thøc mét
chiÒu, theo lèi ¸p ®Æt, b¾t buéc häc sinh ph¶i nhí, ph¶i thuéc; sö dông ph¬ng
ph¸p d¹y häc nµy gi¸o viªn trë thµnh ngêi tæ chøc, l·nh ®¹o, ®Þnh híng, t¹o
®iÒu kiÖn tèt ta cho c¸c em tiÕp cËn víi ®èi tîng häc tËp, ®îc tham gia, trao ®æi,
bµn b¹c, söa ch÷a ®Ó rót ra tri thøc; häc sinh ®ãng vai trß lµ mét chñ thÓ nhËn
thøc, c¸c em tiÕp nhËn nhiÖm vô häc tËp th«ng qua viÖc tÝch cùc ho¹t ®éng.
Tãm l¹i : Sö dông ph¬ng ph¸p "Bµn tay nÆn bét" vµo d¹y häc ph©n m«n
Khoa häc thùc chÊt lµ gi¸o viªn chuyÓn néi dung kiÕn thøc khoa häc thµnh
nhiÖm vô häc tËp cho häc sinh, tæ chøc cho c¸c em v¹ch kÕ ho¹ch, tù t×m tßi
kh¸m ph¸ huy ®éng vèn kiÕn thøc cña b¶n th©n, cña tËp thÓ ®Ó t×m kiÕm tri
thøc b»ng chÝnh viÖc ®éc lËp tiÕn hµnh c¸c thÝ nghiÖm, thùc hµnh khoa häc, qua
®ã ®Ó rót ra nh÷ng kiÕn thøc cña bµi häc.
1.3. §Æc ®iÓm t©m sinh lý cña häc sinh tiÓu häc.
§Æc ®iÓm t©m sinh lý cña häc sinh tiÓu häc cã nhiÒu ®Æc ®iÓm. Nhng ë
®©y chóng t«i chØ ph©n tÝch mét sè ®Æc ®iÓm mµ ®Ò tµi chóng t«i quan t©m.
* §Æc ®iÓm vÒ tri gi¸c : Tri gi¸c cña häc sinh tiÓu häc cã ®Æc ®iÓm lµ t¬i
s¸ng, s¾c bÐn, "tß mß, ham hiÓu biÕt vµ cã tÝnh chÊt trùc quan" [2], [15] vµ
trong ho¹t ®éng cña hÖ thÇn kinh cÊp cao, hÖ thèng tÝn hiÖu thø nhÊt chiÕm u
thÕ. Tri gi¸c cña häc sinh trong nh÷ng n¨m ®Çu cña bËc tiÓu häc thêng g¾n víi
hµnh ®éng, víi ho¹t ®éng thùc tiÔn . Tri gi¸c sù vËt cã nghÜa lµ lµm mét c¸i g×
®ã víi sù vËt, cÇm n¾m, sê mã vËt Êy.
Tri gi¸c cña trÎ (®Æc biÖt lµ ë ®Çu bËc tiÓu häc) thêng ®îm mµu s¾c c¶m
xóc. TrÎ quan s¸t tríc hÕt nh÷ng sù vËt, hiÖn tîng rùc rì, sinh ®éng. Sè lîng chi
tiÕt quan s¸t ®îc cßn Ýt, tri gi¸c cßn chung chung, mang tÝnh chÊt ®¹i thÓ,
kh«ng chñ ®Þnh. Häc sinh còng thêng dÔ quªn môc ®Ých quan s¸t. ë giai ®o¹n
2 cã ph¸t triÓn h¬n.
Tõ nh÷ng ®Æc ®iÓm tri gi¸c trªn cho thÊy khi tæ chøc cho häc sinh quan
s¸t trong qu¸ tr×nh d¹y häc ph©n m«n Khoa häc, gi¸o viªn cÇn ph¶i t¹o ®iÒu
kiÖn cho häc sinh ®îc tiÕp xóc trùc tiÕp c¸c sù vËt, hiÖn tîng, ®îc quan s¸t
chóng b»ng c¸c gi¸c quan cña m×nh.
18
MÆt kh¸c, cÇn ph¶i d¹y cho trÎ biÕt ph¸t hiÖn nh÷ng dÊu hiÖu thuéc tÝnh
b¶n chÊt cña sù vËt vµ hiÖn tîng, tõ ®ã, ph¸t triÓn ãc quan s¸t vµ n¨ng lùc quan
s¸t cho c¸c em.
* §Æc ®iÓm t duy: T duy cña trÎ míi ®Õn trêng chñ yÕu lµ t duy cô thÓ
mang tÝnh h×nh thøc, dùa vµo nh÷ng bÒ ngoµi cña sù vËt vµ hiÖn tîng. Theo
Peopiagie "T duy cña trÎ ®Õn 10 tuæi vÒ c¬ b¶n cßn ë giai ®o¹n nh÷ng thao t¸c
cô thÓ, dùa trªn c¬ së cã thÓ diÔn ra qu¸ tr×nh hÖ thèng ho¸ c¸c thuéc tÝnh, tµi
liÖu trong kinh nghiÖm trùc quan" [7].
Trong ho¹t ®éng ph©n tÝch tæng hîp : Ho¹t ®éng ph©n tÝch cña häc sinh
®Çu bËc tiÓu häc (líp 1, 2, 3) vÒ h×nh thøc còng nh néi dung rÊt ®¬n gi¶n nªn
khi tiÕn hµnh ph©n tÝch tæng hîp c¸c em thêng c¨n cø vµo nh÷ng ®Æc ®iÓm bªn
ngoµi mang tÝnh cô thÓ. Lªn líp 4, 5 ph©n tÝch tæng hîp trong ãc ph¸t triÓn
m¹nh, víi kh¸i niÖm dÔ hiÓu c¸c em ph©n tÝch trong ãc mét c¸ch t¬ng ®èi tèt.
Trong ho¹t ®éng trõu tîng kh¸i qu¸t ho¸ : Häc sinh líp 1, 2, 3 chñ yÕu
dùa trªn dÊu hiÖu bªn ngoµi dÔ nhËn thÊy, dÔ xóc ®éng, lªn líp 4, 5 míi cã thÓ
dùa vµo nh÷ng dÊu hiÖu bªn trong (b¶n chÊt).
Trong ph¸n ®o¸n suy luËn : Häc sinh ë nh÷ng líp ®Çu bËc tiÓu häc thêng
ph¸n ®o¸n vµo nh÷ng dÊu hiÖu duy nhÊt, nªn hay ph¸n ®o¸n kh¼ng ®Þnh mµ cha
suy nghÜ xem kh¶ n¨ng nµo lµ hiÖn thùc, nguyªn nh©n nµo lµ ®óng h¬n c¶, cßn
víi häc sinh líp 4, 5 ®· cã thÓ chøng minh lËp luËn, ph¸n ®o¸n cho m×nh vÒ
tr×nh ®é suy luËn cã thÓ dùa trªn c¸c tµi liÖu trõu tîng h¬n. Song, ®Ó häc sinh
suy luËn cã thÓ dùa trªn c¸c tµi liÖu trõu tîng h¬n vµ vÉn cÇn cã tµi liÖu trùc
quan.
ChÝnh tõ ®Æc ®iÓm t duy nªu trªn, khi thiÕt kÕ bµi häc cã sö dông ph¬ng
ph¸p "Bµn tay nÆn bét" cÇn chó ý ®Õn viÖc g¾n ®iÒu tr«ng thÊy víi ho¹t ®éng
thùc tiÔn vµ néi dung cña bµi häc.
* §Æc ®iÓm tëng tîng : Tëng tîng lµ mét trong nh÷ng qu¸ tr×nh nhËn thøc
quan träng, tëng tîng cña häc sinh tiÓu häc ®îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn trong
ho¹t ®éng häc vµ c¸c ho¹t ®éng kh¸c cña c¸c em. Theo c¸c c«ng tr×nh nghiªn
cøu vÒ t©m lý häc, ë c¸c líp ®Çu bËc tiÓu häc h×nh ¶nh cña tëng tîng cßn ®¬n
gi¶n cha bÒn v÷ng. Nhng cµng vÒ c¸c líp cuèi cÊp, h×nh ¶nh tëng tîng cña c¸c
em cµng bÒn v÷ng vµ gÇn thùc tÕ h¬n, ®Æc biÖt lóc nµy c¸c em ®· b¾t ®Çu cã
kh¶ n¨ng tëng tîng dùa trªn nh÷ng tri gi¸c ®· cã tõ tríc vµ dùa trªn ng«n ng÷
[2, 15].
§èi víi häc sinh tiÓu häc, t×nh c¶m chiÕm vÞ trÝ ®Æc biÖt, v× nã lµ kh©u
träng yÕu g¾n liÒn nhËn thøc víi hµnh ®éng cña c¸c em. §èi tîng g©y xóc c¶m
19
cho häc sinh tiÓu häc thêng lµ nh÷ng sù vËt, hiÖn tîng cô thÓ, nh÷ng c©u
chuyÖn sinh ®éng. Do ®ã, nh÷ng bµi gi¶ng kh« khan, khã hiÓu, nÆng nÒ vÒ lý
luËn kh«ng g©y cho häc sinh nh÷ng c¶m xóc tÝch cùc, thËm chÝ lµm cho c¸c em
mÖt mái, ch¸n chêng. Nãi chung ho¹t ®éng trÝ tuÖ cña c¸c em ®îm mµu s¾c
xóc c¶m, c¸c em suy nghÜ b»ng "h×nh thøc", "xóc c¶m", "©m thanh", c¸c qu¸
tr×nh nhËn thøc, ho¹t ®éng cña c¸c em ®Òu chÞu sù chi phèi m¹nh mÏ cña c¶m
xóc, vµ ®Òu ®îm mµu c¶m xóc [2, 15, 19]. Tõ ®Æc ®iÓm nµy ta thÊy, trong qu¸
tr×nh d¹y häc, cã thÓ kh¬i dËy ë trÎ xóc c¶m qua viÖc tæ chøc c¸c ho¹t ®éng
cho häc sinh ®Ó c¸c em tÝch cùc chñ ®éng t×m hiÓu kh¸m ph¸ tri thøc, n©ng cao
hiÖu qu¶ häc tËp.
* Sù tß mß, høng thó vµ lßng kh¸t khao kh¸m ph¸ thÕ giíi, ham hiÓu
biÕt khoa häc : ThÕ giíi tù nhiªn mang ®Õn cho c¸c em bao ®iÒu bÝ Èn. Sù t¸c
®éng trùc tiÕp cña thÕ giíi hµng ngµy qua m¾t trÎ lµm cho trÎ nh×n díi con m¾t
cña sù l¹ lÉm mµ c¸c em cÇn ph¶i häc, cÇn ph¶i biÕt vÒ chóng. C¸c em kh«ng
chØ b»ng lßng víi viÖc quan s¸t mµ cßn thao t¸c ®Ó hiÓu biÕt, kh¸m ph¸ thÕ giíi
tù nhiªn. C¸c em sÏ sung síng ®Õn cuång nhiÖt khi m×nh ph¸t hiÖn ra mét ®iÒu
g× míi l¹ liªn quan ®Õn thùc tÕ vµ thÓ hiÖn trªn vÎ mÆt vui t¬i khi t×m ngêi th©n
®Ó chia sÎ niÒm vui cña m×nh. ThËm chÝ cã nh÷ng em høng thó ®Õn møc cø lÆp
®i lÆp l¹i nhiÒu lÇn mét thÝ nghiÖm.
ë nhµ trêng tiÓu häc, ho¹t ®éng häc tËp lµ ho¹t ®éng chñ ®¹o. Do ®ã, nhu
cÇu häc tËp cña häc sinh ngµy cµng cã ý nghÜa quan träng h¬n ®èi víi sù ph¸t
triÓn trÝ tuÖ. ChÝnh nhu cÇu häc tËp, lßng ham hiÓu biÕt khoa häc ®· trë thµnh
®éng c¬ thóc ®Èy c¸c em tù gi¸c tÝch cùc häc tËp. Theo c¸c nhµ t©m lý häc "ë
bËc tiÓu häc phÇn lín häc sinh cha høng thó chuyªn biÖt víi tõng m«n häc, c¸c
em còng cha chó ý ®i s©u víi m«n häc. ViÖc c¸c em häc sinh tiÓu häc thÝch
m«n nµo, bµi nµo phô thuéc vµo kh¶ n¨ng s ph¹m cña ngêi gi¸o viªn" [12].
C¸c nhµ nghiªn cøu cßn cho thÊy "§éng c¬ häc tËp kh«ng cã s½n, còng kh«ng
thÓ ¸p ®Æt tõ ngoµi vµo mµ ph¶i h×nh thµnh dÇn trong qu¸ tr×nh häc sinh ngµy
cµng ®i s©u vµ chiÕm lÜnh ®èi tîng häc tËp díi sù híng dÉn cña gi¸o viªn. NÕu
trong tiÕt häc, gi¸o viªn tæ chøc tiÕt häc cho häc sinh ph¸t hiÖn ra nh÷ng ®iÒu
míi l¹ th× dÇn dÇn quan hÖ th©n thiÕt gi÷a c¸c em víi tri thøc khoa häc sÏ ®îc
h×nh thµnh, häc tËp dÇn dÇn trë thµnh mét nhu cÇu kh«ng thÓ thiÕu ®îc cña c¸c
em vµ sÏ thóc ®Èy c¸c em v¬n tíi dµnh lÊy tri thøc.
Nh vËy, trong qu¸ tr×nh tæ chøc cho häc sinh theo ph¬ng ph¸p "Bµn tay
nÆn bét", gi¸o viªn ph¶i biÕt ®îc nhu cÇu, khªu gîi ãc tß mß vµ h×nh thµnh
®éng c¬, høng thó häc tËp cho häc sinh.
20
Tãm l¹i : Tõ viÖc ph©n tÝch nh÷ng ®Æc ®iÓm t©m lý cña häc sinh tiÓu häc,
chóng t«i cã thÓ rót ra kÕt luËn r»ng, viÖc tæ chøc cho häc sinh häc tËp theo ph¬ng ph¸p "Bµn tay nÆn bét" lµ biÖn ph¸p quan träng nh»m tÝch cùc ho¸ ho¹t
®éng nhËn thøc cña häc sinh, gãp phÇn n©ng cao chÊt lîng hiÖu qu¶ d¹y ph©n
m«n Khoa häc ë nhµ trêng tiÓu häc.
2. C¬ së thùc tiÔn
Trong khu«n khæ cña mét luËn v¨n tèt nghiÖp ®¹i häc, chóng t«i tiÕn hµnh
®iÒu tra, kh¶o s¸t thùc tr¹ng sö dông ph¬ng ph¸p d¹y häc cña gi¸o viªn trong
qu¸ tr×nh d¹y ph©n m«n Khoa häc ë trêng tiÓu häc, vµ ®iÒu tra vÒ kÕt qu¶ häc
tËp cña häc sinh.
- Môc ®Ých ®iÒu tra : Nh»m ®¸nh gi¸ thùc tr¹ng sö dông ph¬ng ph¸p d¹y
häc cña gi¸o viªn tõ ®ã x¸c lËp c¬ së thùc tiÔn cho viÖc sö dông ph¬ng ph¸p
"Bµn tay nÆn bét" trong d¹y häc ph©n m«n Khoa häc.
- §èi tîng ®iÒu tra :
* Ban gi¸m hiÖu trêng tiÓu häc Lª Lîi, trêng tiÓu häc Hång S¬n, trêng
tiÓu häc Kú L©m (Kú Anh) : gåm 7 ngêi.
* Gi¸o viªn tiÓu häc gåm cã 50 ngêi, ë Trêng tiÓu häc Lª Lîi, Trêng tiÓu
häc Hång S¬n, Trêng tiÓu häc Kú L©m.
Häc sinh tiÓu häc : 100 ngêi, ë Trêng tiÓu häc Lª Lîi, Trêng tiÓu häc Kú
L©m.
- Néi dung ®iÒu tra :
Chóng t«i tiÕn hµnh ®iÒu tra trªn mét sè vÊn ®Ò sau :
* Thùc tr¹ng sö dông ph¬ng ph¸p d¹y häc cña gi¸o viªn trong d¹y häc
ph©n m«n Khoa häc (ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ viÖc sö dông ph¬ng ph¸p cña gi¸o
viªn, ®· sö dông nh÷ng ph¬ng ph¸p d¹y häc míi nµo, møc ®é).
* HiÓu biÕt cña gi¸o viªn vÒ ph¬ng ph¸p "Bµn tay nÆn bét"
* KÕt qu¶ häc tËp cña häc sinh tiÓu häc
2.1. Thùc tr¹ng sö dông ph¬ng ph¸p d¹y häc cña gi¸o viªn trong
ph©n m«n Khoa häc
B¶ng 1 : C¸c ph¬ng ph¸p d¹y häc gi¸o viªn sö dông trong d¹y häc ph©n
m«n Khoa häc
TT
C¸c ph¬ng ph¸p d¹y häc
Sè ý kiÕn
Tû lÖ (%)
1 Ph¬ng ph¸p quan s¸t
30
60
2 Ph¬ng ph¸p thÝ nghiÖm
6
12
3 Ph¬ng ph¸p nªu vÊn ®Ò
2
4
4 Ph¬ng ph¸p th¶o luËn nhãm
6
12
5 Ph¬ng ph¸p gi¶ng gi¶i
48
96
6 Ph¬ng ph¸p hái ®¸p
50
100
- Xem thêm -