Tài liệu SỬ DỤNG HỆ THỐNG BÀI TẬP HÓA HỌC HỮU CƠ LỚP 11 NHẰM PHÁT TRIỂN MỘT SỐ NĂNG LỰC HỌC TẬP CỦA HỌC SINH

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Trần Thị Hồng Bình SỬ DỤNG HỆ THỐNG BÀI TẬP HÓA HỌC HỮU CƠ LỚP 11 NHẰM PHÁT TRIỂN MỘT SỐ NĂNG LỰC HỌC TẬP CỦA HỌC SINH LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC Thành phố Hồ Chí Minh – 2014 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Trần Thị Hồng Bình SỬ DỤNG HỆ THỐNG BÀI TẬP HÓA HỌC HỮU CƠ LỚP 11 NHẰM PHÁT TRIỂN MỘT SỐ NĂNG LỰC HỌC TẬP CỦA HỌC SINH Chuyên ngành : Lí luận và phương pháp dạy học bộ môn Hóa học Mã số : 60 14 01 11 LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. NGUYỄN TIẾN CÔNG Thành phố Hồ Chí Minh – 2014 LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn này, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến: - TS. Nguyễn Tiến Công đã tận tình hướng dẫn, tạo mọi điều kiện thuận lợi nhất cho tôi trong suốt thời gian thực hiện đề tài. - Phòng Sau đại học, Ban chủ nhiệm khoa Hóa học cùng các thầy cô thuộc Bộ môn Lí luận và phương pháp dạy học khoa Hóa học trường Đại học Sư phạm Tp. HCM đã giúp đỡ, tạo mọi điều kiện thuận lợi nhất cho tôi hoàn thành khóa học. Tôi cũng xin chân thành cảm ơn tất cả những người thân trong gia đình, Ban Giám hiệu, quí thầy giáo, cô giáo tổ Hóa và các em học sinh trường THPT Tôn Đức Thắng, THPT Trần Cao Vân, THPT Nguyễn Trãi, THPT Trần Quí Cáp, THPT Nguyễn Chí Thanh cũng như các bạn, các anh chị lớp Cao học khóa 23 Lí luận và phương pháp dạy học bộ môn Hóa học - Đại học Sư phạm Tp. HCM đã động viên, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện luận văn. Ninh Hòa, tháng 8 năm 2014 Tác giả Trần Thị Hồng Bình MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cảm ơn Mục lục Danh mục các chữ viết tắt Danh mục các bảng Danh mục các hình MỞ ĐẦU ......................................................................................................................... 1 Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU ...... 4 1.1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu .................................................................................. 4 1.1.1. Các tài liệu,bài viết về phát triển năng lực học tập thông qua môn Hóa học .......... 4 1.1.2. Các luận văn, luận án về năng lực học tập của học sinh ................................... 4 1.2. Năng lực của học sinh trong giáo dục phổ thông ..................................................... 5 1.2.1. Một số định hướng phát triển năng lực chung của học sinh ............................. 5 1.2.2. Năng lực chuyên biệt của học sinh trong bộ môn Hóa học THPT ................... 8 1.3. Phương pháp, hình thức kiểm tra, đánh giá theo định hướng năng lực ................ 11 1.3.1. Đánh giá kết quả giáo dục tự thân học sinh theo định hướng phát triển năng lực .......................................................................................................... 11 1.3.2. Đánh giá kết quả giáo dục định kì theo định hướng phát triển năng lực ........ 11 1.3.3. Đánh giá kết quả giáo dục tổng hợp theo định hướng phát triển năng lực ..... 12 1.3.4. Đánh giá lớp học ............................................................................................. 12 1.4. Bài tập hóa học ....................................................................................................... 14 1.4.1. Khái niệm bài tập hóa học ............................................................................... 14 1.4.2. Tác dụng của bài tập hóa học .......................................................................... 14 1.4.3. Quan hệ giữa việc giải bài tập và việc phát triển năng lực học tập của HS ........ 15 1.5. Thực trạng sử dụng bài tập hóa học theo hướng phát triển năng lực học tập của học sinh trong dạy học hóa học ở một số trường THPT ................................ 15 1.5.1. Mục đích điều tra ............................................................................................ 15 1.5.2. Đối tượng điều tra ........................................................................................... 15 1.5.3. Phương pháp điều tra ...................................................................................... 16 TIỂU KẾT CHƯƠNG 1.............................................................................................. 21 Chương 2. SỬ DỤNG HỆ THỐNG BÀI TẬP HÓA HỌC HỮU CƠ LỚP 11 NHẰM PHÁT TRIỂN MỘT SỐ NĂNG LỰC HỌC TẬP CỦA HỌC SINH................................................................................................ 22 2.1. Nội dung và cấu trúc phần hóa hữu cơ lớp 11 THPT............................................. 22 2.1.1. Nội dung phần hóa hữu cơ lớp 11 THPT ....................................................... 22 2.1.2. Hệ thống kiến thức hóa học hữu cơ trong chương trình hóa học THPT ........ 22 2.1.3. Mục tiêu của các chương................................................................................ 23 2.2. Tuyển chọn hệ thống bài tập hóa học hữu cơ lớp 11 THPT theo hướng phát triển một số năng lực học tập của học sinh. .......................................................... 25 2.2.1. Nguyên tắc tuyển chọn bài tập theo định hướng phát triển một số năng lực học tập của học sinh ................................................................................. 25 2.2.2. Bài tập phát triển năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề ............................ 28 2.2.3. Bài tập phát triển năng lực thực hành hóa học ............................................... 60 2.3. Các bước sử dụng bài tập hóa học hữu cơ theo hướng phát triển một số năng lực học tập của học sinh ............................................................................... 68 2.3.1. Các bước sử dụng bài tập hóa học theo hướng phát triển năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề ................................................................................ 68 2.3.2. Các bước dạy học sinh bằng cách sử dụng bài tập phát triển năng lực thực hành ........................................................................................................ 69 2.4. Sử dụng bài tập hóa hữu cơ theo hướng phát triển một số năng lực học tập của học sinh THPT trong dạy học hóa học ........................................................... 70 2.4.1. Sử dụng bài tập như một công cụ để truyền đạt nội dung lí thuyết mới theo hướng phát triển năng lực học tập của học sinh ..................................... 70 2.4.2. Sử dụng bài tập như một công cụ ôn tập, luyện tập theo hướng phát triển năng lực học tập của học sinh ................................................................ 71 2.5. Một số giáo án thực nghiệm ................................................................................... 71 2.5.1. Giáo án tiết dạy bài “Ankin” ........................................................................... 71 2.5.2.Giáo án tiết dạy “ Luyện tập ankin” ................................................................. 79 2.5.3. Giáo án bài “Ancol” ........................................................................................ 85 TIỂU KẾT CHƯƠNG 2............................................................................................ 101 Chương 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ................................................................ 102 3.1. Mục đích và nhiệm vụ .......................................................................................... 102 3.1.1. Mục đích của thực nghiệm ............................................................................ 102 3.1.2. Nhiệm vụ của thực nghiệm ........................................................................... 102 3.2. Đối tượng và nội dung .......................................................................................... 102 3.2.1. Đối tượng thực nghiệm ................................................................................. 102 3.2.2. Nội dung thực nghiệm ................................................................................... 102 3.3. Tiến hành thực nghiệm ......................................................................................... 103 3.3.1. Chọn giáo viên thực nghiệm ......................................................................... 103 3.3.2. Chọn lớp thực nghiệm và lớp đối chứng....................................................... 103 3.3.3. Tiến hành hoạt động dạy học trên lớp ........................................................... 105 3.3.4. Tiến hành kiểm tra ........................................................................................ 105 3.3.5. Chấm bài kiểm tra, tổng hợp kết quả ............................................................ 105 3.3.6. Xử lí kết quả thực nghiệm ............................................................................. 106 3.4. Đánh giá kết quả ................................................................................................... 108 3.4.1. Tiêu chí đánh giá ........................................................................................... 108 3.4.2. Nhận xét chung ............................................................................................. 108 3.4.3. Đánh giá kết quả học tập ............................................................................... 108 3.4.4. Kết quả nhận xét của giáo viên và tham khảo ý kiến của học sinh............... 115 TIỂU KẾT CHƯƠNG 3............................................................................................ 117 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ................................................................................... 118 TÀI LIỆU THAM KHẢO......................................................................................... 121 PHỤ LỤC DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BTHH : bài tập hóa học CTCT : công thức cấu tạo CTPT : công thức phân tử ĐC : đối chứng GV : giáo viên HS : học sinh PPDH : phương pháp dạy học PTHH : phương trình hóa học SGK : sách giáo khoa THPT : trung học phổ thông TNg : thực nghiệm DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1. 1. Danh sách các trường và số lượng GV được điều tra ................................ 16 Bảng 1. 2. Tần suất sử dụng bài tập hóa học theo hướng phát triển năng lực thực hành và năng lực giải quyết vấn đề của học sinh của giáo viên THPT ..... 16 Bảng 1. 3. Mức độ phát triển năng lực học tập của học sinh qua bài tập hóa học ...... 17 Bảng 1. 4. Vai trò của việc sử dụng bài tập hóa học theo hướng phát triển một số năng lực học tập của học sinh .................................................................... 17 Bảng 1. 5. Mức độ sử dụng bài tập hóa học theo hướng phát triển năng lực học tập của học sinh (năng lực thực hành, năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề) ........................................................................................................ 18 Bảng 1. 6. Việc sử dụng bài tập hóa học theo định hướng phát triển năng lực thực hành hóa học và năng lực phát hiện, giải quyết vấn đề trong các bài dạy ..... 18 Bảng 1. 7. Dạng bài tập góp phần phát triển năng lực học tập của học sinh .............. 19 Bảng 1. 8. Mức độ sử dụng hình thức đánh giá khi sử dụng bài tập hóa học ............. 20 Bảng 3. 1. Số liệu HS các nhóm thực nghiệm và đối chứng ..................................... 104 Bảng 3. 2. Bảng thống kê điểm số (Xi) của bài kiểm tra........................................... 109 Bảng 3. 3. Bảng phân loại học lực của hai nhóm TNg và ĐC .................................. 110 Bảng 3. 4. Tổng hợp các tham số thống kê ............................................................... 110 Bảng 3. 5. Bảng thống kê điểm số (Xi) của bài kiểm tra.......................................... 112 Bảng 3. 6. Bảng phân loại học lực của hai nhóm TNg và ĐC .................................. 113 Bảng 3. 7. Tổng hợp các tham số thống kê ............................................................... 114 Bảng 3. 8. Hiệu quả tiết học sử dụng bài tập theo định hướng phát triển năng lực .. 115 Bảng 3. 9. Hứng thú của HS khi làm bài tập theo định hướng phát triển năng lực .. 116 Bảng 3. 10. Lí do HS thích làm bài tập theo định định hướng phát triển năng lực .... 116 DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 2. 1. Sơ đồ hệ thống hóa kiến thức hóa hữu cơ lớp 11 ...................................... 22 Hình 2. 2. Thí nghiệm điều chế khí metan trong phòng thí nghiệm ........................... 62 Hình 2. 3. Xác định sự có mặt của C và H ................................................................. 63 Hình 2. 4. Thử tính chất của metan............................................................................. 64 Hình 2. 5. Thí nghiệm thử tính chất của anken........................................................... 64 Hình 2. 6. Thí nghiệm thử tính chất của ankin ........................................................... 65 Hình 2. 7. Thí nghiệm thử tính chất axetilen .............................................................. 65 Hình 2. 8. Thí nghiệm thử tính chất benzen và ankyl benzen .................................... 66 Hình 2. 9. Thí nghiệm thử tính chất ancol .................................................................. 67 Hình 2. 10. Thí nghiệm oxi hóa ancol etylic ................................................................ 67 Hình 3. 1. Đồ thị phân phối tần suất luỹ tích của hai nhóm TNg và ĐC .................. 109 Hình 3. 2. Biểu đồ phân loại học lực của hai nhóm TNg và ĐC .............................. 110 Hình 3. 3. Đồ thị phân phối tần suất luỹ tích của hai nhóm TNg và ĐC .................. 113 Hình 3. 4. Biểu đồ phân loại học lực của hai nhóm TNg và ĐC .............................. 113 1 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Với xu thế hội nhập quốc tế là một tất yếu của thời đại ngày nay thì Việt Nam cần có những con người năng động, sáng tạo để đưa nước nhà ngày càng vươn xa trên trường quốc tế. Để làm được như vậy thì nền giáo dục nước ta đã và đang đặt ra mục tiêu quan trọng là chú trọng đến việc đào tạo những con người có năng lực thực sự không chỉ giỏi lý thuyết mà còn phải giỏi về chuyên môn biết vận dụng linh hoạt sáng tạo vào giải quyết các tình huống đa dạng trong công việc lẫn cuộc sống. Để thực hiện được mục tiêu đó, hiện nay Bộ Giáo dục và đào tạo đang làm “ một cuộc cách mạng lớn” để thay đổi cục diện giáo dục của nước nhà đó là đang xây dựng đề án đổi mới giáo dục sau năm 2015. Định hướng chung của đề án lần nay là phát triển phẩm chất, năng lực của người học, đảm bảo hài hòa giữa “dạy chữ” và “dạy người” và định hướng nghề nghiệp trong tương lai cho học sinh. Môn Hóa học trong trường THPT giữ vai trò quan trọng trong việc hình thành và phát triển trí dục cho học sinh. Mục đích của môn học là giúp học sinh hiểu đúng đắn và hoàn chỉnh, nâng cao cho học sinh những trí thức, những hiểu biết về thế giới và con người thông qua các bài học. Học hóa học không chỉ đơn thuần là thuộc các phương trình phản ứng hóa học, giải được các bài tập mà còn thông qua việc học môn Hóa giáo viên phải làm thế nào để giúp học sinh hình thành và phát triển các năng lực cần thiết, qua đó giúp các em trưởng thành hơn để trở thành những chủ nhân tương lai của đất nước. Xuất phát từ những lý do trên, tôi quyết định chọn đề tài: “SỬ DỤNG HỆ THỐNG BÀI TẬP HÓA HỌC HỮU CƠ LỚP 11 NHẰM PHÁT TRIỂN MỘT SỐ NĂNG LỰC HỌC TẬP CỦA HỌC SINH ” với mong muốn giúp học sinh không chỉ lĩnh hội tốt kiến thức mà còn tích cực, chủ động, say mê tìm kiếm kiến thức, phát triển tư duy, sáng tạo, nâng cao năng lực bản thân qua đó góp phần nâng cao chất lượng dạy học ở trường phổ thông nói chung và bộ môn Hóa học nói riêng. 2 2. Mục đích nghiên cứu - Sử dụng bài tập hóa học phần hóa hữu cơ lớp 11 nhằm phát triển một số năng lực học tập cho học sinh. 3. Nhiệm vụ của đề tài - Nghiên cứu cơ sở lí luận và thực tiễn của đề tài. - Tuyển chọn một số bài tập hóa học hữu cơ lớp 11 THPT theo hướng phát triển một số năng lực học tập chuyên biệt của học sinh. - Sử dụng bài tập hóa học hữu cơ lớp 11 THPT theo hướng phát triển một số năng lực học tập chuyên biệt của học sinh. - Thực nghiệm sư phạm một số lớp để đánh giá hiệu quả và tính khả thi của đề tài. - Rút ra bài học kinh nghiệm. 4. Khách thể và đối tượng nghiên cứu 4.1. Khách thể nghiên cứu - Quá trình dạy học ở các trường THPT ở Việt Nam. 4.2. Đối tượng nghiên cứu - Hệ thống bài tập hóa học hữu cơ lớp 11 theo hướng phát triển một số năng lực chuyên biệt của học sinh trong bộ môn Hóa học. 5. Phạm vi nghiên cứu - Nội dung chương 6, 7, 8, 9 phần hóa học hữu cơ lớp 11 THPT. - Phạm vi thực nghiệm sư phạm: Với giáo viên và học sinh một số trường THPT tỉnh Khánh Hòa. - Thời gian nghiên cứu: Năm học 2013-2014. 6. Phương pháp nghiên cứu 6.1. Phương pháp nghiên cứu  Phương pháp nghiên cứu lí thuyết: + Đọc và nghiên cứu tài liệu + Phân tích, tổng hợp, so sánh, đánh giá ...  Phương pháp nghiên cứu thực tiễn: Trò chuyện, phỏng vấn, dự giờ, điều tra, quan sát... 3  Phương pháp toán học: Sử dụng toán học thống kê để xử lý các số liệu thực nghiệm sư phạm. 6.2. Phương tiện nghiên cứu Phương tiện nghiên cứu: Các loại tài liệu tham khảo: báo, tạp chí,sách (sách giáo khoa, sách giáo viên, sách bài tập, các sách tham khảo hóa học...), một số trang web hóa học. 7. Giả thuyết khoa học Nếu sử dụng có hiệu quả bài tập hóa học hữu cơ thì sẽ giúp học sinh phát triển một số năng lực học tập tích cực góp phần vào việc đào tạo những con người năng động khi đi vào xã hội đồng thời làm tăng chất lượng và hiệu quả dạy học. 8. Điểm mới của đề tài - Tuyển chọn một số bài tập hóa hữu cơ theo hướng phát triển năng lực học tập của học sinh. - Định hướng sử dụng bài tập hóa học theo hướng phát triển một số năng lực chuyên biệt của học sinh trong học tập bộ môn Hóa học. - Đề xuất các biện pháp phát triển một số năng lực chuyên biệt của học sinh trong học tập bộ môn Hóa học. - Đề xuất một số tiêu chí đánh giá năng lực học tập của học sinh. 4 Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU 1.1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu Trong quá trình thực hiện luận văn, chúng tôi đã tham khảo một số các tài liệu, bài viết, khóa luận và luận văn có sử dụng bài tập theo hướng phát triển năng lực như sau: 1.1.1. Các tài liệu,bài viết về phát triển năng lực học tập thông qua môn Hóa học 1. Bộ Giáo dục và Đào tạo, Đề án “Đổi mới căn bản toàn diện giáo dục và đào tạo”, Hà Nội, 2013. 2. Bộ Giáo dục và Đào tạo, Hội thảo “Một số vấn đề chung về xây dựng chương trình giáo dục phổ thông sau năm 2015”, Hà Nội, 2013. 3. Bộ Giáo dục và Đào tạo, Tài liệu tập huấn “Dạy học và kiểm tra, đánh giá kết quả học tập theo định hướng phát triển năng lực học sinh”, Hà Nội, 2014. 1.1.2. Các luận văn, luận án về năng lực học tập của học sinh 1.2.1.1. Luận văn - Nguyễn Thị Thanh Thủy (2006), Phát triển năng lực nhận thức và tư duy cho học sinh trung học phổ thông thông qua bài tập hóa học vô cơ, Luận văn thạc sĩ, ĐHSP Hà Nội. - Trương Thị Lâm Thảo (2010), Xây dựng hệ thống bài tập hóa học nhằm nâng cao hiệu quả dạy học phần Hiđrocacbon lớp 11 THPT, Luận văn thạc sĩ, Đại học Sư phạm TP.Hồ Chí Minh. 1.2.1.2. Luận án - Lê Văn Dũng (2001), Phát triển năng lực nhận thức và tư duy cho học sinh trung học phổ thông thông qua bài tập hóa học, Luận án tiến sĩ, Đại học Sư phạm Hà Nội. * Nhận xét chung: các luận văn, luận án trên đã đề cập tới việc xây dựng bài tập hóa học nhằm nâng cao hiệu quả dạy học hóa học, trong đó chú trọng việc phát triển năng lực tư duy của học sinh chứ chưa đi sâu vào việc sử dụng bài tập hóa học như thế nào để phát triển một số năng lực chuyên biệt của học sinh khi học môn Hóa học. Vì vậy, nhiệm vụ đặt ra cho chúng tôi là sử dụng bài tập hóa học như thế 5 nào để giúp học sinh có thể phát huy năng lực học tập của mình, và đưa ra các hình thức đánh giá của việc sử dụng bài tập theo định hướng phát triển năng một số năng lực học tập của học sinh. 1.2. Năng lực của học sinh trong giáo dục phổ thông 1.2.1. Một số định hướng phát triển năng lực chung của học sinh Quá trình phát triển tài năng của con người thường liên quan đến bốn yếu tố là: bẩm sinh di truyền, môi trường sống, giáo dục đào tạo và tự thân rèn luyện. Học sinh phổ thông thuộc nhóm người trẻ dưới 19 tuổi nên sự hình thành và phát triển năng lực vô cùng quan trọng trong quá trình giáo dục. Quá trình này bao gồm: sự hình thành và phát triển các năng lực chung và các năng lực chuyên biệt. Nhóm năng lực chung bao gồm các năng lực làm chủ và phát triển bản thân vì thế nó mang dấu ấn của cá nhân rất lớn. Có thể chia thành các năng lực chủ yếu sau: 1.2.1.1. Năng lực tự học Giáo dục năng lực tự học của người học là một phương thức giáo dục cơ bản, trong đó nhà trường và xã hội tạo ra các nhân tố có tính quy định việc hình thành, phát triển nhân cách, tính tự chủ, tự sáng tạo và tự chịu trách nhiệm của người học đối với mọi hoạt động học tập, nhận thức khoa học, hoạt động sống của chính mình. Tự học, tự đào tạo là mối quan hệ giáo dục giữa nhà trường, bộ máy quản lí giáo dục và đào tạo với xã hội và người học – người được đào tạo, người tự đào tạo. Trong quan hệ trên, nhà trường, bộ máy vĩ mô và cộng đồng xã hội (bao gồm gia đình, xã hội) là những nhân tố, điều kiện, tiền đề khách quan đóng vai trò cơ sở, môi trường, hướng dẫn và định hướng cùng với những hiệu quả, giá trị được hưởng thụ, tiếp nhận từ sản phẩm tự đào tạo (nhân lực tri thức). Khi nhấn mạnh yêu cầu tự học, điều đó không có nghĩa coi nhẹ việc đào tạo chính quy, sẽ là ấu trĩ nếu cho rằng việc tự học hoàn toàn thay thế được vai trò của người thầy. Người thầy đóng vai trò tổ chức hoạt động nhận thức của trò, là người dạy cho học sinh cách học, cách sáng tạo chứ không được ỷ lại vào thầy, không rập khuôn theo sách. 6 1.2.1.2. Năng lực giải quyết vấn đề Năng lực giải quyết vấn đề bao gồm các kĩ năng như kĩ năng giải quyết vấn đề, kĩ năng đánh giá đúng thực tiễn. Trong thực tiễn cuộc sống hằng ngày luôn nảy sinh các vấn đề khác nhau đòi hỏi con người phải có năng lực giải quyết vấn đề theo hướng tối ưu là rất cần thiết. Vì vậy việc dạy học theo hướng phát huy năng lực tự giải quyết vấn đề giúp học sinh có được những kĩ năng thích ứng cao với cuộc sống luôn thay đổi. 1.2.1.3. Năng lực tư duy Năng lực tư duy được thể hiện qua năm thao tác đó là: - Thao tác nhận thức: phát hiện, phát hiện lại hoặc nhận thức lại. - Nhớ: lưu giữ lại những cái gì đã cảm thụ được. - Tư duy phân kỳ: suy nghĩ theo nhiều chiều hướng khác nhau và tìm ra khả năng giải quyết vấn đề khác nhau. - Tư duy hội tụ: Các thông tin hướng đến một cách trả lời đúng, quen thuộc. - Đánh giá: quyết định về chất lượng, tính đúng đắn, tính phù hợp của điều ta biết, ta nhớ từ đâu và ta đã quyết định gì qua tư duy sáng tạo. 1.2.1.4. Năng lực sáng tạo Tính sáng tạo trở thành một thuộc tính nhân cách tồn tại như một tiềm năng ở con người. Tiềm năng sáng tạo có ở mọi người bình thường và được huy động trong từng hoàn cảnh sống cụ thể. Khi tạo ra cái mới cho cá nhân, trong kinh nghiệm của một người thì sáng tạo đó được xem xét trên bình diện cá nhân, còn tạo ra cái mới liên quan đến cả một nền văn hóa thì sáng tạo đó được xem xét trên bình diện xã hội. Sự khác nhau giữa bình diện cá nhân và bình diện xã hội là mức độ của sự sáng tạo và nhìn chung, sáng tạo ở góc độ xã hội thường được đánh giá cao hơn ở góc độ cá nhân. Sáng tạo cá nhân có ý nghĩa rất quan trọng đối với sự phát triển của nhân cách cụ thể và là tiền đề của sáng tạo xã hội – điều kiện không thể thiếu cho sự phát triển của một xã hội, một nền văn hóa. Việc đánh giá tính sáng tạo là dựa trên các thành phần của tính sáng tạo. Có các nhận định khác nhau về thành phần của tính sáng tạo song nhìn chung tính sáng 7 tạo bao gồm các thành phần sau: - Thành phần tính mềm dẻo, linh hoạt: tính mềm dẻo là khả năng chủ thể biến đổi thông tin, kiến thức đã tiếp thu một cách dễ dàng, nhanh chóng từ góc độ, quan niệm này sang góc độ, quan niệm khác. Chủ thể chuyển đổi sơ đồ tư duy có sẵn trong đầu sang một hệ tư duy khác, chuyển đổi từ phương pháp cũ sang hệ thống phương pháp mới, chuyển đổi từ hành động thành thói quen sang một hành động mới, gạt bỏ sự cứng nhắc mà con người đã có thể thay đổi sự nhận thức dưới một góc độ mới, thay đổi cả những thái độ đã cố hữu trong hoạt động tinh thần, trí tuệ. - Thành phần tính lưu loát, trôi chảy: thành phần tính lưu loát, trôi chảy là năng lực tổ hợp, tạo ý tưởng mới, kết hợp các yếu tố riêng lẻ của tình huống,hoàn cảnh ,sự vật nhanh chóng. Nhiều khi năng lực này là sự nhớ được nhanh, tái hiện nhanh các từ, cấu trúc thành ngữ hoặc những liên từ đã có trong đầu, từ đó hình thành giả thuyết mới và nhanh chóng nảy sinh ra ý tưởng mới. - Thành phần tính độc đáo: Tính độc đáo là năng lực tư duy độc lập trong quá trình giải quyết vấn đề, nó cho phép con người nhìn nhận các sự vật, hiện tượng, vấn đề theo cách khác, mới lạ so với những cách nhìn nhận trước. - Thành phần tạo cấu trúc mới: tạo cấu trúc mới nghĩa là từ các thông tin đã biết, từ những ý tưởng đã có…chủ thể xây dựng được một cấu trúc mới, một kế hoạch mới với các bước tổ chức, hành động liên tiếp và phù hợp, phối hợp các ý tưởng, các câu nói, các cử động… - Thành phần tính nhạy cảm: Tính nhạy cảm là năng lực nhanh chóng phát hiện sai lầm, mâu thuẫn, thiếu hụt hay thiếu logic, thiếu ngắn gọn, chưa tối ưu…nắm bắt dễ dàng nhanh chóng các vấn đề, nhận ra các ý nghĩa mới của sự vật từ những thông tin còn thiếu hụt của bản thân. Từ đó nảy sinh ý tưởng cấu trúc lại sự vật, hiện tượng cho hợp lí hơn, cho hoàn hảo và thích hợp hơn để tạo ra cái mới. Tính nhạy cảm vấn đề thể hiện ở sự cởi mở, thái độ thông thoáng khi tiếp xúc với thế giới bên ngoài. 1.2.1.5. Năng lực giao tiếp Gồm các năng lực tự nhận biết mình, năng lực tự khẳng định, quyết đoán và 8 năng lực đánh giá mình một cách lạc quan, năng lực đồng cảm, năng lực thực hiện các trách nhiệm xã hội, khả năng chịu đựng stress… 1.2.1.6. Năng lực hợp tác Năng lực hợp tác bao gồm: Sự đồng cảm, sự định hướng, khả năng biết cách tổ chức, khả năng phát triển người khác, khả năng tạo ảnh hưởng, kĩ năng giao tiếp, kĩ năng kiểm soát xung đột, kĩ năng lãnh đạo có tầm nhìn, khôn ngoan, những xúc tác để thay đổi, khả năng xây dựng các mối quan hệ, tinh thần đồng đội và sự hợp tác với người khác trong các hoạt động nhận thức. 1.2.2. Năng lực chuyên biệt của học sinh trong bộ môn Hóa học THPT Mục tiêu chung của việc giảng dạy môn hóa học trong nhà trường phổ thông là học sinh tiếp thu kiến thức về những tri thức khoa học phổ thông cơ bản về các đối tượng hóa học quan trọng trong tự nhiên và đời sống, tập trung vào việc hiểu các khái niệm cơ bản của hóa học, về các chất, sự biến đổi các chất, mối liên hệ qua lại giữa công nghệ hoá học, môi trường và con người và các ứng dụng của của chúng trong tự nhiên và kĩ thuật. Những tri thức này rất quan trọng, giúp HS có nhận thức khoa học về thế giới vật chất, góp phần phát triển năng lực nhận thức và năng lực hành động, hình thành nhân cách phẩm chất của người lao động mới năng động, sáng tạo. Trên cơ sở duy trì, tăng cường các phẩm chất và năng lực đã hình thành thông qua môn hóa học ở cấp THCS, HS có được hệ thống kiến thức hoá học phổ thông cơ bản, hiện đại và thiết thực từ đơn giản đến phức tạp gồm: Kiến thức cơ sở hoá học chung; Hoá học vô cơ; Hoá học hữu cơ. Hình thành và phát triển nhân cách của một công dân; phát triển các tiềm năng, các năng lực sẵn có và các năng lực chuyên biệt của môn hóa học như : - Năng lực sử dụng ngôn ngữ hoá học. - Năng lực thực hành hoá học. - Năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề thông qua môn hoá học. - Năng lực tính toán. - Năng lực vận dụng kiến thức hoá học vào cuộc sống, năng lực hiểu biết và tham 9 gia thảo luận về các vấn đề hóa học. Sau khi kết thúc cấp học, HS có thể tiếp tục học ở các bậc học cao hơn, học nghề hoặc đi vào cuộc sống lao động. 1.2.2.1. Năng lực sử dụng ngôn ngữ hóa học - Nghe và hiểu được nội dung các thuật ngữ hóa học, danh pháp hóa học và các biểu tượng hóa học (Kí hiệu, hình vẽ, mô hình cấu trúc các phân tử các chất, các liên kết hóa học…). - Viết và biểu diễn đúng công thức hóa học của các hợp chất vô cơ và các hợp chất hữu cơ bao gồm các dạng công thức (CTPT, CT CT, đồng phân…), đồng đẳng, đồng phân. - Nhận biết và rút ra được các quy tắc đọc tên và đọc đúng tên theo các danh pháp khác nhau đối với các hợp chất hữu cơ. - Trình bày và vận dụng được các thuật ngữ hóa học, danh pháp hóa học và hiểu được ý nghĩa của chúng. 1.2.2.2. Năng lực thực hành hóa học - Nhận dạng và mô tả được trạng thái của các chất hóa học, sự thay đổi về các hiện tượng hóa học xảy ra. Sử dụng thành thạo các đồ dùng thí nghiệm: - Lắp các bộ dụng cụ cần thiết cho từng TN, hiểu được tác dụng của từng bộ phận, biết phân tích sự đúng sai trong cách lắp. - Tiến hành độc lập các thí nghiệm nghiên cứu, tìm kiếm và thu được những kiến thức cơ bản để hiểu biết thế giới tự nhiên và kĩ thuật. - Mô tả rõ ràng cách tiến hành TN: Mô tả chính xác các hiện tượng thí nghiệm. Giải thích một cách khoa học các hiện tượng thí nghiệm đã xảy ra, viết được các PTHH và rút ra những kết luận cần thiết. 1.2.2.3. Năng lực tính toán - Vận dụng được thành thạo phương pháp bảo toàn (bảo toàn khối lượng, bảo toàn điện tích, bảo toàn electron... ) trong việc tính toán giải các bài toán hóa học. - Xác định mối tương quan giữa các chất hóa học tham gia vào phản ứng với các thuật toán để giải được với các dạng bài toán hóa học đơn giản. 10 - Sử dụng được thành thạo phương pháp đại số trong toán học và mối liên hệ với các kiến thức hóa học để giải các bài toán hóa học. - Sử dụng hiệu quả các thuật toán để biện luận và tính toán các dạng bài toán hóa học và áp dụng trong các tình huống thực tiễn. 1.2.2.4. Năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề thông qua bộ môn Hóa học - Phân tích được tình huống trong học tập, trong cuộc sống; phát hiện và nêu được tình huống có vấn đề trong học tập, trong cuộc sống. - Thu thập và làm rõ các thông tin có liên quan đến vấn đề phát hiện trong các chủ đề hóa học; đề xuất được giả thuyết khoa học khác nhau. + Lập được kế hoạch để giải quyết vấn đề đặt ra. + Thực hiện kế hoạch độc lập sáng tạo hoặc hợp tác. - Thực hiện và đánh giá giải pháp giải quyết vấn đề; suy ngẫm về cách thức và tiến trình giải quyết vấn đề để điều chỉnh và vận dụng trong tình huống mới. 1.2.2.5. Năng lực vận dụng kiến thức hóa học vào cuộc sống - Có năng lực hệ thống hóa kiến thức, phân loại kiến thức hóa học, hiểu rõ đặc điểm, nội dung, thuộc tính của loại kiến thức hóa học đó. Khi vận dụng kiến thức chính là việc lựa chọn kiến thức một cách phù hợp với mỗi hiện tượng, tình huống cụ thể xảy ra trong cuộc sống, tự nhiên và xã hội. - Định hướng được các kiến thức hóa học một cách tổng hợp và khi vận dụng kiến thức hóa học có ý thức rõ ràng về loại kiến thức hóa học đó được ứng dụng trong các lĩnh vực gì, ngành nghề gì, trong cuộc sống, tự nhiên và xã hội. - Phát hiện và hiểu được các ứng dụng của hóa học trong các vấn đề thực phẩm, sinh hoạt, y học, sức khỏe, khoa học thường thức, sản xuất công nghiệp, nông nghiệp và môi trường. - Tìm mối liên hệ và giải thích được các hiện tượng trong tự nhiên và các ứng dụng của hóa học trong cuộc sống và trong các lính vực đã nêu trên dựa vào các kiến thức hóa học và các kiến thức liên môn khác. - Chủ động sáng tạo lựa chọn phương pháp, cách thức giải quyết vấn đề. Có năng lực hiểu biết và tham gia thảo luận về các vấn đề hóa học liên quan đến cuộc 11 sống thực tiễn và bước đầu biết tham gia NCKH để giải quyết vấn đề [10],[11]. 1.3. Phương pháp, hình thức kiểm tra, đánh giá theo định hướng năng lực Đánh giá chất lượng, hiệu quả dạy học có tác dụng quan trọng đến việc điều chỉnh cách dạy, đảm bảo thực hiện nội dung và mục tiêu đã qui định. Việc đánh giá kết quả giáo dục theo định hướng phát triển năng lực học sinh được thực hiện thông qua các hình thức kiểm tra, đánh giá theo hướng kiểm tra học sinh học kiến thức như thế nào? Có biết vận dụng kiến thức không? Nói cách khác là chú trọng vào các mục tiêu kĩ năng và thái độ hơn nữa thay vì quá chú trong vào mục tiêu kiến thức. Việc kiểm tra, đánh giá theo định hướng phát triển năng lực được thực hiện thông qua các hình thức kiểm tra đánh giá định kì trong quá trình giáo dục và đánh giá tổng kết cuối kì, cuối năm học. Hình thức và nội dung kiểm tra đánh giá bao gồm: 1.3.1. Đánh giá kết quả giáo dục tự thân học sinh theo định hướng phát triển năng lực (Hình thức này được thực hiện sau khi nghiên cứu bài học, có thể dùng để thay thế cho bài kiểm tra 15 phút) - GV đánh giá năng lực của HS thông qua nghiên cứu bài học. - GV đánh giá mối quan hệ giữa GV và HS thông qua các hoạt động dạy và học trên lớp. - GV đánh giá năng lực giao tiếp của HS trong lớp học. 1.3.2. Đánh giá kết quả giáo dục định kì theo định hướng phát triển năng lực (Hình thức này được thực hiện với bài kiểm tra 1 tiết) Việc đánh giá định kì đòi hỏi GV phải có trình độ chuyên môn sâu, có trình độ sư phạm, có đầu óc sáng tạo và nhạy cảm cái mới có thể đóng vai trò là người gợi mở, xúc tác, trợ giúp, hướng dẫn, động viên, cố vấn, trọng tài trong các hoạt động độc lập của HS, đánh thức năng lực tiềm năng trong mỗi HS, chuẩn bị tốt cho các em tham gia phát triển cộng đồng. Hình thức và nội dung đánh giá của GV đối với HS: GV dựa trên kiến thức môn học thiết kế ma trận đề có các câu hỏi với nội dung sau: