Tài liệu Sử dụng câu hỏi hiệu quả trong dạy học khám phá chủ đề phương pháp tọa độ trong mặt phẳng

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC TRƢƠNG THỊ HỒNG HÀ SỬ DỤNG CÂU HỎI HIỆU QUẢ TRONG DẠY HỌC KHÁM PHÁ CHỦ ĐỀ PHƢƠNG PHÁP TỌA ĐỘ TRONG MẶT PHẲNG LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM TOÁN Hà Nội – 2016 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC TRƢƠNG THỊ HỒNG HÀ SỬ DỤNG CÂU HỎI HIỆU QUẢ TRONG DẠY HỌC KHÁM PHÁ CHỦ ĐỀ PHƢƠNG PHÁP TỌA ĐỘ TRONG MẶT PHẲNG LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM TOÁN CHUYÊN NGÀNH: LÍ LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP DẠY HỌC ( BỘ MÔN TOÁN ) Mã số: 60 14 01 11 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Đức Huy Hà Nội – 2016 LỜI CẢM ƠN Lời đầu tiên trong luận văn này, tác giả xin trân trọng cảm ơn các thầy giáo, cô giáo Trƣờng Đại học Giáo dục - Đại học Quốc gia Hà Nội đã nhiệt tình giảng dạy và hết lòng giúp đỡ tác giả trong quá trình học tập và nghiên cứu đề tài. Đặc biệt, tác giả xin bày tỏ sự kính trọng và lòng biết ơn tới TS. Nguyễn Đức Huy trong suốt thời gian qua đã tận tình hƣớng dẫn tác giả nghiên cứu hoàn thiện luận văn đúng thời hạn. Tác giả cũng xin gửi lời cảm ơn chân thành tới Ban Giám hiệu, các thầy giáo, cô giáo và các em học sinh trƣờng Trung học phổ thông Chƣơng Mỹ A (Hà Nội) đã giúp đỡ, tạo điều kiện thuận lợi để tác giả hoàn thành bản luận văn. Lời cảm ơn chân thành của tác giả cũng xin đƣợc dành cho gia đình, ngƣời thân và các bạn học viên lớp Lý luận và Phƣơng pháp dạy học bộ môn Toán K10 Trƣờng Đại học Giáo dục trong suốt thời gian qua đã cổ vũ, động viên và đóng góp ý kiến. Mặc dù đã có nhiều cố gắng song luận văn vẫn không tránh khỏi những thiếu sót, tác giả mong đƣợc tiếp thu những ý kiến đóng góp quý báu của thầy cô và các đồng nghiệp. Xin trân trọng cảm ơn! Hà Nội, tháng 10 năm 2016 Tác giả Trƣơng Thị Hồng Hà i DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Viết tắt Viết đầy đủ ( ?) Câu hỏi của giáo viên Dự kiến câu trả lời DH Dạy học DHKP Dạy học khám phá Đ Đúng ĐC Đối chứng GV Giáo viên HS Học sinh HEQ Câu hỏi hiệu quả cao MP Mặt phẳng NXB Nhà xuất bản SGK Sách giáo khoa SGV Sách giáo viên S Sai PPDH Phƣơng pháp dạy học PTDH Phƣơng tiện dạy học PTTQ Phƣơng trình tổng quát TN Thực nghiệm THPT Trung học phổ thông VTPT Vectơ pháp tuyến VTCP Véc tơ chỉ phƣơng ii MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................. i DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ........................................................................... ii DANH MỤC CÁC BẢNG........................................................................................ vi DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ, SƠ ĐỒ, HÌNH ....................................................... vii MỞ ĐẦU .....................................................................................................................1 1.Lí do chọn đề tài .......................................................................................................1 2.Lịch sử nghiên cứu ...................................................................................................4 3.Mục đích nghiên cứu ................................................................................................5 4.Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu .........................................................................6 5.Câu hỏi và giả thuyết nghiên cứu .............................................................................6 6.Nhiệm vụ nghiên cứu ...............................................................................................6 7.Phạm vi nghiên cứu ..................................................................................................6 8.Phƣơng pháp nghiên cứu..........................................................................................6 9.Ý nghĩa khoa học và ý nghĩa thực tiễn của đề tài ....................................................7 10.Cấu trúc của luận văn .............................................................................................7 CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN ...................................................8 1.1. Phƣơng pháp dạy học tích cực .............................................................................8 1.1.1.Khái niệm về phƣơng pháp dạy học tích cực .............. ......................................8 1.1.2.Đặc trƣng của phƣơng pháp dạy học tích cực .............. .....................................8 1.2. Dạy học khám phá ................................................................................................9 1.2.1.Một số quan điểm về dạy học khám phá .............. .............................................9 1.2.2.Khái niệm dạy học khám phá .............. ............................................................12 1.2.3.Đặc trƣng của dạy học khám phá .............. ......................................................13 1.2.4.Thuận lợi và thách thức khi dạy học khám phá ............... ...............................14 1.3. Dạy học khám phá có hƣớng dẫn .......................................................................15 1.3.1. Quan niệm về dạy học khám phá có hƣớng dẫn................................... 15 1.3.2. Những cách thức tổ chức dạy học khám phá có hƣớng dẫn ...........................16 1.3.3. Vai trò của giáo viên trong dạy học khám phá có hƣớng dẫn........................16 1.4. Câu hỏi hiệu quả đƣợc sử dụng trong dạy học khám phá có hƣớng dẫn ...........18 1.4.1. Tại sao phải đặt câu hỏi...........................................................................18 iii 1.4.2. Câu hỏi hiệu quả cao ....... ...............................................................................19 1.4.3. Các loại câu hỏi ....... ......................................................................................20 1.4.4. Các tiêu chuẩn xác định tính hiệu quả của câu hỏi ........ ................................21 1.4.5 Qui tắc đặt câu hỏi........ ...................................................................................21 1.4.6. Các bƣớc đặt câu hỏi hiệu quả ....... ...............................................................23 1.4.7. Một số lƣu ý khi đặt câu hỏi hiệu quả ........ ....................................................24 1.4.8. Dạy học khám phá có sử dụng câu hỏi hiệu quả trong môn Toán.........25 1.4.9. Các bƣớc soạn giáo án sử dụng câu hỏi hiệu quả trong dạy học khám phá.....................................................................................................................33 1.5. Cấu trúc nội dung chƣơng phƣơng pháp tọa độ trong mặt phẳng SGK hình học 10- nâng cao ..............................................................................................................34 1.6. Khảo sát thực trạng dạy và học chủ đề .. ... .....................................................34 1.6.1.Kết quả điều tra từ giáo viên.. ......... ................................................................34 1.6.2.Kết quả điều tra từ học sinh. ......... ..................................................................35 1.6.3.Nhận xét chung. ......... .....................................................................................35 1.7. Tiểu kết chƣơng 1 ..............................................................................................36 CHƢƠNG 2:TIẾP CẬN CHỦ ĐỀ PHƢƠNG PHÁP TỌA ĐỘ TRONG MẶT PHẲNG THEO HƢỚNG DẠY HỌC KHÁM PHÁ BẰNG CÂU HỎI HIỆU QUẢ ...................................................................................................................................37 2.1. Giới thiệu nội dung chủ đề .................................................................................37 2.1.1.Nội dung chủ đề Phƣơng pháp tọa độ trong mặt phẳng ...................................37 2.1.2.Mục đích, yêu cầu của chủ đề.......................................................... ...............37 2.2. Phƣơng hƣớng xây dựng và thực hiện phƣơng pháp dạy học chủ đề phƣơng pháp tọa độ trong mặt phẳng theo định hƣớng dạy học khám phá có sử dụng câu hỏi hiệu quả .....................................................................................................................38 2.2.1.Thiết kế bài soạn ............. ................................................................................38 2.2.2.Một số tình huống dạy học khái niệm trong chủ đề phƣơng pháp tọa độ trong mặt phẳng bằng dạy học khám phá có hƣớng dẫn với câu hỏi hiệu quả.................................................................................................................... .........40 2.2.3.Một số tình huống dạy học định lý trong chủ đề ........................... .................47 2.2.4.Một số tình huống dạy học giải bài tập toán trong chủ đề ............ .................52 iv 2.3. Tiểu kết chƣơng 2 ...............................................................................................72 CHƢƠNG 3 : THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM ............................................................73 3.1. Mục đích, nội dung thực nghiệm sƣ phạm .........................................................73 3.1.1.Mục đích thực nghiệm...................................................................... ...............73 3.1.2.Nội dung thực nghiệm....................................................................... ..............73 3.1.3.Nội dung đánh giá thực nghiệm.................................................. .....................74 3.2. Phƣơng pháp đánh giá thực nghiệm sƣ phạm ....................................................75 3.3. Giáo án thực nghiệm ..........................................................................................76 3.4. Bài kiểm tra ........................................................................................................99 3.5. Kết quả các bài kiểm tra ..................................................................................104 3.5.1. Xử lý kết quả thực nghiệm sƣ phạm ....... .....................................................105 3.5.2. Phân tích kết quả thực nghiệm sƣ phạm ............ ..........................................109 Tiểu kết chƣơng 3....................................................................................................111 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ .........................................................................112 DANH MỤC CÁC TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................114 PHỤ LỤC ................................................................................................................116 v DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 3. 1 Các mẫu thực nghiệm sƣ phạm đƣợc chọn...............................................74 Bảng 3. 2 Các kết quả khảo sát trƣớc thực nghiệm..................................................74 Bảng 3. 3. Bảng phân phối kết quả các bài kiểm tra ...............................................105 Bảng 3. 4. Tổng hợp kết quả thực nghiệm sƣ phạm ...............................................106 Bảng 3. 5. Tổng hợp phân loại kết quả học tập.......................................................107 Bảng 3. 6. Bảng thống kê các tham số đặc trƣng ( giá trị trung bình cộng, phƣơng sai, độ lệch chuẩn và hệ số biến thiên của các lớp TN và ĐC theo từng bài KT) ..108 Bảng 3. 7. Bảng thống kê các tham số đặc trƣng ( giá trị trung bình cộng, phƣơng sai, độ lệch chuẩn và hệ số biến thiên của hai đối tƣợng TN và ĐC) .....................109 vi DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ, SƠ ĐỒ, HÌNH Biểu đồ 3. 1. Tổng hợp phân loại kết quả học tập .................................................. 107 Sơ đồ 1. 1. Sơ đồ của hoạt động dạy học khái niệm Error! Bookmark not defined. Sơ đồ 1. 2. Sơ đồ của hoạt động dạy học định lý ...................................................... 29 Hình 2. 1.................................................................................................................... 40 Hình 2. 2 ....................................................................................................................43 Hình 2. 3 ....................................................................................................................45 Hình 2 4 .....................................................................................................................50 Hình 2. 5 ....................................................................................................................65 Hình 2. 6 ....................................................................................................................67 Hình 2 .7 ....................................................................................................................69 Hình 2. 8 ....................................................................................................................71 Hình 3. 1.......................................................................................................... .…....77 Hình 3. 2 ....................................................................................................................78 Hình 3. 3 ....................................................................................................................80 Hình 3. 4 ....................................................................................................................80 Hình 3. 5 ....................................................................................................................81 Hình 3. 6 ...................................................................................................................82 Hình 3. 7 ....................................................................................................................86 Hình 3. 8 ....................................................................................................................92 Hình 3. 9 ....................................................................................................................96 Hình 3. 10 ................................................................................................................102 vii MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Tính cấp thiết Hòa chung xu thế đổi mới giáo dục mà Đảng và Nhà nƣớc ta đang nỗ lực thực hiện. Cho đến thời điểm này, giáo dục Việt Nam đã và đang thu hoạch đƣợc những tiến bộ nhất định, đã có những bƣớc bứt phá mà từ trƣớc tới nay vẫn chƣa tạo ra đƣợc. Hiện nay, đổi mới PPDH thực sự là yêu cầu cấp bách của ngành giáo dục, từng bƣớc hình thành năng lực hành động, đồng thời phát huy tính tích cực, chủ động và sáng tạo của học sinh. Nền tảng này giúp các em bồi dƣỡng phƣơng pháp tự học và tự mình hình thành khả năng học tập suốt đời. Ngày nay giáo dục không chỉ đƣợc xem là sự chuyển tải kinh nghiệm xã hội của thế hệ trƣớc cho thế hệ sau , mà quan trọng hơn là trang bị cho mỗi ngƣời một phƣơng pháp học tập, tìm cách phát triển năng lực nội sinh, phát triển tƣ duy nội tại, tƣ duy độc lập, sáng tạo, xây dựng cho họ kĩ năng, phƣơng pháp học tập, tự phát triển. Để đáp ứng đƣợc tốt yêu cầu đó, giáo dục phải đổi mới một cách toàn diện. Đổi mới giáo dục nói chung và đổi mới phƣơng pháp dạy học nói riêng và đặc biệt là đổi mới phƣơng pháp dạy học môn Toán ở trƣờng THPT chính là tổ chức cho học sinh học tập trong hoạt động và bằng hoạt động, tự giác, tích cực, chủ động và sáng tạo. Đổi mới phƣơng pháp dạy học phải góp phần vào việc tạo hứng thú cho học sinh, giúp học sinh hình thành khái niệm và kiến thức một cách dễ dàng, nhanh chóng và hiệu quả. Nghị quyết Trung ƣơng 2 (khóa VIII) khẳng định: “Phải đổi mới phương pháp giáo dục đào tạo, khắc phục lối truyền thụ một chiều, rèn luyện thành nếp tư duy sáng tạo cho người học, từng bước áp dụng các phương pháp tiên tiến hiện đại vào quá trình dạy học” [2]. Mấu chốt của việc đổi mới giáo dục đó là làm sao chúng ta có thể đào tạo đƣợc thế hệ trẻ có lòng yêu nƣớc, có sức khỏe, có tri thức, có khả năng vận dụng một cách chủ động và sáng tạo các kiến thức đã học vào thực tiễn cuộc sống. Với sự phát triển nhanh chóng của khoa học kĩ thuật, việc dạy cho ngƣời học khả năng tiếp nhận các thành tựu khoa học vào cuộc sống một cách nhanh chóng, sáng tạo đã và đang là một yêu cầu cấp bách với nhiều nền giáo dục của các quốc gia trên thế giới. 1 Theo Nghị quyết số 29 khóa XI về đổi mới căn bản toàn diện giáo dục và đào tạo khẳng định: “Đổi mới Giáo dục phổ thông, tập trung phát triển trí tuệ, thể chất, hình thành phẩm chất, năng lực công dân, phát hiện và bồi dưỡng năng khiếu, định hướng nghề nghiệp cho học sinh. Nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện, chú trọng giáo dục lý tưởng, truyền thống, đạo đức, lối sống, ngoại ngữ, tin học, năng lực và kỹ năng thực hành, vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Phát triển khả năng sáng tạo, tự học, khuyến khích học tập suốt đời”. [2] Về phƣơng pháp giáo dục phổ thông, Luật giáo dục năm 2005 qui định: “ Phương pháp giáo dục phổ thông phải phát huy tính tích cực, tự giác chủ động sáng tạo của học sinh; phù hợp với đặc điểm của từng lớp học, môn học; bồi dưỡng phương pháp tự học, khả năng làm việc theo nhóm; rèn luyện kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn; tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú học tập cho học sinh”. [19] Trƣớc những yêu cầu về đổi mới phƣơng pháp dạy học, hiện nay xuất hiện rất nhiều các PPDH tích cực và một số cách tiếp cận đƣợc áp dụng trong các trƣờng phổ thông nhƣ: DH khám phá, DH phát hiện và giải quyết vấn đề, PPDH hợp tác, PPDH dự án, PPDH theo thuyết kiến tạo,….. Tuy nhiên, việc khai thác ứng dụng của lí luận này vào thực tế giảng dạy môn Toán ở trƣờng phổ thông của nƣớc ta còn rất nhiều hạn chế, đặc biệt là vấn đề hƣớng dẫn học sinh khám phá tri thức mới nhƣ thế nào? Bằng cách thức nào? Vấn đề này chƣa đƣợc đề cập đến nhiều, chính vì thế mà giáo viên còn chƣa có kinh nghiệm và thiếu những cơ sở lý luận để xây dựng các hoạt động tƣơng thích với nội dung, chƣa đƣợc huấn luyện có hệ thống. Chúng ta đã nói rất nhiều về việc thay đổi phƣơng pháp dạy học, song một phƣơng tiện đắc lực đƣợc sử dụng trong dạy học, đặc biệt là trong các phƣơng pháp dạy học tích cực vẫn chƣa đƣợc đề cập đúng mức, đó là câu hỏi và vấn đề sử dụng câu hỏi trong quá trình dạy học. Trong dạy học, câu hỏi dùng để giao tiếp thầy – trò, trò – trò, câu hỏi dùng để đánh giá kết quả học tập, câu hỏi dùng để khai thác kiến thức, phát triển tƣ duy cho ngƣời học. Điều quan trọng là phải lựa chọn đƣợc loại câu hỏi thích hợp để kích thích tƣ duy của học sinh và thu hút các em vào các cuộc thảo luận hiệu quả. Nghệ thuật đặt câu hỏi là một trong các kỹ năng cơ bản của giáo viên trong quá trình dạy học. Tuy nhiên cách sử dụng câu hỏi trong dạy học cũng nhƣ các chiến 2 lƣợc sử dụng câu hỏi là vấn đề chƣa đƣợc nhiều ngƣời quan tâm, chính vì vậy nghiên cứu về vấn đề sử dụng câu hỏi trong dạy học cũng là thiết thực góp phần thay đổi PPDH trong nhà trƣờng phổ thông. Sử dụng câu hỏi hiệu quả trong dạy học khám phá phát huy đƣợc nội lực của học sinh, giúp cho học sinh có tƣ duy tích cực, độc lập và sáng tạo trong quá trình học tập. Đồng thời, thông qua các câu hỏi hiệu quả trong dạy học khám phá HS đƣợc hợp tác với bạn trong quá trình học tập, từ đó tự đánh giá, tự điều chỉnh vốn tri thức của bản thân, là cơ sở để hình thành phƣơng pháp tự học. Đó chính là động lực thúc đẩy sự phát triển bền vững của mỗi cá nhân trong cuộc sống. Tuy nhiên, việc khai thác ứng dụng những lý luận này vào thực tế giảng dạy môn Toán ở trƣờng phổ thông nƣớc ta còn nhiều hạn chế vì hầu hết các giáo viên chƣa thấy hết đƣợc tác dụng to lớn của phƣơng pháp này. Toán học có liên quan chặt chẽ với thực tế và có ứng dụng rộng rãi trong nhiều lĩnh vực khác nhau của khoa học, công nghệ, sản xuất và đời sống xã hội hiện đại, nó thúc đẩy mạnh mẽ các quá trình tự động hóa sản xuất, trở thành công cụ thiết yếu cho mọi ngành khoa học và đƣợc coi là chìa khóa của sự phát triển. Mặt khác trong chƣơng trình hình học lớp 10, “ Phƣơng pháp tọa độ trong mặt phẳng” là một chủ đề vừa hay lại vừa khó. Hay vì khi học chủ đề này, các em sẽ thấy đƣợc mối quan hệ giữa hình học phẳng với đại số và giải tích, thông qua việc áp dụng phƣơng pháp tọa độ trong mặt phẳng để giải các bài toán về hình học phẳng. Những kiến thức mở đầu trong chƣơng này có vai trò đặc biệt quan trọng, làm cơ sở, nền tảng cho các kiến thức về hình học tiếp theo trong chƣơng trình toán THPT. Khó vì trong chủ đề này học sinh chƣa đƣợc làm quen nhiều trong chƣơng trình hình học lớp 9, chƣa đƣợc đề cập, liên hệ nhiều với các chƣơng trình khác của Toán học nhƣ: số học, đại số,… từ các lớp ở trƣờng trung học cơ sở. Đối với học sinh, việc tìm ra các mối liên hệ giữa các yếu tố trong hình học phẳng nhƣ: điểm, đƣờng thẳng, đƣờng tròn…và biểu diễn đƣợc mối quan hệ giữa chúng là khó khăn. Việc kết hợp đúng đắn, hợp lý giữa cái cụ thể và cái trừu tƣợng, giữa trực giác hình học và tƣ duy hình học trong quá trình tiếp nhận các lý thuyết trừu tƣợng của hình học và việc đi tìm lời giải, thuật giải cho các bài toán này là một dạng toán khó đối với học sinh. Việc chuyển từ ngôn ngữ hình học sang các dạng ngôn ngữ khác nhƣ 3 đại số và giải tích để diễn đạt, suy luận vẫn còn nhiều hạn chế. Khi giảng dạy chủ đề này, giáo viên gặp không ít những khó khăn trong việc tổ chức các hoạt động học tập cho học sinh và học sinh cũng gặp những khó khăn nhất định trong việc chiếm lĩnh tri thức và rèn luyện kĩ năng. Vì vậy để học sinh học tập chủ đề Phƣơng pháp tọa độ trong mặt phẳng một cách hứng thú và hiệu quả hơn, chúng ta cần khắc phục những khó khăn cả về khách quan và chủ quan, tìm tòi nghiên cứu những phƣơng pháp dạy học hình học phù hợp với đặc thù môn học để giảng dạy cho các em. Và việc sử dụng câu hỏi hiệu quả trong dạy học khám phá là một trong những phƣơng pháp dạy học đáp ứng đƣợc yêu cầu đó. Là một giáo viên THPT, hƣởng ứng phong trào đổi mới phƣơng pháp dạy học của Bộ Giáo dục và đào tạo đề ra, lại rất tâm đắc với việc sử dụng câu hỏi trong dạy học khám phá, tôi lựa chọn nghiên cứu đề tài: “ Sử dụng câu hỏi hiệu quả trong dạy học khám phá chủ đề phƣơng pháp tọa độ trong mặt phẳng ” 1.2. Ý nghĩa lí luận Đề tài đƣợc nghiên cứu góp phần làm sáng tỏ phƣơng diện lý luận của dạy học khám phá bằng câu hỏi hiệu quả. Đồng thời cho thấy tầm quan trọng của việc vận dụng các phƣơng pháp dạy học tích cực trong quá trình giảng dạy chủ đề Phƣơng pháp tọa độ trong mặt phẳng (Hình học 10) nói riêng và bộ môn toán ở trƣờng trung học phổ thông nói chung . 1.3. Ý nghĩa thực tế Kết quả nghiên cứu của đề tài góp phần hoàn thiện hơn chủ đề Phƣơng pháp tọa độ trong mặt phẳng (Hình học 10) khi sử dụng câu hỏi hiệu quả trong dạy học khám phá. Những luận cứ khoa học và thực tiễn đƣợc trình bày có thể đƣợc sử dụng làm tài liệu tham khảo trong nghiên cứu, trong giảng dạy các chủ đề toán ở trƣờng trung học phổ thông. 2. Lịch sử nghiên cứu Qua nghiên cứu các tài liệu [18, tr. 159] tác giả cũng đồng tình về các quan điểm của dạy học khám phá đó là: Phƣơng pháp dạy học khám phá đƣợc xuất phát từ lý thuyết hoạt động của A.N. Leotiev và R.L. Rubinstien từ những năm 1940. Tuy nhiên ngƣời có công nghiên cứu để áp dụng thành công phƣơng pháp này vào 4 dạy học là Jerme Bruner với tác phẩm nổi tiếng “ Quá trình giáo dục” (the process of education, 1960), trong đó tác giả đã chỉ ra các yếu tố cơ bản của phƣơng pháp này là: - Giáo viên nghiên cứu nội dung bài học đến một mức độ sâu cần thiết tìm kiếm các yếu tố tạo tình huống, tạo cơ hội cho hoạt động khám phá tìm tòi. - Thiết kế các hoạt động của học sinh trên cơ sở đó mà xác định các hoạt động chủ đạo, tổ chức của giáo viên. - Khéo léo đặt ngƣời học vào vị trí khám phá ( khám phá cái mới của bản thân) tổ chức và điều khiển cho quá trình đó diễn ra một cách thuận lợi để từ đó ngƣời học xây dựng kiến thức cho bản thân.  Có thể kể ra các công trình nghiên cứu liên quan đến DHKP nhƣ: - Dạy học khám phá theo tài liệu của Jerome Bruner. - Dạy học khám phá trong các công trình của Goeffrey Petty. - Dạy học khám phá theo tài liệu của Trần Bá Hoành. - Dạy học khám phá trong một số nghiên cứu của các nhà khoa học khác. 3. Mục đích nghiên cứu - Tổng quan một phần cơ sở lý luận về các PPDH tích cực, đặc biệt là dạy học khám phá có sử dụng câu hỏi hiệu quả với những mức độ yêu cầu khác nhau trong quá trình dạy học Toán ở trƣờng phổ thông. - Nghiên cứu về nội dung và mục đích yêu cầu, phƣơng pháp dạy học chủ đề Phƣơng pháp tọa độ trong mặt phẳng lớp 10. Trên cơ cở đó phát hiện đƣợc những ƣu điểm, những hạn chế và những khó khăn của giáo viên, học sinh về phƣơng pháp giảng dạy của giáo viên và năng lực học tập của học sinh. - Đề xuất một số biện pháp trong cách tiếp cận dạy học khám phá có sử dụng câu hỏi hiệu quả trong chủ đề Phƣơng pháp tọa độ trong mặt phẳng (ban nâng cao). - Vận dụng dạy học khám phá có sử dụng câu hỏi hiệu quả để thiết kế một số hoạt động dạy học chủ đề Phƣơng pháp tọa độ trong mặt phẳng. Từ đó, góp phần nâng cao hiệu quả và đổi mới phƣơng pháp dạy học môn Toán ở trƣờng THPT. - Thực nghiệm sƣ phạm để kiểm tra hiệu quả của việc dạy học theo phƣơng pháp đã đề xuất. 5 4. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu 4.1. Khách thể Quá trình dạy học chủ đề Phƣơng pháp tọa độ trong mặt phẳng ở trƣờng THPT. 4.2. Đối tượng nghiên cứu Các biện pháp tổ chức cho học sinh khám phá kiến thức trong dạy học chủ đề: “ Phƣơng pháp tọa độ trong mặt phẳng” ở trƣờng THPT. 5. Câu hỏi và giả thuyết nghiên cứu 5.1. Câu hỏi nghiên cứu Dạy học chủ đề Phƣơng pháp tọa độ trong mặt phẳng theo định hƣớng dạy học khám phá có sử dụng câu hỏi hiệu quả nhƣ thế nào? 5.2. Giả thuyết nghiên cứu Trong dạy học chủ đề phƣơng pháp tọa độ trong mặt phẳng cho học sinh lớp10, khi tổ chức đƣợc các hoạt động dạy và hoạt động học giải bài tập hình học theo định hƣớng dạy học khám phá có sử dụng câu hỏi hiệu quả thì học sinh sẽ học tập một cách chủ động, tích cực, sáng tạo hơn, qua đó nâng cao chất lƣợng dạy và học ở trƣờng THPT. 6. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu cơ sở lý luận về dạy học khám phá, đặc biệt là dạy học khám phá có sử dụng câu hỏi hiệu quả. - Thiết kế một số giáo án dạy học chủ đề phƣơng pháp tọa độ trong mặt phẳng theo định hƣớng DHKP có sử dụng câu hỏi hiệu quả. - Thực nghiệm sƣ phạm để kiểm nghiệm tính khả thi và hiệu quả của đề tài. 7. Phạm vi nghiên cứu - Nghiên cứu nội dung chủ đề Phƣơng pháp tọa độ trong mặt phẳng lớp10 (ban nâng cao) ở trƣờngTHPT. - Nghiên cứu thực tiễn dạy học của thầy và trò trong chủ đề Phƣơng pháp tọa độ trong mặt phẳng ở khối 10 trƣờng THPT Chƣơng Mỹ A - Hà Nội. 8. Phƣơng pháp nghiên cứu Để thực hiện các nhiệm vụ nghiên cứu, chúng tôi cần sử dụng các phƣơng pháp nghiên cứu sau: 8.1. Phương pháp nghiên cứu lý luận: 6 - Nghiên cứu các tài liệu lý luận (triết học, giáo dục học, tâm lý học và lý luận dạy học bộ môn Toán). - Nghiên cứu sách giáo khoa, sách giáo viên, sách chuẩn kiến thức có liên quan đến chủ đề Phƣơng pháp tọa độ trong mặt phẳng. 8.2. Phương pháp điều tra quan sát: - Dự giờ, tổng kết, rút kinh nghiệm sau khi dạy chủ đề phƣơng pháp tọa độ trong mặt phẳng. - Phỏng vấn, điều tra ý kiến của HS, GV về việc dạy và học chủ đề phƣơng pháp tọa độ trong mặt phẳng. 8.3. Phương pháp thực nghiệm sư phạm và thông kê: Tiến hành thực nghiệm sƣ phạm có đối chứng trên cùng một lớp đối tƣợng nhằm đánh giá tính khả thi và hiệu quả của đề tài. 9. Ý nghĩa khoa học và ý nghĩa thực tiễn của đề tài 9.1. Ý nghĩa khoa học: Minh họa cho lý luận của PPDH khám phá có sử dụng câu hỏi hiệu quả. 9.2.Ý nghĩa thực tiễn: Xây dựng đƣợc một số giáo án có tính khả thi và hiệu quả vào giảng dạy chủ đề : “ Phƣơng pháp tọa độ trong mặt phẳng” theo định hƣớng dạy học khám phá có sử dụng câu hỏi hiệu quả. 10. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, kiến nghị, tài liệu tham khảo và phụ lục, luận văn đƣợc trình bày theo ba chƣơng. Chƣơng 1: Cơ sở lý luận. Chƣơng 2: Tiếp cận chủ đề phƣơng pháp tọa độ trong mặt phẳng theo định hƣớng dạy học khám phá có sử dụng câu hỏi hiệu quả. Chƣơng 3: Thực nghiệm sƣ phạm. 7 CHƢƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN 1.1. Phƣơng pháp dạy học tích cực 1.1.1. Khái niệm về phương pháp dạy học tích cực Phƣơng pháp dạy học tích cực là một thuật ngữ rút gọn, để chỉ những phƣơng pháp giáo dục, dạy học theo hƣớng phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của ngƣời học. PPDH tích cực hƣớng tới việc hoạt động hóa, tích cực hóa hoạt động nhận thức của ngƣời học, tức là tập trung vào việc phát huy tính tích cực của ngƣời học chứ không phải là phát huy tính tích cực của ngƣời dạy, tuy nhiên để dạy học theo phƣơng pháp tích cực thì thầy giáo phải nỗ lực nhiều so với dạy theo phƣơng pháp thụ động. 1.1.2. Đặc trưng của phương pháp dạy học tích cực Phƣơng pháp dạy học tích cực luôn hƣớng tới mục đích phát triển năng lực giải quyết vấn đề, bồi dƣỡng tƣ duy sáng tạo cho ngƣời học. Phƣơng pháp này đề cao vai trò của ngƣời học bằng hoạt động cụ thể thông qua sự động não để chiếm lĩnh đỉnh cao tri thức. Theo tác giả Trần Bá Hoành [12], PPDH tích cực có các đặc trƣng sau: a. Dạy học thông qua các tổ chức hoạt động của HS và chú trọng rèn luyện phương pháp tự học. Một trong những yêu cầu của dạy và học tích cực là khuyến khích ngƣời học tự lực khám phá những điều chƣa biết trên cơ sở những điều đã biết và đã qua trải nghiệm. GV nên đƣa ngƣời học vào những tình huống có vấn đề để các em trực tiếp quan sát, trao đổi, làm thí nghiệm. Từ đó giúp HS tìm ra những câu trả lời đúng, các đáp án chính xác nhất. Các em còn đƣợc khuyến khích “khai phá” ra những cách giải quyết cho riêng mình và động viên trình bày quan điểm theo từng cá nhân. Đó là nét riêng, nét mới có nhiều sáng tạo nhất. Có nhƣ vậy bên cạnh việc chiếm lĩnh tri thức, ngƣời học còn biết làm chủ cách xây dựng kiến thức, tạo cơ hội tốt cho tính tự chủ và óc sáng tạo nảy nở, phát triển. Có thể so sánh nếu quá trình giáo dục là một vòng tròn thì tâm của đƣờng tròn đó phải là cách tổ chức các hoạt động học tập cho đối tƣợng ngƣời học. b. Tăng cường hoạt động học tập của mỗi cá nhân: Trong dạy và học tích cực, 8 GV không đƣợc bỏ quên sự phân hóa về trình độ nhận thức, tiến độ hoàn thành nhiệm vụ của mỗi ngƣời học. Trên cơ sở đó ngƣời dạy xây dựng các công việc, bài tập phù hợp với khả năng của từng cá nhân nhằm phát huy khả năng tối đa của ngƣời học. Không có cách dạy cào bằng nhƣ phƣơng pháp truyền thống trƣớc đây. Khái niệm học tập hợp tác ngoài việc nhấn mạnh vai trò của mỗi cá nhân trong quá trình HS cùng nhau làm việc còn đề cao sự tƣơng tác ràng buộc lẫn nhau. Cái riêng đƣợc hòa lẫn vào cái chung và trong cái chung luôn có cái riêng thống nhất, phù hợp. c. Dạy và học tích cực quan tâm chú trọng đến hứng thú của người học, nhu cầu và lợi ích của xã hội. Dƣới sự hƣớng dẫn của ngƣời thầy, HS đƣợc chủ động chọn vấn đề mà mình quan tâm, ham thích, tự lực tìm hiểu nghiên cứu và trình bày kết quả. Nhờ có sự quan tâm của thầy và hứng thú của trò mà phát huy cao độ hơn tính tự lực, tích cực rèn luyện cho ngƣời học cách làm việc độc lập phát triển tƣ duy sáng tạo, kĩ năng tổ chức công việc, trình bày kết quả. d. Dạy và học coi trọng hướng dẫn tìm tòi. Thông qua hƣớng dẫn tìm tòi, GV sẽ giúp các em phát triển kĩ năng giải quyết vấn đề và khẳng định HS có thể xác định đƣợc phƣơng pháp học thông qua hoạt động. Dấu hiệu đặc trƣng này không chỉ đặc biệt có hiệu quả với HS lớn tuổi mà còn áp dụng đƣợc cho cả HS nhỏ tuổi nếu có tài liệu cụ thể và sự quan tâm của GV. Kinh nghiệm cho thấy đây còn là cách để ngƣời học tìm lời giải đáp cho các vấn đề đặt ra. Về phía ngƣời dạy cần có sự hƣớng dẫn kịp thời giúp cho sự tìm tòi của ngƣời học đạt kết quả tốt. e. Kết hợp đánh giá của thầy và tự đánh giá của trò. Đánh giá không chỉ nhằm mục đích nhận biết thực trạng và điều khiển hoạt động học tập mà còn tạo điều kiện nhận định thực trạng và điều chỉnh hoạt động giảng dạy của GV. Tự đánh giá không chỉ đơn thuần là tự mình cho điểm số mà là sự đánh giá nỗ lực, quá trình và kết quả, mức độ cao hơn là ngƣời học có thể phản hồi lại quá trình học của mình. 1.2. Dạy học khám phá 1.2.1. Một số quan điểm về dạy học khám phá 1.2.1.1. Quan điểm về dạy học khám phá của các tác giả nước ngoài. a) Dạy học khám phá trong các công trình của Ferriere Jerome Bruner. Ferriere Jerome Bruner – nhà tâm lí học, giáo sƣ trƣờng Đại học Harvard [8], 9 cho rằng học là một quá trình mang tính chủ quan. Qua quá trình đó, ngƣời học hình thành nên các ý tƣởng hoặc khái niệm mới dựa trên cơ sở vốn kiến thức đã có của mình. Phƣơng pháp dạy học khám phá đƣợc A.N.Leontiev và R.L.Runbinstien đặt nền móng từ những năm 1930 - 1940. Tuy nhiên ngƣời có công nghiên cứu để áp dụng thành công phƣơng pháp này vào thực tiễn dạy học là F.J Bruner với tác phẩm nổi tiếng “ Quá trình giáo dục” (The process of education,1960), trong đó tác giả chỉ rõ các yếu tố cơ bản của phƣơng pháp dạy học này là [18, tr.159]: - Giáo viên nghiên cứu nội dung bài học đến mức độ sâu cần thiết, tìm kiếm những yếu tố tạo tình huống, tạo cơ hội cho hoạt động khám phá tìm tòi. - Thiết kế các hoạt động của học sinh trên cơ sở đó mà xác định các hoạt động của giáo viên. - Khéo léo đặt ngƣời học vào vị trí của ngƣời khám phá, tổ chức và điều khiển cho quá trình này đƣợc diễn ra một cách thuận lợi để từ đó ngƣời học xây dựng kiến thức cho bản thân. Theo F.J Bruner, việc học tập khám phá chỉ xảy ra khi các cá nhân phải sử dụng quá trình tƣ duy để phát hiện ra ý nghĩa của điều gì đó cho bản thân họ. Để có đƣợc điều này, ngƣời học phải kết hợp quan sát và rút ra kết luận, thực hiện so sánh, làm rõ ý nghĩa số liệu để tạo ra một sự hiểu biết mới mà họ chƣa từng biết trƣớc đó. Với ý nghĩa đó vai trò của giáo viên là cần cố gắng khuyến khích học sinh tự khám phá ra các nguyên lý, cả giáo viên và học sinh cần phải có sự hòa nhập trong quá trình dạy học. Nhiệm vụ của ngƣời dạy là chuyền tải các thông tin cần học theo một phƣơng pháp phù hợp với khả năng hiểu biết hiện tại của học sinh. Tuy nhiên ông khẳng định rằng: trong dạy học khám phá, không phải là học sinh khám phá ra tất cả các dữ liệu thông tin, mà học sinh khám phá ra sự liên quan giữa các ý tƣởng và khái niệm bằng cách sử dụng những cái đã học. F.J Bruner đã chỉ ra bốn lí do cho việc sử dụng phƣơng pháp này nhƣ sau: - Thúc đẩy tƣ duy ngƣời học. - Phát triển động lực bên trong hơn là tác động bên ngoài. - Học sinh tham gia trực tiếp vào quá trình khám phá. - Phát triển trí nhớ. Với những lí do trên có thể thấy rằng phƣơng pháp dạy học khám phá hỗ trợ tốt trí 10 nhớ ngƣời học, ngƣời học duy trì trí nhớ bền lâu. b) Dạy học khám phá trong các công trình của Geoffrey Petty. Geoffrey Petty đánh giá rất cao cách tiếp cận trong dạy học bằng cách đặt câu hỏi [8]. Trong cách dạy này, giáo viên đặt câu hỏi hoặc giao bài tập yêu cầu học sinh phải tự tìm ra kiến thức mới, mặc dù vẫn có sự hƣớng dẫn hoặc chuẩn bị đặc biệt. Kiến thức này sau đó đƣợc giáo viên chỉnh sửa và khẳng định lại. Có thể hình dung ra rằng, với một vấn đề đƣợc đƣa ra, giáo viên ủy thác cho học sinh tìm tòi, khám phá dƣới sự dẫn dắt của giáo viên thông qua các câu hỏi hiệu quả sau đó với tƣ cách là trọng tài, giáo viên thể chế lại kiến thức mà học sinh đã khám phá ra. Đây cũng chính là một trƣờng hợp của kiểu khám phá có hƣớng dẫn. Để tiến hành các hoạt động khám phá chúng ta thƣờng tổ chức theo nhóm. Chúng đòi hỏi phải có kỹ năng tƣ duy cao để tìm ra cái mới. Mỗi thành viên trong nhóm có thể cung cấp một phần về những hiểu biết đối với chủ đề nghiên cứu. c) Dạy học khám phá trong công trình của Jacke Richards, John Platt và Heidi Platt. Theo các tác giả này dạy học khám phá là phƣơng pháp dạy và học dựa trên những qui luật sau [8]: - Ngƣời học phát triển quá trình tƣ duy liên quan đến việc khám phá và tìm hiểu thông qua quá trình quan sát, phân loại, đánh giá, tiên đoán, mô tả và suy luận. - Giáo viên sử dụng một phƣơng pháp giảng dạy đặc trƣng hỗ trợ quá trình khám phá và tìm hiểu. - Kết luận đƣợc đƣa ra với mục đích thảo luận chứ không phải là cuối cùng. - Ngƣời học phải lập kế hoạch, tiến hành và đánh giá quá trình học của mình với sự hỗ trợ một phần của giáo viên. 1.2.1.2 Quan điểm về dạy học khám phá của các tác giả trong nước. a) Tƣ tƣởng về dạy học khám phá đƣợc thể hiện qua một số tài liệu của Trần Bá Hoành. Theo tài liệu [12, tr 145] tác giả cho rằng: trong học tập học sinh cũng phải đƣợc “khám phá” ra những hiểu biết mới đối với bản thân. Học sinh sẽ thông hiểu, ghi nhớ và vận dụng linh hoạt những gì mình đã nắm bắt đƣợc qua hoạt động chủ động tự lực khám phá của chính mình. Đó là chƣa nói lên tới một trình độ nhất định thì sự học tập tích cực sẽ mang tính nghiên cứu khoa hoc và ngƣời học cũng làm ra 11