Soạn thảo hệ thoáng hóa kiến thức phần- các lực cơ học sách giáo khoa vật lý 10 nâng cao
Më ®Çu
1. Lý do chän ®Ò tµi
Chóng ta ®ang sèng ë thÕ kû XXI, thÕ kû cña tri thøc khoa häc vµ
c«ng nghÖ cao lµ ®éng lùc ®Ó thóc ®Èy m¹nh mÏ cho sù ph¸t triÓn kinh tÕ x·
héi. §Çu t vµo con ngêi, cho con ngêi ®Ó tõ ®ã ph¸t triÓn kinh tÕ, ph¸t triÓn
x· héi lµ vÊn ®Ò chiÕn lîc cña nhiÒu quèc gia trong ®ã cã ®Êt níc ta. T×nh
h×nh ®ã ®ßi hái nÒn gi¸o dôc níc nhµ ph¶i ®æi míi m¹nh mÏ vµ s©u s¾c, toµn
diÖn. Héi nghÞ ban chÊp hµnh trung ¬ng §¶ng céng s¶n ViÖt Nam kho¸ VIII
còng ®· kh¼ng ®Þnh “ §æi míi ph¬ng ph¸p d¹y vµ häc ë tÊt c¶ c¸c cÊp häc,
c¸c bËc häc, ¸p dông nh÷ng ph¬ng ph¸p gi¸o dôc hiÖn ®¹i, båi dìng häc sinh
n¨ng lùc t duy s¸ng t¹o, n¨ng lùc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò”. Héi nghÞ ban chÊp hµnh
trung ¬ng §¶ng céng s¶n ViÖt Nam kho¸ VIII lÇn 2 nhÊn m¹nh mét lÇn n÷a
“§æi míi ph¬ng ph¸p gi¸o dôc vµ ®µo t¹o, kh¾c phôc lèi truyÒn thô mét
chiÒu, rÌn luyÖn thµnh nÕp t duy s¸ng t¹o cña ngêi häc, tõng bíc ¸p dông c¸c
ph¬ng ph¸p tiªn tiÕn vµ ph¬ng ph¸p hiÖn ®¹i vµo qu¸ tr×nh häc”
Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y quan niÖm viÖc d¹y häc ®· theo híng
nh»m ph¸t huy tÝnh tÝch cùc, tù lùc cña häc sinh. ThÇy gi¸o, chñ thÓ cña qu¸
tr×nh d¹y ®ãng vai trß chñ ®¹o, thÓ hiÖn ë chç ngêi thÇy x¸c ®Þnh môc tiªu,
néi dung d¹y häc, thiÕt kÕ vµ tæ chøc ho¹t ®éng, dù kiÕn t×nh huèng cã thÓ
x¶y ra, dù kiÕn ph¬ng híng vµ c¸ch thøc gi¶i quyÕt t¬ng øng vµ lµ träng tµi
khoa häc tríc häc sinh. Häc sinh, chñ thÓ nhËn thøc, chñ thÓ cña ho¹t ®éng
häc ph¶i ®a ra ®îc vÊn ®Ò, suy ®o¸n c¸c gi¶i ph¸p vµ thùc hiÖn gi¶i ph¸p, t×m
ra kÕt qu¶ b»ng ho¹t ®éng nhËn thøc cña chÝnh m×nh díi sù híng dÉn cña
thÇy. Ho¹t ®éng nhËn thøc cña häc trß diÔn ra theo mét ®êng lèi gi¶i quyÕt
vÊn ®Ò ®óng ®¾n, ®îc lÆp ®i lÆp l¹i nhiÒu lÇn qua tõng bµi häc, sÏ gióp cho
häc sinh cã ®îc kiÕn thøc khoa häc v÷ng ch¾c vµ h×nh thµnh ë häc sinh ph¬ng ph¸p gi¶i quyÕt vÊn ®Ò trong nh÷ng trêng hîp t¬ng tù hoÆc kh¸i qu¸t
h¬n. ChÝnh v× vËy «n tËp hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc lµ mét kh©u quan träng
kh«ng thÓ thiÕu ®îc vµ cÇn ®îc tiÕn hµnh thêng xuyªn. Khi häc trªn líp v×
1
nhiÒu lý do kh¸c nhau häc sinh cha cã ®iÒu kiÖn ®Ó «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn
thøc do ®ã häc sinh kh«ng thÓ nghi nhí kiÕn thøc mét c¸ch chÆt chÏ , kh¸i
qu¸t vµ viÖc vËn dông kiÕn thøc sÏ thô ®éng vµ kÐm linh ho¹t. T×nh h×nh ®ã
®ßi hái cÇn cã biÖn ph¸p kÕt hîp viÖc «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc ë c¶ trªn
líp vµ ë nhµ nh»m lµm cho kiÕn thøc häc sinh thu ®îc ®¶m b¶o tÝnh hÖ
thèng, v÷ng ch¾c vµ s©u s¾c.
HiÖn nay qu¸ tr×nh «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc cßn cha ®îc quan
t©m ®óng møc vÒ néi dung, ph¬ng ph¸p vµ thêi gian thùc hiÖn, trong ®ã ë ch¬ng tr×nh VËt lÝ 10 n©ng cao vµ c¬ b¶n kh«ng cã tiÕt «n tËp. Néi dung «n tËp,
cñng cè do ngêi gi¸o viªn quyÕt ®Þnh phÇn lín dùa vµo kinh nghiÖm vµ thêng
diÔn ra vµo «n tËp 7 phót cuèi giê, tiÕt tù chän, tiÕt bµi tËp vµ chØ xoay quanh
viÖc gi¶i bµi tËp. Cßn vÒ phÝa häc sinh phÇn lín cha cã ®îc sù híng dÉn ®Ó
kÕt hîp c¸c h×nh thøc «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc ®Ó ®¹t ®îc hiÖu qu¶ cao.
ë líp 10 phÇn c¸c lùc c¬ häc cã néi dung ®Æc biÖt quan träng, nã lµ
c¬ së ®Ó nghiªn cøu nhiÒu néi dung kiÕn thøc tiÕp theo. ViÖc n¾m ch¾c néi
dung kiÕn thøc phÇn nµy sÏ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho c¸c em häc sinh trong
viÖc tiÕp tôc häc tËp vµ nghiªn cøu c¸c phÇn tiÕp theo
Tõ nh÷ng c¬ së trªn, t«i lùa chon ®Ò tµi: So¹n th¶o tµi liÖu híng dÉn
häc sinh «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc phÇn “C¸c lùc c¬ hoc ” s¸ch gi¸o
khoa vËt lÝ 10 n©ng cao.
2. Môc ®Ých nghiªn cøu
So¹n th¶o ®îc kÕ ho¹ch vµ tµi liÖu híng dÉn häc sinh «n t©p, hÖ thèng
ho¸ kiÕn thøc phÇn “C¸c lùc c¬ häc” thuéc ch¬ng “§éng lùc häc chÊt ®iÓm”
VËt lÝ 10 n©ng cao.
3. §èi tîng nghiªn cøu
Híng dÉn häc sinh «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc khi tiÕn hµnh d¹y
häc phÇn “c¸c lùc c¬ häc” thuéc ch¬ng “§éng lùc häc chÊt ®iÓm” VËt lÝ 10
n©ng cao.
4. Ph¹m vi nghiªn cøu
2
Híng dÉn häc sinh «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc cho ph¹m vi kho¶ng
50 häc sinh líp 10 trong qu¸ tr×nh d¹y “C¸c lùc c¬ häc” t¹i trêng THPT
Thanh Ch¨n tØnh §iÖn Biªn.
5. Gi¶ thuyÕt khoa häc
NÕu so¹n th¶o ®îc kÕ ho¹ch vµ tµi liÖu híng dÉn häc sinh «n tËp, hÖ
thèng ho¸ kiÕn thøc trªn líp vµ ë nhµ sÏ lµm cho häc sinh tiÕp thu kiÕn thøc
mét c¸ch hÖ thèng, s©u s¾c vµ bÒn v÷ng gãp phÇn n©ng cao hiÖu qu¶ d¹y häc.
6. NhiÖm vô nghiªn cøu
- Nghiªn cøu c¬ së lý luËn vÒ «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc trong d¹y häc.
- §iÒu tra, kh¶o s¸t thùc tr¹ng viÖc híng dÉn «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn
thøc cña häc sinh ë trêng THPT.
- Nghiªn cøu néi dung ch¬ng tr×nh VËt lÝ 10 nãi chung, ch¬ng “ §éng
lùc häc chÊt ®iÓm” nãi riªng vµ ®Æc biÖt lµ phÇn “C¸c lùc c¬ häc”.
- So¹n th¶o kÕ ho¹ch vµ tµi liÖu híng dÉn häc sinh «n tËp, hÖ thèng ho¸
kiÕn thøc phÇn “C¸c lùc c¬ häc”.
- Thùc nghiÖm s ph¹m ®Ó ®¸nh gi¸ tÝnh kh¶ thi cña viÖc «n tËp, hÖ
thèng ho¸ kiÕn thøc trªn líp vµ ë nhµ cña häc sinh, nh»m n©ng cao chÊt lîng
cña viÖc d¹y vµ häc.
7. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu
7.1. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu lý luËn
- Nghiªn cøu c¸c chñ ch¬ng chÝnh s¸ch cña §¶ng vµ Nhµ níc trong
c«ng t¸c ®æi míi gi¸o dôc vµ ®µo t¹o.
- Nghiªn cøu c¸c tµi liÖu vÒ «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc trong d¹y häc.
- Nghiªn cøu néi dung ch¬ng tr×nh VËt lÝ 10 THPT, ®Æc biÖt phÇn “C¸c
lùc c¬ häc”.
7.2. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu thùc tiÔn
- §iÒu tra thùc tr¹ng vÒ viÖc «n tËp, hÖ thèng hãa trªn líp cña gi¸o viªn
vµ häc sinh khi d¹y phÇn “C¸c lùc c¬ häc” VËt lÝ 10 n©ng cao th«ng qua dù
3
giê, pháng vÊn gi¸o viªn, phiÕu ®iÒu tra, kiÓm tra gi¸o ¸n, kiÓm tra vë bµi tËp
cña häc sinh
- Thùc nghiÖm s ph¹m.
- Ph¬ng ph¸p thèng kª to¸n häc ®Ó ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ thùc nghiÖm s ph¹m.
8. §ãng gãp cña ®Ò tµi
8.1. §ãng gãp vÒ mÆt khoa häc
§Ò tµi so¹n th¶o ®îc kÕ ho¹ch vµ tµi liÖu híng dÉn häc sinh «n tËp, hÖ
thèng ho¸ kiÕn thøc trªn líp vµ ë nhµ phÇn “C¸c lùc c¬ häc” cña häc sinh líp
10 THPT.
8.2. §ãng gãp vÒ mÆt thùc tiÔn
- Gãp phÇn kh¼ng ®Þnh tÝnh cÇn thiÕt vµ vai trß cña viÖc «n tËp, hÖ
thèng ho¸ kiÕn thøc cña häc sinh.
- Lµm tµi liÖu tham kh¶o cho gi¸o viªn vµ häc sinh vÒ «n tËp, hÖ thèng
ho¸ kiÕn thøc ®èi víi m«n VËt lÝ ë trêng phæ th«ng.
9. Bè côc cña lu©n v¨n
Ch¬ng 1: C¬ së lý luËn vÒ «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc trong d¹y
häc VËt lÝ.
Ch¬ng 2: So¹n th¶o kÕ ho¹ch vµ tµi liÖu híng dÉn häc sinh «n tËp, hÖ
thèng ho¸ kiÕn thøc phÇn “C¸c lùc c¬ häc” s¸ch gi¸o khoa VËt lÝ 10 n©ng
cao.
Ch¬ng 3: Thùc nghiÖm s ph¹m.
4
LÞch sö vÊn ®Ò cÇn nghiªn cøu
Tríc hÕt cã thÓ nãi r»ng «n tËp hÖ thèng hãa kiÕn thøc lµ vÊn ®Ò g¾n
liÒn víi viÖc häc tËp vµ nghiªn cøu. Hay nãi kh¸c ®i cã häc tËp lµ cã «n tËp,
hÖ thèng hãa kiÕn thøc.
Trong c¸c gi¸o tr×nh lý luËn d¹y häc cña bé m«n, ®a sè ®Òu ®Ò cËp ®Õn
viÖc «n tËp, cñng cè, hÖ thèng hãa nhng ë c¸c ph¬ng diÖn vµ møc ®é kh¸c
nhau. Trong cuèn “Ph¬ng ph¸p d¹y häc truyÒn thèng vµ ®æi míi” t¸c gi¶
Th¸i Duy Tuyªn cã ®Ò cËp tíi viÖc sö dông hÖ thèng bµi tËp khi «n tËp
[28,tr.240 - 241]. Cô thÓ lµ nãi s¬ lîc vÒ vai trß cña viÖc «n tËp vµ mét sè
®iÓm ®¸ng chó ý ®èi víi bµi tËp «n tËp. Trong cuèn “Ph¬ng ph¸p gi¶ng d¹y
VËt lÝ trong c¸c trêng phæ th«ng ë Liªn X« vµ Céng hßa d©n chñ §øc” cã ®Ò
cËp kh«ng nhiÒu tíi cñng cè kiÕn thøc b»ng «n tËp, hÖ thèng hãa kiÕn thøc
[22,tr 174 - 181] vµ nãi ®Õn vai trß t¸c dông cña «n tËp, hÖ thèng hãa kiÕn
thøc trong d¹y häc vËt lÝ. Trong cuèn “Lý luËn d¹y häc ®¹i c¬ng” cña t¸c gi¶
NguyÔn Ngäc Quang cã nhiÒu nghiªn cøu s©u h¬n vÒ vÊn ®Ò «n tËp, hÖ thèng
hãa kiÕn thøc trong d¹y häc. Trong ®ã cã ®a ra mét sè cÊu tróc cña bµi häc
«n tËp, hÖ thèng hãa kiÕn thøc còng nh mét sè ®Æc ®iÓm cña qu¸ tr×nh nµy.
Nh×n chung vÊn ®Ò «n tËp, hÖ thèng hãa lµ mét vÊn ®Ò cßn ®îc Ýt t¸c
gi¶ quan t©m, nghiªn cøu s©u s¾c mÆc dï ®©y lµ mét vÊn ®Ò quan träng trong
d¹y häc. V× vËy c«ng tr×nh khoa häc vÒ vÊn ®Ò nµy cßn Ýt vµ cha ®i s©u, réng
vµo thùc tÕ d¹y häc nh mét sè vÊn ®Ò kh¸c cña d¹y häc nh tù häc hoÆc thiÕt
kÕ tiÕn tr×nh gi¶ng d¹y kiÕn thøc míi.
5
Ch¬ng 1
C¬ së lÝ luËn vµ thùc tiÔn vÒ «n tËp, hÖ thèng
hãa kiÕn thøc trong d¹y häc vËt lÝ
1.1. B¶n chÊt cña ho¹t ®éng d¹y vµ ho¹t ®éng häc
1.1.1. NhiÖm vô cña qu¸ tr×nh d¹y häc
Qu¸ tr×nh häc lµ mét qu¸ tr×nh nhËn thøc t©m lý tÝch cùc, cã liªn quan
®Õn nhu cÇu, høng thó cña häc sinh. D¹y häc kh«ng nh÷ng ph¶i chó ý ®Õn
®éng c¬ häc tËp, høng thó nhËn thøc cña häc sinh mµ cßn ®i tríc sù ph¸t
triÓn. NhiÖm vô cña qu¸ tr×nh d¹y häc kh«ng chØ giíi h¹n ë sù h×nh thµnh c¸c
kiÕn thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o mµ ph¶i lµm sao cho trong d¹y häc ph¸t triÓn ®îc
trÝ tuÖ, h×nh thµnh ph¸t triÓn ®îc nh©n c¸ch toµn diÖn cña häc sinh. Sù ph¸t
triÓn trÝ tuÖ võa lµ ®iÒu kiÖn cho häc sinh cã kh¶ n¨ng tiÕp tôc nghiªn cøu t×m
tßi gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò häc tËp, ®¸p øng nh÷ng ®ßi hái ®a d¹ng cña ho¹t
®éng thùc tiÔn sau nµy.
1.1.2. B¶n chÊt cña ho¹t ®éng d¹y
Cã nhiÒu quan ®iÓm vÒ ho¹t ®éng d¹y còng nh ho¹t ®éng häc nhng
cã thÓ hiÓu ho¹t ®éng d¹y lµ ho¹t ®éng cña thÇy tæ chøc, ®iÒu khiÓn ho¹t
®éng cña trß nh»m gióp chóng lÜnh héi nÒn v¨n ho¸ x· héi, t¹o ra sù ph¸t
triÓn t©m lÝ, h×nh thµnh nh©n c¸ch.
- §Æc ®iÓm cña ho¹t ®éng d¹y:
+ D¹y häc lµ mét ho¹t ®éng chuyªn biÖt mµ x· héi giao cho thÇy ®Ó d¹y
cho trÎ nh÷ng kiÕn thøc khoa häc (chø kh«ng ph¶i kiÕn thøc kinh nghiÖm).
+ Trong ho¹t ®éng d¹y, chøc n¨ng cña thÇy kh«ng ph¶i t¹o ra chi thøc
míi (v× chi thøc míi nµy ®· ®îc nh©n lo¹i s¸ng t¹o ra), còng kh«ng lµm t¸i
t¹o tri thøc cò mµ nhiÖm vô chñ yÕu, nhiÖm vô ®Æc trng lµ tæ chøc qu¸ tr×nh
t¸i t¹o ë trÎ. Ngêi thÇy ph¶i coi nh÷ng tri thøc ®ã nh lµ mét ph¬ng tiÖn, vËt
liÖu ®Ó tæ chøc, ®Þnh híng ngêi häc s¶n sinh ra nh÷ng tri thøc ®ã lÇn thø hai
cho b¶n th©n m×nh, th«ng qua ®ã t¸i t¹o sù ph¸t triÓn t©m lÝ cña häc sinh. Do
6
vËy qu¸ tr×nh nµy sÏ ®¹t hiÖu qu¶ cao nÕu ngêi häc ý thøc ®îc ®èi tîng cÇn
chiÕm lÜnh vµ biÕt c¸ch chiÕm lÜnh ®èi tîng ®ã.
+ §Ó tiÕn hµnh ho¹t ®éng d¹y cã hiÖu qu¶ ®ßi hái ngêi thÇy ph¶i cã
nh÷ng phÈm chÊt vµ n¨ng lùc cÇn thiÕt. Qu¸ tr×nh thÇy chØ ®¹o, ®Þnh híng
ho¹t ®éng häc cña trß ph¶i phï hîp víi con ®êng biÖn chøng cña sù h×nh
thµnh, ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn cña hµnh ®éng (®îc xem xÐt theo c¸c tham sè:
cÊp ®é h×nh thøc, møc kh¸i qu¸t, møc thu ngän, møc tù ®éng ho¸ cña hµnh
®éng).
1.1.3. B¶n chÊt cña ho¹t ®éng häc
- Ho¹t ®éng häc lµ ho¹t ®éng ®Æc thï cña con ngêi ®îc ®iÒu khiÓn bëi
môc ®Ých tù gi¸c vµ lÜnh héi tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o míi, nh÷ng h×nh thøc
hµnh vi vµ nh÷ng ho¹t ®éng nhÊt ®Þnh. Ho¹t ®éng häc chØ cã thÓ thùc hiÖn ë
tr×nh ®é khi mµ con ngêi cã kh¶ n¨ng ®iÒu chØnh nh÷ng ho¹t ®éng cña m×nh
bëi môc ®Ých ®· ®îc ý thøc.
- §Æc ®iÓm cña ho¹t ®éng häc:
+ Ho¹t ®éng häc lµ ho¹t ®éng híng vµo lµm thay ®æi chÝnh m×nh. §©y
lµ mét ®Æc ®iÓm rÊt ®Æc biÖt cña ho¹t ®éng häc v× trong c¸c ho¹t ®éng kh¸c
híng vµo lµm thay ®æi ®èi tîng th× ho¹t ®éng häc lµm cho chÝnh chñ thÓ thay
®æi vµ ph¸t triÓn, trong khi c¸c ho¹t ®éng kh¸c lµm thay ®æi ®èi tîng th× ®èi
tîng cña ho¹t ®éng häc lµ tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o l¹i kh«ng thay ®æi.
+ Ho¹t ®éng häc lµ ho¹t ®éng ®iÒu khiÓn mét c¸ch cã ý thøc nh»m tiÕp
thu nh÷ng tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o. Ngoµi ho¹t ®éng häc cßn híng vµo ph¬ng
ph¸p tiÕp thu tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o ®ã.
Víi nh÷ng ph©n tÝch ë trªn ta nhËn thÊy kh«ng thÓ t¸ch biÖt gi÷a ho¹t
®éng d¹y vµ ho¹t ®éng häc. NÕu häc lµ ho¹t ®éng, häc sinh x©y dùng kiÕn
thøc cho b¶n th©n vµ vËn dông kiÕn thøc cña m×nh, th× d¹y häc lµ d¹y hµnh
®éng (hµnh ®éng chiÕm lÜnh tri thøc vµ vËn dông tri thøc) vµ do ®ã, trong d¹y
häc gi¸o viªn cÇn tæ chøc c¸c t×nh huèng häc tËp ®ßi hái sù thÝch øng cña
häc sinh ®Ó qua ®ã häc sinh chiÕm lÜnh ®îc tri thøc, ®ång thêi ph¸t triÓn trÝ
tuÖ vµ nh©n c¸ch toµn diÖn cña m×nh.
7
1.1.4. HÖ t¬ng t¸c d¹y häc
Trong qu¸ tr×nh d¹y häc lu«n diÔn ra sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a gi¸o
viªn, häc sinh vµ t liÖu cña ho¹t ®éng d¹y häc. Muèn ®¹t ®îc hiÖu qu¶ cao
trong sù vËn hµnh cña hÖ t¬ng t¸c nµy th× gi¸o viªn cÇn tæ chøc, kiÓm tra,
®Þnh híng hµnh ®éng cña häc sinh theo mét chiÕn lîc hîp lÝ sao cho häc sinh
tù chñ chiÕm lÜnh x©y dùng tri thøc cho m×nh vµ do ®ã ®ång thêi n¨ng lùc trÝ
tuÖ vµ nh©n c¸ch toµn diÖn cña hä tõng bíc ph¸t triÓn.
Cã thÓ m« t¶ sù t¬ng t¸c d¹y häc b»ng s¬ ®å sau:
§Þnh híng
Gi¸o
viªn
Häc
sinh
Liªn hÖ ngîc
ThÝch øng
Tæ chøc
Cung cÊp t liÖu
T¹o t×nh huèng
T liÖu ho¹t ®éng
d¹y häc
Gi¸o viªn tæ chøc t liÖu ho¹t ®éng d¹y häc vµ qua ®ã cung cÊp t liÖu
t¹o t×nh huèng cho ho¹t ®éng cña häc sinh.
T¸c ®éng trùc tiÕp cña gi¸o viªn tíi häc sinh chÝnh lµ sù ®Þnh híng
cña gi¸o viªn ®èi víi hµnh ®éng cña häc sinh, víi t liÖu lµ sù ®Þnh híng cña
gi¸o viªn víi sù t¬ng t¸c trao ®æi gi÷a häc sinh víi nhau vµ qua ®ã ®ång thêi
cßn ®Þnh híng c¶ sù cung cÊp c¸c th«ng tin liªn hÖ ngîc tõ phÝa häc sinh cho
gi¸o viªn. §ã lµ nh÷ng th«ng tin cÇn thiÕt cho sù tæ chøc vµ ®Þnh híng cña
gi¸o viªn víi hµnh ®éng häc cña häc sinh.
Hµnh ®éng häc cña häc sinh víi t liÖu lµ sù thÝch øng cña häc sinh
víi t×nh huèng häc tËp ®ång thêi lµ hµnh ®éng chiÕm lÜnh, x©y dùng tri thøc
cho b¶n th©n m×nh vµ sù t¬ng t¸c ®ã cña häc sinh víi t liÖu ®em l¹i cho gi¸o
8
viªn nh÷ng th«ng tin liªn hÖ ngîc cÇn thiÕt cho sù chØ ®¹o cña gi¸o viªn ®èi
víi häc sinh.
T¬ng t¸c trùc tiÕp gi÷a häc sinh víi nhau vµ gi÷a häc sinh víi gi¸o
viªn lµ sù trao ®æi, tranh luËn gi÷a c¸c c¸ nh©n vµ nhê ®ã tõng c¸ nh©n häc
sinh tranh thñ sù hç trî x· héi tõ phÝa gi¸o viªn vµ tËp thÓ häc sinh trong qu¸
tr×nh chiÕm lÜnh, x©y dùng tri thøc.
1.2 ¤n tËp trong d¹y häc VËt lÝ
1.2.1. Kh¸i niÖn vÒ «n tËp trong d¹y häc VËt lÝ
ViÖc «n tËp tµi liÖu ®· häc cña häc sinh lµ mét kh©u kh«ng thÓ thiÕu
®îc trong qu¸ tr×nh d¹y häc.
¤n tËp lµ mét qu¸ tr×nh cñng cè kiÕn thøc lµm cho kiÕn thøc ®îc
v÷ng ch¾c vµ l©u bÒn trong trÝ nhí cña häc sinh, ®Ó häc sinh cã thÓ vËn
dông chóng vµo viÖc gi¶i bµi tËp hoÆc øng dông vµo thùc tÕ ®êi sèng. ¤n
tËp cßn lµ c¬ së ®Ó häc sinh tiÕp thu tèt nh÷ng kiÕn thøc míi. Trong
nh÷ng trêng hîp kiÕn thøc míi cã liªn quan hoÆc lµ sù ph¸t triÓn tiÕp tôc
c¸c kiÕn thøc ®· häc th× sù «n tËp cµng cÇn thiÕt.
ViÖc «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc cho häc sinh mét c¸ch cã kÕt qu¶
®ßi hái rÊt nhiÒu ë tr×nh ®é, tay nghÒ cña ngêi gi¸o viªn. Phèi hîp tèt «n tËp
vµ gi¶ng bµi míi sÏ lµm cho c¸c tiÕt häc trªn líp trë lªn sinh ®éng vµ høng
thó ®èi víi häc sinh. Ch¼ng h¹n khi nghiªn cøu c¸c kiÕn thøc míi cã thÓ chØ
®i vµo nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n, khi cñng cè, «n tËp sÏ më réng ®i s©u. Nh vËy
tiÕt häc bµi míi kh«ng bÞ nÆng nÒ, cã ®ñ th× giê lµm bµi tËp ¸p dông ®Ó
cñng cè ngay, nh÷ng tiÕt «n tËp ngay sau ®ã l¹i cã ®iÒu kiÖn khai th¸c s©u
kiÕn thøc, lµm cho häc sinh thu nhËn nh÷ng ®iÒu míi, khÝa c¹nh míi cña
c¸c kiÕn thøc ®· häc. ¤n tËp nh vËy sÏ høng thó ®èi víi häc sinh, lµm häc
sinh nµo còng thÊy m×nh thu nhËn thªm ®iÒu míi ngay c¶ ®èi víi häc sinh
giái.
¤n tËp ph¶i gióp häc sinh thu nhËn thªm ®iÒu míi vÒ khiÕn thøc, ph¬ng ph¸p hoÆc hÖ thèng ho¸ vµ rót ra nh÷ng nhËn ®Þnh míi. §ã lµ nguyªn t¾c
quan träng cña «n tËp.
9
1.2.2. C¸c h×nh thøc «n tËp
Tríc hÕt cÇn hiÓu r»ng «n tËp chñ yÕu lµ c«ng viÖc tù lùc cña häc sinh
trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng häc tËp nh»m lÜnh héi, th«ng hiÓu kiÕn thøc vµ trau
dåi kÜ n¨ng. Gi¸o viªn trong bÊt cø hoµn c¶nh nµo còng kh«ng lµm thay häc
sinh mµ chØ gi÷ vai trß híng dÉn, tæ chøc cho häc sinh «n tËp sao cho cã hiÖu
qu¶ cao nhÊt. §Æc biÖt cÇn lµm cho häc sinh tù m×nh hiÓu ®îc sù cÇn thiÕt cña
«n tËp, tù gi¸c ®Æt cho m×nh môc tiªu phÊn ®Êu vµ cè g¾ng ®¹t tíi mét c¸ch cã
kÕt qu¶. Tuú theo néi dung cña ch¬ng tr×nh, môc tiªu ®µo t¹o vµ nh÷ng yªu cÇu
cô thÓ mµ vËn dông linh ho¹t c¸c h×nh thøc «n tËp kh¸c nhau.
1.2.2.1. ¤n tËp xen kÏ nghiªn cøu tµi liÖu míi
H×nh thøc nµy ®îc ¸p dông khi viÖc nhiªn cøu tµi liÖu míi (d¹y mét
bµi míi) ph¶i dùa trªn nh÷ng kiÕn thøc cò. ¦u ®iÓm cña h×nh thøc nµy lµ nhÑ
nhµng, sö dông ®îc thêng xuyªn trong tiÕt tr×nh d¹y häc. Cã thÓ «n tËp ®Ó ®Ò
xuÊt vÊn ®Ò míi, «n tËp ®Ó x©y dùng kiÕn thøc míi, «n tËp kiÕn thøc ®· häc
®Ó gi¶i bµi tËp.... H×nh thøc nµy tiÕt kiÖm ®îc thêi gian mµ kÕt qu¶ l¹i cao. V×
thÕ gi¸o viªn cÇn cã sù quan t©m thÝch ®¸ng ®Õn h×nh thøc «n tËp nµy. Tríc
khi d¹y bµi míi nµo ®ã, gi¸o viªn cã thÓ giao cho häc sinh phiÕu «n tËp trªn
líp ngay ®Çu giê häc, nh÷ng vÊn ®Ò «n tËp nµy sÏ kiÓm tra tríc, trong khi
gi¶ng bµi míi hoÆc cuèi bµi vµo nh÷ng lóc cÇn thiÕt.
1.2.2.2. ¤n luyÖn
¤n luyÖn ®îc sö dông khi cÇn cñng cè trong trÝ ãc cña häc sinh mét
sè kiÕn thøc hay mét hÖ thèng kiÕn thøc, cÇn lµm cho häc sinh thÊy ®îc mèi
quan hÖ h÷u c¬ gi÷a nh÷ng kiÕn thøc ®· häc vµ kh¶ n¨ng ¸p dông chóng mét
c¸ch linh ho¹t s¸ng t¹o hoÆc khi cÇn rÌn luyÖn cho häc sinh cã kÜ n¨ng thµnh
th¹o gi¶i quyÕt mét vÊn ®Ò cô thÓ nµo ®ã th«ng qua viÖc gi¶i c¸c bµi tËp vµ thÝ
nghiÖm thùc hµnh. Nh÷ng bµi tËp ë ®©y lµ nh÷ng bµi tËp tæng hîp mµ khi gi¶i
häc sinh ph¶i nhí kiÕn thøc cò, phèi hîp chóng mét c¸ch khÐo lÐo sinh ®éng.
Nh÷ng bµi tËp nµy sÏ cã t¸c dông to lín h¬n nÕu gi¸o viªn biÕt ®a vµo néi
dung nh÷ng yÕu tè míi sao cho cã thÓ thóc ®Èy häc sinh thÊy râ sù cÇn thiÕt
ph¶i «n tËp kiÕn thøc cò ®Ó lµm c¬ së gi¶i bµi tËp, tõ ®ã suy ra ®îc c¸i míi.
10
1.2.2.3. ¤n tËp tæng kÕt sau mçi môc, bµi, ch¬ng
Trong c¸c h×nh thøc «n tËp kÓ trªn, nh÷ng kiÕn thøc cò ®îc vËn dông
nhiÒu lÇn trong trÝ ãc häc sinh nªn lµm cho hä nhí kÜ vµ hiÓu s©u. Tuy nhiªn,
chóng cã nhîc ®iÓm lµ cha lµm næi bËt ®îc mèi liªn hÖ l«gÝc gi÷a nh÷ng kiÕn
thøc, gi÷a c¸c phÇn cña ch¬ng tr×nh. Bëi vËy sau mçi bµi, mçi phÇn hay mçi
ch¬ng cÇn ph¶i tæ chøc «n tËp vµ hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc cho häc sinh. ¤n tËp
tæng kÕt chÝnh lµ h×nh thøc nh»m phèi hîp chÆt chÏ gi÷a häc sinh víi t liªu
vµ gi¸o viªn trong qu¸ tr×nh d¹y häc. ¤n tËp tæng kÕt hoµn toµn kh«ng cã
nghÜa lµ nh¾c l¹i tÊt c¶ c¸c chi tiÕt cña c¸c vÊn ®Ò ®· häc, l¹i cµng kh«ng cã
nghÜa lµ lËp mét dµn bµi, tËp hîp tÊt c¶ c¸c môc ®· cã trong tõng bµi. ¤n tËp
tæng kÕt lµ nªu lªn ®îc tÊt c¶ nh÷ng kh¸i niÖm, nh÷ng ®Þnh luËt, nh÷ng quy
t¾c c¬ b¶n cña hÖ thèng kiÕn thøc trong mèi quan hÖ h÷u c¬ cña chóng.
- ¤n tËp tæng kÕt ph¶i cã t¸c dông n©ng cao tr×nh ®é hiÓu biÕt cña häc
sinh vÒ tµi liÖu ®· häc. §Ó lµm ®îc viÖc nµy kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i ®a nh÷ng
kiÕn thøc míi vµo néi dung «n tËp, tæng kÕt, mµ chñ yÕu gióp häc sinh cã c¸i
nh×n tæng qu¸t vÒ c¸c vÊn ®Ò nghiªn cøu riªng lÎ tríc kia, kh¸i qu¸t ho¸
nh÷ng tµi liÖu mµ häc sinh ®· thu ®îc thªm trong qu¸ tr×nh lµm bµi tËp, lµm
thÝ nghiÖm, th¨m quan, bæ sung cho phÇn lý thuyÕt cßn qu¸ c« ®äng d¹y ë
trªn líp. Còng cã nh÷ng kiÕn thøc cÇn «n tËp kÜ ®Ó ph¸t triÓn thªm mét sè
®iÓm më réng kiÕn thøc míi trong bµi tiÕp theo. ¤n tËp tæng kÕt ph¶i cã t¸c
dông gióp cho häc sinh dÔ n¾m, dÔ nhí hÖ thèng kiÕn thøc ®· häc ®Ó sau nµy
c¸c em cã thÓ sö dông trong bµi tæng kÕt ®Ó «n tËp cuèi n¨m, cÇn gîi cho häc
sinh thñ thuËt nhí c«ng thøc, ®Þnh luËt. C¸ch tèt nhÊt lµ tæng kÕt kiÕn thøc
thµnh b¶ng hoÆc s¬ ®å.
1.2.3. Vai trß cña viÖc «n tËp trong d¹y häc VËt lÝ
- ¤n tËp gióp cho häc sinh n¾m ®îc kiÕn thøc mét c¸ch ch¾c ch¾n,
hiÓu ®îc b¶n chÊt cña hiÖn tîng VËt lÝ, c¸c mèi quan hÖ h÷u c¬ gi÷a c¸c kh¸i
niÖm, ®Þnh luËt, quy t¾c t×m ra ®îc c¸ch nhí nhanh, h×nh thµnh kÜ n¨ng, kÜ
x¶o, ph©n tÝch, tæng hîp kiÕn thøc, t duy gi¶i bµi tËp.
- ¤n tËp ®ãng vµi trß tÝch cùc trong viÖc tiÕp thu bµi míi.
11
1.3. HÖ thèng ho¸ kiÕn thøc trong d¹y häc VËt lÝ
1.3.1. Kh¸i niÖm vÒ hÖ thèng ho¸ trong d¹y häc VËt lÝ
- HÖ thèng ho¸ kiÕn thøc lµ qu¸ tr×nh s¾p xÕp c¸c kiÕn thøc ®·
nghiªn cøu, ®· lÜnh héi vµo mét hÖ thèng nhÊt. Nã ®îc thùc hiÖn trªn c¬
së cña ho¹t ®éng ®a c¸c bé phËn vµo c¸i toµn vÑn, ®Òu ®îc thèng nhÊt
biÖn chøng. Chóng liªn hÖ qua l¹i vµ thèng nhÊt chÆt chÏ víi nhau, th©m
nhËp vµo nhau, hç trî vµ bæ xung cho nhau.
- So víi «n tËp vµ luyÖn tËp th× hÖ thèng ho¸ cã mét chÊt lîng míi, thÓ
hiÖn ë chç trong qu¸ tr×nh hÖ thèng ho¸ ngêi ta sö dông nh÷ng luËn ®Ò ®·
biÕt, nhng nhê ®îc sù kh¸m ph¸ mèi quan hÖ gi÷a chóng, nh÷ng quan ®iÓm
míi vÒ toµn bé tµi liÖu nghiªn cøu ph¸t sinh, nhê vËy mµ thu ®îc c¸c kiÕn
thøc míi. §«i khi hÖ thèng ®îc hoµn thiÖn cã ý nghÜa ¬rixtic (t×m tßi) lín
lao. HÖ thèng ho¸ cã nghÜa lµ tËp trung chó ý vµo vÊn ®Ò chñ yÕu, nã cho
phÐp x©y dùng nh÷ng cÊu tróc kiÕn thøc nµo ®¶m b¶o kh¶ n¨ng cã thÓ øng
dông nh÷ng kiÕn thøc ®ã mét c¸ch kh¸ nhanh chãng. §ång thêi hÖ thèng ho¸
gãp phÇn lµm häc sinh dÔ nhí vµ thÊu triÖt nh÷ng mèi quan hÖ phô thuéc vµo
c¸c quy luËt.
1.3.2. C¸c h×nh thøc hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc
1.3.2.1 - HÖ thèng ho¸ kiÕn thøc theo môc: §©y lµ h×nh thøc ®¬n gi¶n
nhÊt, sau khi «n tËp, cñng cè song mçi phÇn, lóc nµy c¸c phÇn kiÕn thøc ®ang
®éc lËp, riªng rÏ. Häc sinh ph¶i x¸c ®Þnh c¸c mèi quan hÖ qua l¹i gi÷a c¸c
phÇn kiÕn thøc ®ã, ®a chóng vµo mét hÖ thèng nhÊt, bæ sung cho nhau, g¾n
bã chÆt chÏ víi nhau. Cã thÓ häc sinh lËp b¶ng hai chiÒu, lËp s¬ ®å …
1.3.2.2 - HÖ thèng ho¸ kiÕn thøc theo bµi : Sau khi mçi phÇn cña bµi
häc ®· ®îc «n tËp, cñng cè hoÆc hÖ thèng hãa theo phÇn råi th× tiÕn hµnh hÖ
thèng hãa theo bµi. §Õn ®©y h×nh thøc hÖ thèng hãa ®· cao h¬n tríc, häc sinh
ph¶i hÖ thèng víi mét khèi lîng kiÕn thøc lín h¬n, x¸c ®Þnh mèi quan hÖ logic,
qua l¹i, thèng nhÊt chÆt chÏ víi nhau, th©m nhËp vµo nhau, bæ xung cho nhau
gi÷a c¸c phÇn kiÕn thøc. Häc sinh cã thÓ so s¸nh c¸c ®iÓm gièng vµ kh¸c nhau
gi÷a c¸c phÇn kiÕn thøc råi tiÕn hµnh lËp b¶ng biÓu, vÏ s¬ ®å, m« h×nh…
12
13.2.3 - HÖ thèng ho¸ kiÕn thøc theo phÇn kiÕn thøc (mét sè bµi,
mét ch¬ng): §©y lµ h×nh thøc hÖ thèng hãa trong ph¹m vi kiÕn thøc réng
h¬n, s©u h¬n c¸c h×nh thøc hÖ thèng tríc, sau khi häc song mét sè bµi cña
cïng mét d¹ng kiÕn thøc, nh ®Þnh lý hay ®Þnh luËt..Häc sinh sÏ ph¶i x¸c ®Þnh
®©u lµ kiÕn thøc chÝnh, ®©u lµ c¸c trêng hîp riªng, c¸c mèi quan hÖ qua l¹i,
so s¸nh sù gièng vµ kh¸c nhau gi÷a c¸c phÇn kiÕn thøc. Cã thÓ tõ nh÷ng phÇn
kiÕn thøc nµy, sau khi hÖ thèng l¹i, häc sinh thu ®îc mét m¹ch kiÕn thøc.
Gióp häc sinh nhí vµ vËn dông mét c¸ch kh¸ nhanh.
1.3.3. Vai trß cña hª thèng ho¸ kiÕn thøc trong d¹y häc VËt lÝ
- HÖ thèng hãa gióp cho häc sinh cã mét c¸i nh×n tæng qu¸t vÒ phÇn
kiÕn thøc m×nh häc theo mét tr×nh tù nhÊt ®Þnh, trong mèi quan hÖ thèng
nhÊt, biÖn chøng víi nhau. Gióp häc sinh hiÓu s©u h¬n vÒ b¶n chÊt, mèi quan
hÖ gi÷a c¸c phÇn kiÕn thøc, lµm cho kiÕn thøc VËt lÝ trë lªn ®¬n gi¶n, dÔ nhí,
dÔ hiÓu. Qua ®ã häc sinh cã c¬ héi ®Ó t×m tßi, s¸ng t¹o, so s¸nh, ®èi chiÕu,
trao ®æi víi b¹n bÌ, gi¸o viªn. Ph¸t huy tÝnh tù lùc, ãc t duy s¸ng t¹o cña häc
sinh.
1.4. C¸c h×nh thøc híng dÉn «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc
1.4.1. Híng dÉn «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc trªn líp
* ý nghÜa cña «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc trªn líp.
- Nã gióp cho gi¸o viªn híng dÉn ®îc nhiÒu häc sinh cïng mét lóc.
- Gióp tÊt c¶ häc sinh ®îc häc tËp nh÷ng tri thøc cã tÝch hÖ thèng, ®îc
luyÖn tËp vµ thùc hµnh .
- Thóc ®Èy häc sinh suy nghÜ s©u h¬n khi hä gÆp c¸c vÊn ®Ò kh¸c
nhau.
- T¹o c¬ héi cho häc sinh tù t×m hiÓu chÝnh m×nh, tù kh¼ng ®Þnh m×nh
th«ng qua viÖc gi¶i quyÕt tµi liÖu «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc, th«ng qua
trao ®æi, tranh luËn, tr×nh bÇy kÕt qu¶.
- Lµm cho nhiÖm vô tíi ®îc tõng häc sinh.
- ¤n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc trªn líp kh¾c phôc t×nh tr¹nh nhåi
nhÐt kiÕn thøc, gi¶m c¨ng th¼ng ¸p lùc, t¹o høng thó cho ngêi häc.
13
* §Æc ®iÓm cña «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc trªn líp
- ¤n tËp, hÖ thèng ho¸ trªn líp cã nh÷ng quy ®Þnh rÊt chÆt chÏ vÒ néi
dung, kÕt qu¶, thêi gian, ®Þa ®iÓm, thêi ®iÓm, thµnh phÇn häc sinh còng nh sù
t¸c ®éng t¬ng hç gi÷a gi¸o viªn víi häc sinh, gi÷a häc sinh víi häc sinh.
- Víi thêi gian vµ ®Þa ®iÓm quy ®Þnh gi¸o viªn l·nh ®¹o mét nhãm häc
sinh hay mét líp häc ho¹t ®éng víi tµi liÖu vµ ph¬ng tiÖn ®· chuÈn bÞ s½n
theo néi dung quy ®Þnh.
- Néi dung tµi liªu ®îc chän läc, s¾p xÕp thµnh nh÷ng phÇn, nh÷ng bµi,
®îc quy ®Þnh râ rµng vÒ khèi lîng, chÊt lîng, vÒ tr×nh tù thêi gian tiÕn hµnh.
Nh÷ng tµi liªu ®ã ph¶i ®¶m b¶o cho häc sinh n¾m ®îc nh÷ng tri thøc, kÜ
n¨ng, kÜ x¶o nhÊt ®Þnh ngay t¹i trªn líp phï hîp víi høng thó cña häc sinh,
thóc ®Èy mong muèn häc tËp, t¨ng cêng n¨ng lùc hoµn thµnh. Ngoµi ra kÕt
qu¶ còng cã thÓ lµ bµi b¸o, bµi tr×nh bÇy c¸c m« h×nh vËt lÝ, thÝ nghiÖm. Do
®ã gi¸o viªn ph¶i lµ ngêi n¾m tri thøc mét c¸ch v÷ng vµng, ®ång thêi ph¶i lµ
nhµ tæ chøc, nhµ gi¸o dôc ®¶m b¶o sù c©n ®èi gi÷a néi dung kiÕn thøc víi
tr×nh ®é cña häc sinh.
* C«ng t¸c «n tËp hÖ, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc trªn líp
a - C«ng t¸c chuÈn bÞ
Híng dÉn häc sinh «n t©p, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc trªn líp: KÕt qu¶ «n
tËp hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc phô thuéc vµo sù chuÈn bÞ. NÕu môc tiªu, néi
dung kiÕn thøc, kÕ ho¹ch, tµi liªu «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc vµ híng dÉn
«n tËp, hÖ thèng hãa chuÈn bÞ tèt sÏ ®¶m b¶o cho ho¹t ®éng cña gi¸o viªn vµ
häc sinh cã môc ®Ých râ rµng, t¹o kh«ng khÝ thuËn lîi cho viÖc häc tËp. §¶m
b¶o cho qu¸ tr×nh «n tËp, hÖ thèng ho¸ ®îc ph¸t triÓn hîp lÝ, n©ng cao kÕt qu¶
häc tËp. ChuÈn bÞ cña gi¸o viªn thêng tiÕn hµnh theo ba giai ®o¹n:
- Giai ®oan thø nhÊt: X¸c ®Þnh môc ®Ých cña viÖc «n tËp, hÖ thèng
ho¸ kiÕn thøc bao gåm c¸c bíc sau ®©y:
- T×m hiÓu yªu cÇu cña ch¬ng tr×nh bao gåm môc tiªu, néi dung, kiÕn
thøc liªn quan tíi «n t©p, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc vµ c¸c h×nh thøc «n tËp, hÖ
14
thèng ho¸ kiÕn thøc. T×m hiÓu tr×nh ®é cña häc sinh bao gåm kiÕn thøc, kÜ
n¨ng, th¸i ®é hiÖn cã vµ cÇn cã sau khi «n tËp, hÖ thèng ho¸.
- Trªn c¬ së ®ã x¸c ®Þnh ®îc nh÷ng yªu cÇu ®¹t ®îc cña «n tËp, hÖ
thèng ho¸ kiÕn thøc lµ:
+ yªu cÇu vÒ n¾m v÷ng tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o, c¸c ph¬ng ph¸p nhËn
thøc chung vµ nhËn thøc m«n häc.
+ Yªu cÇu vÒ gi¸o dôc th¸i ®é, c¸ch nh×n nhËn, tiªu chuÈn ®¸nh gi¸ sù
vËt, hiÖn tîng, hµnh ®éng.
+ Yªu cÇu vÒ ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc, ghi nhí, quan s¸t, tëng tîng, t duy, c¶m xóc, ý chÝ.
- Giai ®o¹n hai: X©y dùng kÕ ho¹ch, néi dung «n tËp, hÖ thèng ho¸
kiÕn thøc cô thÓ ph¶i tiÕn hµnh c¸c c«ng viÖc sau ®©y:
- X¸c ®Þnh nh÷ng t tëng chÝnh cña viÖc «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc.
- X¸c ®Þnh nh÷ng tri thøc chÝnh vµ phô cña bµi hoÆc phÇn «n tËp, hÖ
thèng ho¸.
- Ph©n tÝch tri thøc thµnh ®¬n vÞ kiÕn thøc cô thÓ.
- S¾p xÕp ®¬n vÞ kiÕn thøc ®ã theo mét tr×nh tù khoa häc, trong mét
tiÕn tr×nh hîp lÝ.
- Bæ sung kiÕn thøc b»ng nh÷ng sè liÖu hiÖn ®¹i, nh÷ng c©u chuyÖn
lÞch sö, nh÷ng th«ng tin g¾n liÒn víi thùc tÕ ®Þa ph¬ng.
- X©y dùng néi dung m« h×nh b»ng s¬ ®å, sau ®ã ph¶i x¸c ®Þnh thêi
gian hîp lÝ t¬ng øng víi néi dung vµ ph©n ho¸ néi dung cho phï hîp víi c¸c
®èi tîng (häc sinh kÐm, häc sinh giái).
- Giai ®o¹n thø ba: Lùa chän vµ sö dông c¸c h×nh thøc «n tËp, hÖ
thèng ho¸ kiÕn thøc, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc ph¶i c¨n cø vµo c¸c ®Æc ®iÓm
sau ®©y.
- Môc ®Ých, nhiÖm vô cña viÖc «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc.
- §Æc ®iÓm cña häc sinh vµ gi¸o viªn.
- §iÒu kiÖn lµm viÖc cô thÓ cña gi¸o viªn vµ häc sinh.
- TÝnh chÊt, ®Æc ®iÓm cña viÖc «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc.
15
§©y lµ qu¸ tr×nh phøc t¹p, phô thuéc rÊt lín vµo kinh nghiÖm, tµi n¨ng
vµ trùc gi¸c cña ngêi gi¸o viªn.
b - C«ng t¸c tæ chøc
+ Ph¸t tµi liÖu cho häc sinh mµ gi¸o viªn ®· biªn so¹n ngay ®Çu giê
häc hoÆc 7 phót cuèi giê häc, tïy theo néi dung «n tËp.
+ Híng dÉn häc sinh c¸ch sö dông tµi liÖu tríc toµn líp theo kÕ ho¹ch
®· dù ®Þnh ®Ó häc sinh cã mét c¸ch nh×n tæng qu¸t nhiÖm vô vµ c«ng viÖc
cÇn lµm.
+ Tæ chøc ho¹t ®éng c¸ nh©n hoÆc nhãm, giao nhiÖm vô tíi tõng
nhãm, c¸c nhãm trëng ®¹i diÖn giao nhiÖm vô tíi tõng c¸ nh©n.
+ ChØ râ môc tiªu häc sinh cÇn ®¹t ®îc khi «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn
thøc vµ c¸ch thøc hµnh ®éng ®Ó ®¹t ®îc môc tiªu ®ã.
+ Quy ®Þnh thêi gian vµ møc ®é ®¹t yªu cÇu cña viÖc «n tËp, hÖ thèng
ho¸ kiÕn thøc cho häc sinh.
c - C«ng t¸c kiÓm tra, ®¸nh gi¸
- XuÊt ph¸t tõ ý nghÜa cña «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc trªn líp trong
d¹y häc vËt lÝ mµ viÖc kiÓm tra, ®¸nh gi¸ cã tÇm quan träng ®Æc biÖt. ViÖc
kiÓm tra ®ã ph¶i kÝch thÝch ®îc th¸i ®é nghiªm tóc cña häc sinh ®èi víi viÖc
«n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc, kÝch thÝch ®îc häc sinh thu ®îc nh÷ng kÜ
n¨ng, kÜ x¶o v÷ng ch¾c.
- §Ó ®¶m b¶o cho tÝnh khoa häc cña viÖc kiÓm tra, ®¸nh gi¸ qu¸ tr×nh
«n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc ë líp gi¸o viªn cÇn tiÕn hµnh c¸c c«ng viÖc
nh sau:
+ Ph¶i x¸c ®Þnh râ môc ®Ých kiÓm tra lµ nh»m ®¸nh gi¸ ®îc môc tiªu
cña viÖc híng dÉn «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc ë líp, môc tiªu ®ã lµ cñng
cè, më réng, ®µo s©u, øng dông vµo thùc tÕ cuéc sèng, gi¶i thÝch ®îc c¸c hiÖn
tîng trong tù nhiªn.
+ Trong qu¸ tr×nh «n tËp, gi¸o viªn cã thÓ yªu cÇu häc sinh nh¾c l¹i
kiÕn thøc träng t©m cña bµi: nªu kh¸i niÖm, ®Þnh nghÜa, viÕt biÓu thøc, nªu
®Æc ®iÓm…vËn dông kiÕn thøc gi¶i bµi tËp.
16
+ NÕu tæ chøc ho¹t ®éng nhãm: gi¸o viªn cã thÓ yªu cÇu c¸c nhãm
tr×nh bÇy kÕt qu¶, c¸c nhãm kiÓm tra chÐo nhau, c¸c nhãm th¶o luËn kÕt qu¶
chung toµn líp, gi¸o viªn tæng kÕt, ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ cuèi cïng cho häc sinh.
+ Gi¸o viªn ph¶i x©y dùng c¸c tiªu chÝ ®¸nh gi¸ ®Ó kiÓm tra ®¸p øng ®îc víi môc tiªu cña phÇn «n t©p, hÖ thèng ho¸ trªn líp.
+ Gi¸o viªn chÊm ®iÓm, xem xÐt kÕt qu¶, ph©n tÝch, kÕt luËn ®Ó ®¸nh
gi¸ møc ®é hoµn thµnh môc tiªu ®· ®Ò ra.
1.4.2. Híng dÉn «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc ë nhµ
* ý nghÜa cña «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc ë nhµ
- Qu¸ tr×nh «n tËp, hÖ thèng ho¸ ë nhµ cña häc sinh cã t¸c dông «n tËp,
cñng cè, ®µo s©u, më réng, kh¸i qu¸t ho¸ vµ hÖ thèng ho¸ tri thøc, h×nh thµnh
kÜ n¨ng, kÜ x¶o. Nã gãp phÇn thóc ®Èy ë häc sinh n¨ng lùc tù häc, tù «n tËp
hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc cho b¶n th©n, n¨ng lùc ®éc lËp céng t¸c. Nã cho phÐp
thùc hiÖn c¸ biÖt ho¸ viÖc dËy häc gióp lÊp ®Çy lç hæng trong tri thøc cña häc
sinh kÐm vµ ph¸t triÓn n¨ng lùc s¸ng t¹o ë nh÷ng häc sinh giái.
- H×nh thøc «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc ë nhµ ch¼ng nh÷ng cã ý
nghÜa quan träng vÒ mÆt d¹y häc mµ cßn cã ý nghÜa gi¸o dôc to lín.Th«ng
qua viÖc «n t©p, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc ë nhµ häc sinh rÌn luyÖn ®îc tÝnh tù
lùc, tinh thÇn tr¸ch nhiÖm, tÝnh tæ chøc kØ luËt trong häc tËp, t×nh thÇn ph¸t
huy cao ®é lç lùc chñ quan, kh¾c phôc khã kh¨n hoµn thµnh c¸c nhiÖm vô ®·
®Ò ra trong mét thêi gian quy ®Þnh. V× vËy gi¸o viªn kh«ng nh÷ng ph¶i gi¶ng
d¹y tèt mµ cßn cã tr¸ch nhiÖm híng dÉn häc sinh «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn
thøc ë nhµ cã kÕt qu¶ tèt.
- ViÖc häc sinh «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc ë nhµ cã ý nghÜa lín lao
vÒ mÆt gi¸o dôc vµ gi¸o dìng. N. K. Crupxkaia ®· nãi: “NÕu viÖc häc cña
häc sinh ë nhµ ®îc tæ chøc tèt nã sÏ rÌn luyÖn cho häc sinh thãi quen tù lµm
viÖc tù lùc, gi¸o dôc cho häc sinh nh÷ng t×nh c¶m tinh thÇn tr¸ch nhiÖm,
gióp c¸c em n¾m v÷ng tri thøc, kÜ n¨ng vµ kÜ x¶o”. Ngîc l¹i nÕu viÖc häc tËp
ë nhµ cña häc sinh kh«ng ®îc quan t©m, tæ chøc tèt sÏ lµm cho häc sinh quen
17
thãi lµm ¨n cÈu th¶, th¸i ®é t¾c tr¸ch ®èi víi c«ng viÖc thùc hiÖn c¸c nhiÖm
vô cña m×nh, cã nh÷ng thãi quen xÊu c¶n trë tíi viÖc häc tËp, quen lõa dèi.
- C¸c h×nh thøc tæ chøc d¹y häc nãi chung vµ tæ chøc híng dÉn häc sinh
«n tËp, hÖ thèng ho¸ nãi riªng lµ c¸c h×nh th¸i tån t¹i cña qu¸ tr×nh d¹y häc.
C¸c h×nh thøc «n tËp, hÖ thèng ho¸ rÊt ®a d¹ng bao gåm: HÖ thèng
giê trªn líp, h×nh thøc häc tËp ë nhµ, h×nh thøc th¶o luËn xemine, b¸o häc
tËp… Mçi h×nh thøc nh»m ®¸p øng nh÷ng yªu cÇu cô thÓ trong qu¸ tr×nh tiÕp
thu kiÕn thøc, ph¸t triÕn trÝ tuÖ, h×nh thµnh nh©n c¸ch cña häc sinh.
Tuy nhiªn trong giíi h¹n cña ®Ò tµi nghiªn cøu chóng t«i chØ chó
träng ®Õn hai h×nh thøc ®ã lµ: ¤n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc trªn líp vµ «n
tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc ë nhµ.
* §Æc ®iÓm cña «n tËp, hÖ thèng ho¸ ë nhµ
- ¤n tËp hÖ, thèng ho¸ kiÕn thøc ë nhµ lµ sù tiÕp tôc mét c¸ch l«gic
h×nh thøc «n tËp, hÖ thèng ho¸ ë líp. ë ®©y, häc sinh ph¶i tù lùc hoµn thµnh c¸c
c©u hái vµ bµi tËp do gi¸o viªn ®Ò ra sau giê lªn líp vµ s¾p xÕp c¸c kiÕn thøc rêi
r¹c mµ häc sinh tiÕp nhËn ®îc trong giê häc trªn líp thµnh mét hÖ thèng nhÊt
®Þnh, logic, chÆt chÏ tõ ®ã rót ra nh÷ng kÕt luËn, ®¸nh gi¸ kh¸i qu¸t.
- C«ng viÖc «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc ë nhµ cã nh÷ng ®Æc ®iÓm
riªng cña nã.
+ §Æc ®iÓm thø nhÊt lµ c«ng viÖc ®îc tiÕn hµnh trong mét thêi gian
ng¾n kh«ng cã sù híng dÉn cña gi¸o viÖn, mÆc dï ®Êy lµ nh÷ng c«ng viÖc do
chÝnh gi¸o viªn ®· giao cho, häc sinh ph¶i tù m×nh hoµn thµnh, tù kiÓm tra
c«ng viÖc m×nh lµm.
+ §Æc ®iÓm thø hai lµ c«ng viÖc nµy ®îc thùc hiÖn theo tr×nh tù tuú
theo høng thó, nhu cÇu vµ n¨ng lùc cña häc sinh.
+ §Æc ®iÓm thø ba dÔ bÞ chi phèi bëi nh÷ng ngo¹i c¶nh kh¸c nhau.
+ Cã thÓ nãi qu¸ tr×nh «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc ë nhµ gåm c¸c
giai ®o¹n nh: Tríc hÕt lµ phôc håi nh÷ng ®iÒu ®· häc ë trªn líp vµ sau ®ã lµ
rÌn luyÖn, vËn dông, s¸ng t¹o. Mçi giai ®o¹n cã mét c«ng viÖc, néi dung cô
thÓ, gi÷a c¸c giai ®o¹n kh«ng cã mét danh giíi râ rÖt.
18
- ViÖc häc tËp cña häc sinh ë nhµ phô thuéc vµo viÖc d¹y häc ë trªn
líp vµo sù híng dÉn vµ ra bµi tËp cña gi¸o viªn. V× vËy ngêi gi¸o viªn ph¶i
c¨n cø vµo t×nh h×nh n¾m kiÕn thøc cña häc sinh mµ giao cho c¸c em nh÷ng
c«ng viÖc cã tÝnh chÊt bæ sung, phôc håi tµi liÖu ®· häc.
- Trong khi chuÈn bÞ gi¶ng d¹y mét vÊn ®Ò nµo ®ã gi¸o viªn cÇn suy
nghÜ kÜ vÒ viÖc giao cho häc sinh c¸c c©u hái, bµi tËp ë nhµ nh thÕ nµo ®Ó cã
hiÖu qu¶. ChÝnh viÖc giao bµi lµm mét c¸ch cã hÖ thèng ®¶m b¶o cho viÖc
häc cña häc sinh cã mét quy luËt chÆt chÏ, nhê ®ã häc sinh cã thÓ tù lùc gi¶i
quyÕt c¸c bµi lµm, kÓ c¶ c¸c bµi lµm khã, v× ®· cã sù chuÈn bÞ c¸c bµi lµm dÔ,
viÖc nµy gióp häc sinh häc lËp cã kÕ ho¹ch.
- ViÖc häc sinh «n tËp hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc ë nhµ kh«ng chØ gióp
c¸c em l¾m v÷ng tri thøc ®· häc còng nh rÌn luyÖn kÜ n¨ng, kÜ x¶o cÇn thiÕt,
mµ cßn gióp c¸c em chuÈn bÞ tèt nhÊt cho viÖc tiÕp thu kiÕn thøc míi. V× thÕ
bªn c¹nh nh÷ng bµi lµm nh»m phôc håi, luyÖn tËp vµ s¸ng t¹o trªn c¬ së
nh÷ng kiÕn thøc ®· häc cÇn giao cho häc sinh nh÷ng bµi lµm chuÈn bÞ trong
nh÷ng bµi lµm phôc håi, cã nh vËy míi ®¶m b¶o viÖc tiÕp thu mét c¸ch tÝch
cùc, tù lùc ®èi víi nh÷ng tri thøc míi.
* Yªu cÇu cña viÖc «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc ë nhµ
§Ó ®¹t kÕt qu¶ tèt trong viÖc «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc ë nhµ cÇn
tu©n theo mét sè yªu cÇu c¬ b¶n sau:
- Ph¶i cho häc sinh ý thøc ®îc râ rµng môc ®Ých vµ nhiÖm vô cña c«ng
viÖc lµm ë nhµ.
- Ph¶i g©y ®îc høng thó cho häc sinh lµm bµi ë nhµ. Bµi lµm ë nhµ
ph¶i võa ®¶m b¶o tr×nh ®é chung cña c¶ líp, ph¶i võa chó ý ®Õn ®Æc ®iÓm cña
nh÷ng häc sinh yÕu vµ nh÷ng häc sinh giái.
- Ph¶i t¹o nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi vµ phï hîp vÒ c¬ së vËt chÊt còng
nh vÒ thêi gian cho häc sinh lµm bµi ë nhµ.
- Ph¶i híng dÉn mét sè quy t¾c häc bµi vÝ dô nh híng dÉn ®äc s¸ch
gi¸o khoa vµ lµm bµi «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc ë nhµ häc sinh.
19
- Ph¶i chó ý kiÓm tra, ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ viÖc lµm bµi ë nhµ nh»m
n©ng cao ý thøc, tr¸ch nhiÖm cña häc sinh vµ cung cÊp th«ng tin ph¶n håi ®Ó
gi¸o viªn cã nh÷ng ®iÒu chØnh hîp lý trong viÖc híng dÉn häc sinh «n tËp, hÖ
thèng ho¸ trong nh÷ng bµi tiÕp theo.
- Ph¶i phèi hîp víi c¸c gi¸o viªn kh¸c nhau ®Ó khèi lîng bµi häc vµ
bµi lµm ë nhµ võa søc häc sinh vÒ mÆt thêi gian vµ søc khoÎ.
* C«ng t¸c «n t©p, hÖ thèng, hÖ thèng ho¸ ë nhµ
a - C«ng t¸c chuÈn bÞ
+ X¸c ®Þnh môc tiªu «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc vÒ kiÕn thøc, kÜ
n¨ng cÇn ®¹t ®îc vµ viÖc ®µo s©u c¸c kiÕn thøc ®ã.
+ X©y dùng kÕ ho¹ch «n tËp ë nhµ dùa trªn kÕ ho¹ch «n tËp trªn líp.
+ X©y dùng tµi liÖu híng dÉn häc sinh «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc ë
nhµ.
b - C«ng t¸c tæ chøc
+ Ph¸t tµi liÖu cho häc sinh mµ gi¸o viªn ®· biªn so¹n.
+ Híng dÉn häc sinh c¸ch sö dông tµi liÖu (nÕu kh«ng tæ chøc ®îc th×
cã phiÕu híng dÉn häc sinh vÒ nhµ lµm)
+ ChØ râ môc tiªu, kÜ n¨ng, kÜ x¶o häc sinh cÇn ®¹t ®îc khi «n tËp, hÖ
thèng ho¸ kiÕn thøc vµ c¸ch thøc hµnh ®éng ®Ó ®¹t ®îc môc tiªu ®ã khi «n
tËp ë nhµ
+ Quy ®Þnh thêi gian vµ møc ®é ®¹t yªu cÇu cña viÖc «n tËp, hÖ thèng
ho¸ kiÕn thøc cho häc sinh.
c - C«ng t¸c kiÓm tra ®¸nh gi¸
- Trong qu¸ tr×nh «n tËp, hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc ë nhµ, kiÓm tra ®¸nh
gi¸ cã mét vai trß rÊt quan träng, lµ mét biÖn ph¸p thu th«ng tin ph¶i håi, tõ
®ã gi¸o viªn ®iÒu chØnh qu¸ tr×nh «n tËp cho phï hîp víi môc tiªu, gãp phÇn
ph¸t triÓn trÝ tuÖ, rÌn luyÖn, cñng cè hÖ thèng tri thøc vµ c¸c ph¬ng ph¸p häc
tËp, kÝch thÝch häc sinh lu«n v¬n tíi ®Ønh cao trong häc tËp. V× lóc nµy gi¸o
viªn kh«ng ë bªn c¹nh häc sinh, nÕu gi¸o viªn kh«ng cã h×nh thøc kiÓm tra
20
- Xem thêm -