Tài liệu Skkn xây dựng hệ thống câu hỏi trong dạy bài liên bang nga (tiết 2) địa lý lớp 11 để phát huy tính tích cực của học sinh.

Xây dựng hệ thống câu hỏi trong dạy bài Liên Bang Nga (tiết 2) địa lý lớp 11 để phát huy tính tích cực của học sinh I. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI Việc đổi mới PPDH được đặt ra rất cấp thiết nhằm nâng cao chất lượng giáo dục, thực hiện mục tiêu giáo dục phổ thông là “Giúp HS phát triển toàn diện về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mĩ và các kĩ năng cơ bản, phát triển năng lực cá nhân, tính năng động và sáng tạo, hình thành nhân cách con người Việt Nam xã hội chủ nghĩa, xây dựng tư cách và trách nhiệm công dân” và trong luật giáo dục thì đã nhấn mạnh vai trò của phương pháp giáo dục là “Phương pháp giáo dục phổ thông phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của HS; phù hợp với đặc điểm từng lớp học, môn học, đem lại niềm vui, hứng thú học tập cho HS”. Trong dạy học Địa lí có nhiều phương pháp dạy học, như: phương pháp thảo luận, phương pháp nêu vấn đề, phương pháp đàm thoại, phương pháp động não, phương pháp tranh luận, phương pháp báo cáo….. Trong đó, phương pháp được sử dụng phổ biến và có tác dụng tích cực đối với hoạt động của học sinh là phương pháp đàm thoại, đặc biệt là đàm thoại gợi mở. Phương pháp đàm thoại gợi mở có vai trò rất quan trọng trong việc dạy học, nó giúp học sinh nắm vững được tri thức bài học và hứng thú hơn trong học tập. Tuy nhiên, trong thực tế việc sử dụng phương pháp này còn nhiều hạn chế. Để nâng cao chất lượng sử dụng PP đàm thoại trong dạy học, cần phải có những nghiên cứu cụ thể, đặc biệt tôi thấy việc xây dựng câu hỏi trong chương trình dạy học là rất quan trọng . Vì vậy tôi chọn đề tài “Xây dựng hệ thống câu hỏi trong dạy bài Liên Bang Nga (tiết 2) Địa lí lớp 11 để phát huy tính tích cực của học sinh” Trần Thị Quỳnh Liên 1 Xây dựng hệ thống câu hỏi trong dạy bài Liên Bang Nga (tiết 2) địa lý lớp 11 để phát huy tính tích cực của học sinh II. NỘI DUNG 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN CỦA VIỆC XÂY DỰNG HỆ THỐNG CÂU HỎI TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 11 THPT 1.1 PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TÍCH CỰC 1.1.1. Khái niệm - Phương pháp dạy học tích cực (PPDH tích cực) để chỉ những phương pháp giáo dục, dạy học theo hướng phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của người học. - PPDH tích cực hướng tới việc hoạt động hóa, tích cực hóa hoạt động nhận thức của người học, nghĩa là tập trung vào phát huy tính tích cực của người học chứ không phải là tập trung vào phát huy tính tích cực của người dạy 1.1.2. Đặc trưng của các phương pháp dạy học tích cực - Dạy và học thông qua tổ chức các hoạt động học tập của HS: HS được cuốn hút vào các hoạt động học tập do GV tổ chức và chỉ đạo, thông qua đó tự lực khám phá những điều mình chưa rõ chứ không phải thụ động tiếp thu những tri thức đã được GV sắp đặt. - Dạy và học chú trọng rèn luyện phương pháp tự học. - Tăng cường học tập cá thể, phối hợp với học tập hợp tác. - Kết hợp đánh giá của thầy với tự đánh giá của trò. - Trong dạy học, việc đánh giá HS không chỉ nhằm mục đích nhận định thực trạng và điều chỉnh hoạt động học của trò mà còn đồng thời tạo điều kiện nhận định thực trạng và điều chỉnh hoạt động dạy của thầy. - Trước đây GV giữ độc quyền đánh giá HS. Trong phương pháp tích cực, GV phải hướng dẫn HS phát triển kĩ năng tự đánh giá để tự điều chỉnh cách học. Liên quan với điều này, GV cần tạo điều kiện thuận lợi để HS được tham gia đánh giá lẫn nhau. Tự đánh giá đúng và điều chỉnh hoạt động kịp thời là năng lực rất cần cho sự thành đạt trong cuộc sống mà nhà trường phải trang bị cho HS. Trần Thị Quỳnh Liên 2 Xây dựng hệ thống câu hỏi trong dạy bài Liên Bang Nga (tiết 2) địa lý lớp 11 để phát huy tính tích cực của học sinh 1.2. PHƯƠNG PHÁP ĐÀM THOẠI TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ 1.2.1. Khái niệm Đàm thoại gợi mở là phương pháp, trong đó GV soạn ra những câu hỏi lớn, thông báo cho HS. Sau đó, chia câu hỏi lớn ra thành một số câu hỏi nhỏ hơn, có quan hệ lôgic với nhau, tạo ra những cái mốc trên con đường thực hiện câu hỏi lớn. Phương pháp đàm thoại gợi mở là phương pháp mà trong đó một hệ thống câu hỏi của GV và câu trả lời của học sinh được gắn bó chặt chẽ với nhau một cách lôgic. Mỗi câu hỏi là một bước trên con đường đi đến giải quyết vấn đề. Nhờ những câu hỏi đưa ra, GV kích thích học sinh tìm tòi một cách độc lập những kiến thức mới, rút ra những kết luận do suy nghĩ, phán đoán dựa trên những quan sát, nhớ lại những sự kiện cần thiết, nêu ví dụ, lựa chọn những dẫn chứng để cụ thể hóa một khái niệm. 1.2.2. Đặc điểm và ưu nhược điểm của phương pháp đàm thoại gợi mở 1.2.2.1. Đặc điểm - Phương pháp đàm thoại gợi mở là phương pháp dạy học mà GV và HS dùng lời là chủ yếu trong quá trình dạy học. Những câu hỏi được đưa ra thường đòi hỏi HS phải suy nghĩ, tìm tòi để trả lời trực tiếp với GV. Một câu hỏi đưa ra thường liên quan về một hoặc một số kiến thức đã học, đã biết, các kiến thức đó là chỗ dựa để HS đưa ra câu trả lời chính xác nhất. 1.2.2.2. Ưu điểm - Phương pháp đàm thoại gợi mở huy động được học sinh tham gia vào quá trình nhận thức. - Phương pháp đàm thoại gợi mở có tác dụng tích cực đến việc cung cấp cho HS những kiến thức cơ bản dựa trên cơ sở phát huy tính tích cực học tập của HS. 1.2.2.3. Một số hạn chế: Phương pháp dạy học đàm thoại gợi mở không thể bao quát toàn bộ lĩnh vực giáo dục, có những kiến thức không thể do HS phát hiện được mặc dù Trần Thị Quỳnh Liên 3 Xây dựng hệ thống câu hỏi trong dạy bài Liên Bang Nga (tiết 2) địa lý lớp 11 để phát huy tính tích cực của học sinh cung cấp cho HS bất cứ phương tiện nào. Cũng không phải tất cả HS đều sẵn sàng tham gia vào hoạt động tích cực. 1.3. HỆ THỐNG CÂU HỎI 1.3.1. Khái niệm câu hỏi và hệ thống câu hỏi trong dạy học 1.3.1.1. Câu hỏi Câu hỏi có thể hiểu rằng là dạng cấu trúc ngôn ngữ rõ ràng diễn đạt một yêu cầu, một đòi hỏi, một mệnh đề cần được giải quyết. 1.3.1.2. Hệ thống câu hỏi Trong dạy học, hệ thống câu hỏi là tập hợp những câu hỏi có mối quan hệ chặt chẽ với nhau nhằm giải quyết một số vấn đề bộ phận. 1.3.2. Phân loại câu hỏi Trong đàm thoại gợi mở có nhiều dạng câu hỏi khác nhau, liên quan đến cơ sở phân loại khác nhau. - Dựa vào thao tác tư duy, có các loại câu hỏi sau: + Câu hỏi phân tích: nhằm gợi ý HS tách riêng từng phần của sự vật và hiện tượng địa lí, hoặc các thành phần của mối liên hệ. Ví dụ: “ Phân tích hình 7.4 SGK/tr49, để thấy rõ cơ cấu tổ chức và hoạt động của các cơ quan đầu não EU”. Hay “ Hãy phân tích nội dung và lợi ích của bốn mặt tự do lưu thông trong EU”. + Câu hỏi tổng hợp: nhằm làm cho HS xác lập tính thống nhất và mối liên hệ của các thuộc tính của các sự vật, bộ phận hay dấu hiệu của chúng. Câu hỏi tổng hợp không phải là sự cộng đơn thuần của các bộ phận của sự vật địa lí. Sự tổng hợp đúng là một hoạt động tư duy mang lại kết quả mới về chất. Ví dụ: “Chứng minh dân số của Nhật Bản đang già hóa”. “Việc phát triển giao thông của Đông Nam Á lục địa theo hướng Đông – Tây có những ảnh hưởng gì đối với sự phát triển kinh tế xã hội”. + Câu hỏi so sánh, liên hệ: nhằm liên hệ các sự vật và hiện tượng địa lí lại với nhau trong tất cả các mối quan hệ có thể trong địa lí và sự thiết lập sự giống nhau và khác nhau giữa chúng. Ví dụ: “Dựa vào bảng 6.3, hãy so sánh Trần Thị Quỳnh Liên 4 Xây dựng hệ thống câu hỏi trong dạy bài Liên Bang Nga (tiết 2) địa lý lớp 11 để phát huy tính tích cực của học sinh GDP của Hoa Kì với thế giới và một số châu lục”. Hoặc “Đặc điểm về tự nhiên của miền Tây và miền Đông của Trung Quốc có gì khác biệt”. Khi đặt câu hỏi so sánh , tránh so sánh khập khiễng. Những đối tượng so sánh có thể có những nét tương đồng hay trái ngược nhau. + Câu hỏi nguyên nhân - kết quả: là loại câu hỏi nêu lên mối liên hệ nhân qủa, một trong những dạng liên hệ có tính chất phổ biến trong bài địa lí. + Câu hỏi khái quát: là loại câu hỏi nhằm dùng khái quát hóa các kiến thức cụ thể, nêu lên cái chính, cái căn bản, cái “chung”, thường được dùng vào cuối chương hay câu hỏi tổng quát cuối bài. Ví dụ: “Trình bày những đặc điểm nổi bật của ngành nông nghiệp Nhật Bản” - Dựa vào cấp độ lĩnh hội kiến thức, câu hỏi được chia làm 6 loại: + Nhận biết: Câu hỏi yêu cầu HS nhắc lại một kiến thức đã biết. Ví dụ: “Trình bày quá trình hình thành và phát triển EU”, “Hãy cho biết một số đặc điểm chính về vị trí địa lí của Hoa Kì”, “Quan sát hình 8.1 SGK/tr61, hãy cho biết Liên Bang Nga giáp với những quốc gia và đại dương nào”. + Thông hiểu: Câu hỏi yêu cầu HS diễn đạt lại bằng ngôn từ của mình những kiến thức đã học. Ví dụ: “Nhận xét sự phân bố dân cư của Hoa Kì”, “Dựa vào hình 6.6 SGK/tr44, trình bày sự phân bố các vùng sản xuất nông nghiệp chính của Hoa Kì”. + Áp dụng: Câu hỏi yêu cầu HS áp dụng kiến thức đã học vào một tình huống mới, khác bài học.Ví dụ: “Vì sao có thể nói việc ra đời của đồng tiền chung ơ-rô là bước tiến mới của sự liên kết EU”. + Phân tích: Câu hỏi yêu cầu HS phân tích nguyên nhân hay kết quả của một hiện tượng. Ví dụ: “Phân tích những thuận lợi và khó khăn của vị trí địa lí và điều kiện tự nhiên của Nhật Bản đối với sự phát triển kinh tế”, hay “Hãy phân tích nội dung và lợi ích của bốn mặt tự do lưu thông trong EU”. + Tổng hợp: Câu hỏi yêu cầu HS kết hợp các kiến thức cụ thể trong một sự thống nhất mới hoặc trong việc giải đáp một vấn đề khái quát hơn. Trần Thị Quỳnh Liên 5 Xây dựng hệ thống câu hỏi trong dạy bài Liên Bang Nga (tiết 2) địa lý lớp 11 để phát huy tính tích cực của học sinh + Đánh giá: Câu hỏi yêu cầu HS nhận định, phán đoán về một vấn đề. Ví dụ: “Tại sao ngành nông nghiệp lại giữ vai trò thứ yếu trong nền kinh tế Nhật Bản”. - Dựa vào mục đích của việc dạy học, có thể chia câu hỏi ra hai loại: + Câu hỏi sự kiện: chỉ đòi hỏi tái hiện các kiến thức, sự kiện, nhớ và trình bày một cách có hệ thống, có chọn lọc. + Câu hỏi nhận thức: là câu hỏi đòi hỏi sự thông hiểu, phân tích, tổng hợp, đánh giá, khái quát hóa, hệ thống hóa kiến thức. 1.3.3. Vai trò của câu hỏi trong bài dạy học Địa lí 11 - Việc sử dụng câu hỏi có vai trò to lớn đối với phương pháp dạy học hiện nay và phù hợp với nhu cầu phát triển. Câu hỏi có vai trò định hướng hoạt động tự nghiên cứu tài liệu giáo khoa của học sinh, lúc này tài liệu giáo khoa là nguồn tư liệu không thể thiếu để học sinh tra cứu, phân tích, tìm tòi lời giải đáp. Qua đó nâng cao vai trò của tài liệu giáo khoa trong dạy học, đồng thời giúp HS hình thành kĩ năng đọc sách, đọc tài liệu tham khảo. - Câu hỏi ở một chừng mực nhất định luôn đặt HS vào các tình huống có vấn đề, buộc HS giải quyết các mâu thuẫn, tích cực chủ động lĩnh hội tri thức. - Câu hỏi đóng vai trò quan trọng trong việc đưa HS vào vai trò chủ thể của quá trình nhận thức, qua đó khắc phục được tình trạng dạy học lấy GV làm trung tâm. - Câu hỏi cho phép biến những nội dung “tường minh” trong sách giáo khoa thành những nội dung cần phải khám phá, tìm tòi với người học. - Câu hỏi là công cụ để GV rèn luyện các biện pháp lôgic, cách lập luận lôgic của HS. - Câu hỏi có tác dụng trí dục, phát triển năng lực nhận thức của HS trong dạy học. - Hệ thống câu hỏi giữ vai trò chủ động định hướng tư duy của HS theo một lôgic hợp lí, phát hiện ra bản chất, qui luật của sự vật hiện tượng. Trần Thị Quỳnh Liên 6 Xây dựng hệ thống câu hỏi trong dạy bài Liên Bang Nga (tiết 2) địa lý lớp 11 để phát huy tính tích cực của học sinh 2. XÂY DỰNG HỆ THỐNG CÂU HỎI TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 11 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG 2.1. CÁC NGUYÊN TẮC XÂY DỰNG CÂU HỎI TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 11 Trong giảng dạy việc sử dụng câu hỏi để tổ chức cho học sinh lĩnh hội kiến thức, đem lại hiệu quả cao trong học tập, phụ thuộc rất nhiều vào việc xây dựng hệ thống câu hỏi sao cho phù hợp. Vì thế, khi xây dựng các câu hỏi trong dạy học cần phải đảm bảo các nguyên tắc sau - Câu hỏi phải bám sát nội dung cơ bản - Câu hỏi phải phát huy được tính tích cực của học sinh - Câu hỏi phải có mục đích rõ ràng, đảm bảo tính nguyên tắc hệ thống - Câu hỏi phải phù hợp với trình độ, đối tượng học sinh 2.2. PHƯƠNG PHÁP XÂY DỰNG CÂU HỎI TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ 11 THPT 2.2.1. Các bước và kĩ thuật xây dựng hệ thống câu hỏi Bước 1: Xác định mục tiêu của bài - Xác định HS phải có những kiến thức, kĩ năng, thái độ gì, ở mức như thế nào sau khi học xong bài học, định rõ mức độ hoàn thành công việc học tập của HS. - Xác định được kiến thức trọng tâm của bài, phương pháp giảng dạy như thế nào, thái độ học tập của HS ra sao để việc đánh giá tiết học không bị chệch khỏi mục tiêu của bài dạy, GV đề xuất những nội dung để đánh giá và kế hoạch đánh giá. Cần bám sát mục tiêu khi quyết định nội dung đánh giá. Như vậy, việc đánh giá gồm đánh giá kiến thức, kĩ năng, thái độ. Bước 2: Xác định mục tiêu cần hỏi - Đọc kĩ sách giáo khoa, sách giáo viên, sách tham khảo, sách bài tập; tìm ra những nội dung kiến thức chính, kiến thức bổ sung, kiến thức nâng cao, mở rộng, kiến thức xuất phát cần có của HS; hình thành sơ bộ tiến trình sẽ trình bày. Trần Thị Quỳnh Liên 7 Xây dựng hệ thống câu hỏi trong dạy bài Liên Bang Nga (tiết 2) địa lý lớp 11 để phát huy tính tích cực của học sinh - Phân tích lôgic nội dung bài học trong sách giáo khoa. - Xác định nội dung cơ bản, trọng tâm của bài dạy là yếu tố quan trọng nhất trong việc xây dựng câu hỏi. - Kế thừa kiến thức mà HS đã được học ở bài trước, chuẩn bị nội dung kiến thức nào ở phần sau cho hợp lí. Để thuận lợi cho GV xây dựng câu hỏi thì bước phân tích lôgic nội dung bài học rất quan trọng, từ đó giúp GV sơ đồ hóa được các kiến thức cốt lõi, xác định được những kiến thức cơ bản, kiến thức nâng cao, mối quan hệ bản chất bên trong những kiến thức đó. Bước 3: Xác định kiến thức cơ bản của HS cần nắm qua câu hỏi - Xác định những vấn đề: Nội dung bài học, những nội dung chính, những nội dung bổ sung, nội dung cần đào sâu; kiến thức xuất phát của HS; chia nội dung thành từng phần nhỏ phù hợp với khả năng của HS. - Tìm khả năng để đặt câu hỏi, để tổ chức hoạt động tích cực của HS. - Phân kiến thức ra thành từng phần chi tiết, tìm những phần kiến thức có thể đặt câu hỏi. - Diễn đạt các khả năng đó thành câu hỏi. + Khi diễn đạt các khả năng thành câu hỏi. Các câu hỏi gây mâu thuẫn trong nhận thức của HS, nhằm kích thích tư duy, hoạt động tích cực của HS, gây hứng thú trong học tập. + Lựa chọn, sắp xếp các câu hỏi thành hệ thống theo yêu cầu lôgic nội dung bài học và mục đích lí luận của bài dạy. Các câu hỏi mã hóa nội dung kiến thức trong từng phần, từng mục của bài dạy nên cần được lựa chọn, sắp xếp theo một lôgic chặt chẽ, đảm bảo tính hệ thống, câu hỏi của phần trước, mục trước phải đặt trong mối liên hệ với phần sau, mục sau, để sao cho trả lời của HS sẽ lĩnh hội được nội dung kiến thức mới về một chủ đề trọn vẹn trong bài dạy. Bước 4: Xác định kiểu câu hỏi Trần Thị Quỳnh Liên 8 Xây dựng hệ thống câu hỏi trong dạy bài Liên Bang Nga (tiết 2) địa lý lớp 11 để phát huy tính tích cực của học sinh Có nhiều loại câu hỏi khác nhau, như: câu hỏi yêu cầu giải thích, yêu cầu chứng minh, yêu cầu so sánh, phân tích, tổng hợp, khái quát hóa, trừu tượng hóa, quy nạp, diễn dịch, tái hiện kiến thức.... Cần ưu tiên cho những câu hỏi yêu cầu HS phát triển tư duy. Bước 5: Soạn câu hỏi và bố trí hệ thống câu hỏi trong giáo án - Từ kết quả của các bước trên, GV tiến hành soạn câu hỏi đáp ứng các yêu cầu đã nêu. - Các câu hỏi trên được bố trí vào giáo án thành một hệ thống câu hỏi hoàn chỉnh, phù hợp với tính lôgic của nội dung và kế hoạch dạy học. 2.2. SỬ DỤNG CÂU HỎI TRONG DẠY BÀI MỚI TRÊN LỚP Cách tổ chức hoạt động cho HS trong phương pháp đàm thoại gợi mở có thể tiến hành theo các bước với kĩ thuật của mỗi bước như sau : 2.2.1. Nêu câu hỏi cho HS - Phải đặt vào trọng tâm của bài học địa lí. Câu hỏi phải rõ ràng nhằm giải quyết một vấn đề, một nhiệm vụ cụ thể, không được đặt câu hỏi chung chung. - Câu hỏi phải ngắn gọn, nhưng không quá vụn. - GV không nên đặt câu hỏi để hỏi trực tiếp HS đứng dậy trả lời có hoặc không, đúng hoặc sai. Không nên gọi HS trước khi đặt câu hỏi mà đặt câu hỏi trước rồi gọi HS. - Không nên đặt câu hỏi xong gọi ngay HS trả lời. Nên đọc câu hỏi hai lần trước khi gọi HS, tốc độ đọc hai lần khác nhau. - GV đặt câu hỏi phải cho cả lớp nghe được, hiểu được. - Trước khi nêu câu hỏi GV nên có câu dẫn hoặc xuất phát từ một câu nhắc nhở kiểu tổ chức dạy học. 2.2.2. Học sinh trả lời - Khi HS trả lời GV nên chú ý lắng nghe nhưng vẫn phải bao quát toàn bộ lớp học. - Gọi một số HS khác trả lời bổ sung hoặc ý kiến của riêng mình. Trần Thị Quỳnh Liên 9 Xây dựng hệ thống câu hỏi trong dạy bài Liên Bang Nga (tiết 2) địa lý lớp 11 để phát huy tính tích cực của học sinh - Tôn trọng học sinh. 2.2.3. Nhận xét câu trả lời của học sinh - GV nên khuyến khích, khen thưởng HS sau khi trả lời. Không nên chỉ trích, nặng lời HS khi trả lời sai. 2.3. XÂY DỰNG HỆ THỐNG CÂU HỎI TRONG DẠY BÀI LIÊN BANG NGA (tiết 2) Mục tiêu hỏi - Hiểu được Liên bang Nga đóng vai trò chính trong việc tạo dựng Liên Xô trở thành cường quốc kinh tế thế giới. - HS thấy được nguyên nhân làm cho Liên Xô tan rã, Liên bang Nga trải qua thời kì đầy khó khăn, biến động trong phát triển kinh tế - xã hội. - Hiểu chiến lược kinh tế mới của Nga vô cùng đúng đắn, từng bước đưa nước Nga thoát dần khỏi khủng hoảng kinh tế. - HS biết dựa vào bản đồ, kênh chữ trong SGK, vốn hiểu biết để tìm hiểu nguyên nhân và trình bày vai trò, tình hình phát triển, phân bố của ngành Trần Thị Quỳnh Liên Câu hỏi cụ thể I. Quá trình phát triển kinh tế 1. Liên bang Nga từng là trụ cột của Liên bang Xô viết - Phân tích bảng 8.3 SGK/tr67, chứng minh Liên bang Nga đã từng là trụ cột của Liên Xô cũ? 2. Thời kì đầy khó khăn, biến động (thập niên 90 của thế kỉ XX) - Hãy nêu những nguyên nhân làm Liên bang Nga rơi vào tình trạng khó khăn và biến động trong thập niên 90 của thế kỉ XX? - Trình bày thực trạng của kinh tế - xã hội, chính trị Liên bang Nga trong thập niên 90 của thế kỉ XX? 3. Nền kinh tế đang khôi phục lại vị trí cường quốc - Chiến lược kinh tế mới của Liên bang Nga gồm những điểm cơ bản nào? - Liên bang Nga đã đạt được những thành tựu gì sau khi thực hiện chiến lược kinh tế mới? II. Các ngành kinh tế 1. Công nghiệp Dựa vào bảng 8.4 SGK/69, và kênh chữ SGK, cho biết: - Công nghiệp có vai trò như thế nào trong nền kinh tế Liên bang Nga? - Cơ cấu công nghiệp đặc điểm gì? - Kể tên một số ngành công nghiệp phát triển 10 Xây dựng hệ thống câu hỏi trong dạy bài Liên Bang Nga (tiết 2) địa lý lớp 11 để phát huy tính tích cực của học sinh công nghiệp của Liên bang Nga. - Xác lập mối quan hệ giữa điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội với sự phát triển và phân bố công nghiệp. - HS biết dựa vào bản đồ, kênh chữ trong SGK, vốn hiểu biết để tìm hiểu tình hình phát triển và phân bố các ngành nông nghiệp của Liên bang Nga. - Xác lập mối quan hệ giữa điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội với sự phát triển và phân bố nông nghiệp. - HS hiểu và trình bày vai trò, tình hình phát triển, phân bố của một số ngành dịch vụ của Liên bang Nga. Trần Thị Quỳnh Liên mạnh ở Liên bang Nga và giải thích? - Dựa vào bảng 8.4 SGK trang 69, nhận xét về sản lượng dầu mỏ của Liên bang Nga? - Dựa vào hình 8.8 SGK/70, nhận xét sự phân bố các trung tâm công nghiệp ở Liên bang Nga. Tại sao? + Nguyên nhân nào dẫn đến sự phát triển mạnh mẽ của một số ngành công nghiệp? + Vì sao công nghiệp phân bố không đều? 2. Nông nghiệp - Liên bang Nga có những điều kiện thuận lợi nào về mặt tự nhiên để phát triển nông nghiệp? - Kể tên những cây trồng, vật nuôi chủ yếu ở Liên bang Nga, giải thích vì sao lại phát triển các cây trồng, vật nuôi đó? 3. Dịch vụ Dựa vào SGK/tr70, vốn hiểu biết, trả lời các câu hỏi sau: - Em biết gì về hệ thống cơ sở hạ tầng giao thông của Liên bang Nga? Xác định trên bản đồ tuyến đường sắt xuyên Xibia và đường sắt BAM? - Kinh tế đối ngoại có vai trò như thế nào trong nền kinh tế Liên bang Nga. Hoạt động ngoại thương của Liên bang Nga trong những năm gần đây đạt được những thành tựu gì? - Nêu những điều kiện phát triển du lịch của Liên bang Nga và tình hình phát triển ngành này? - Tình hình phát triển của các ngành dịch vụ khác ở Nga? - Tìm trên bản đồ hai trung tâm dịch vụ lớn nhất của Liên bang Nga? 11 Xây dựng hệ thống câu hỏi trong dạy bài Liên Bang Nga (tiết 2) địa lý lớp 11 để phát huy tính tích cực của học sinh - HS hiểu được vai trò của các vùng kinh tế trong phát triển kinh tế của Liên bang Nga. Cơ sở để phân chia các vùng kinh tế của Liên bang Nga. - HS hiểu và trình bày về truyền thống Nga – Việt và mối quan hệ Việt Nga trong bối cảnh mới - Ý thức được sự cần thiết phải tăng cường quan hệ Nga – Việt. III. Một số vùng kinh tế quan trọng - Liên bang Nga có 4 vùng kinh tế quan trong. Quan sát bảng kiến thức SGK/tr71, hãy nêu vai trò của các vùng kinh tế đó trong hệ thống kinh tế quốc gia? - Cơ sở nào để phân ra các vùng kinh tế đó? IV. Quan hệ Nga – Việt trong bối cảnh quốc tế mới Tổ chức thảo luận nhóm với câu hỏi - Em biết gì về quan hệ Nga – Việt hiện nay? - Liên Xô trước đây trong đó có Liên bang Nga đã giúp Việt Nam những gì về kinh tế và đào tạo nhân lực? 2.4. VÍ DỤ VỀ BÀI DẠY HỌC SỬ DỤNG HỆ THỐNG CÂU HỎI Bài 8: LIÊN BANG NGA Tiết 2. KINH TẾ I. MỤC TIÊU 1. Kiến thức - Trình bày và giải thích được tình hình phát triển kinh tế của LB Nga. - Phân tích tình hình phát triển kinh tế của một số ngành kinh tế chủ chốt và sự phân bố của công nghiệp LB Nga. - Nêu đặc trưng của một số vùng kinh tế của LB Nga: vùng trung ương, vùng trung tâm đất đen, vùng Uran, vùng Viễn Đông. - Hiểu được quan hệ đa dạng giữa Việt Nam và LB Nga. 2. Kĩ năng - Sử dụng bản đồ (lược đồ) để nhận biết và phân tích đặc điểm một số ngành kinh tế và vùng kinh tế của LB Nga. - Phân tích số liệu, tư liệu và biểu đồ về tình hình phát triển kinh tế của LB Nga. Trần Thị Quỳnh Liên 12 Xây dựng hệ thống câu hỏi trong dạy bài Liên Bang Nga (tiết 2) địa lý lớp 11 để phát huy tính tích cực của học sinh 3. Thái độ - Khâm phục tinh thần lao động sáng tạo và sự đóng góp của LB Nga cho nền kinh tế của các nước XHCN trước đây trong đó có Việt Nam và cho nền hòa bình thế giới. Tăng cường tình đoàn kết, hợp tác với LB Nga. II. PHƯƠNG TIỆN DẠY HỌC - Bản đồ kinh tế chung Liên bang Nga. III. TRỌNG TÂM - Chiến lược kinh tế mới và thành tựu đạt được sau năm 2000. - Các ngành kinh tế và các vùng kinh tế quan trọng của LB Nga. IV. TIẾN TRÌNH DẠY HỌC 1. Kiểm tra bài cũ - Trình bày những thành tựu của nền kinh tế Nga từ sau năm 2000, nguyên nhân của thành tự đó? - HS trả lời, GV tóm tắt để dẫn vào bài 2. Bài mới Hoạt động của GV và HS Hoạt động 1: Cả lớp Bước 1: GV đặt câu hỏi HS - Phân tích bảng 8.3 SGK/tr67, chứng minh LB Nga đã từng là trụ cột của Liên Xô cũ? - Hãy nêu những nguyên nhân làm LB Nga rơi vào tình trạng khó khăn và biến động trong thập niên 90 của thế kỉ XX? Bước 2: HS phân tích bảng số liệu, chứng minh. GV giúp HS chuẩn kiến thức. Hoạt động 2: Cá nhân/ nhóm Bước 1: HS dựa vào kênh chữ SGK, trả lời các câu hỏi - Trình bày thực trạng của kinh tế - xã hội, chính trị LB Nga trong thập niên 90 của thế kỉ XX? Trần Thị Quỳnh Liên Nội dung chính I. Quá trình phát triển kinh tế 1. Nga từng là trụ cột của Liên bang Xô Viết - Đóng vai trò chính trong việc tạo dựng Liên Xô trở thành siêu cường quốc kinh tế. 2. Thời kì đầy khó khăn biến động (thập niên 90 của thế kỉ XX) - Tốc độ tăng trưởng GDP âm, sản lượng các ngành kinh tế giảm. 13 Xây dựng hệ thống câu hỏi trong dạy bài Liên Bang Nga (tiết 2) địa lý lớp 11 để phát huy tính tích cực của học sinh - Chiến lược kinh tế mới của LB Nga gồm những điểm cơ bản nào? - LB Nga đã đạt được những thành tựu gì sau khi thực hiện chiến lược kinh tế mới? Bước 2: Các em HS lần lượt trả lời, bổ sung các câu hỏi. GV giúp HS chuẩn kiến thức. Hoạt động 3: Cá nhân/cặp Bước 1 HS dựa vào bảng 8.4 SGK/69, và kênh chữ SGK, trả lời các câu hỏi: - Công nghiệp có vai trò như thế nào trong nền kinh tế LB Nga? - Cơ cấu công nghiệp đặc điểm gì? - Kể tên một số ngành công nghiệp phát triển mạnh ở Liên bang Nga và giải thích - Dựa vào bảng 8.4 SGK trang 69, nhận Trần Thị Quỳnh Liên - Đời sống nhân dân gặp nhiều khó khăn. - Vai trò, vị trí của Nga trên trường quốc tế giảm.. 3. Nền kinh tế đang khôi phục lại vị trí cường quốc * Chiến lược kinh tế mới - Đưa nền kinh tế từng bước thoát ra khỏi khủng hoảng - Tiếp tục xây dựng nền kinh tế thị trường. - Mở rộng ngoại giao, coi trọng châu Á. - Nâng cao đời sống nhân dân. - Khôi phục lại vị trí cường quốc. * Thành tựu - Sản lượng các ngành kinh tế đều tăng. - Tốc độ tăng trưởng cao. - Giá trị xuất siêu tăng liên tục. - Thanh toán xong nợ nước ngoài. - Nằm trong 8 nước có nền công nghiệp hàng đầu thế giới (G8). II. Các ngành kinh tế 1. Công nghiệp - Vai trò: là ngành xương sống của nền kinh tế. + Các ngành công nghiệp truyền thống: khai thác dầu khí, điện, khai thác kim loại, luyện kim, cơ khí đóng tàu biển… 14 Xây dựng hệ thống câu hỏi trong dạy bài Liên Bang Nga (tiết 2) địa lý lớp 11 để phát huy tính tích cực của học sinh xét về sản lượng dầu mỏ của Liên bang Nga? Dựa vào hình 8.8 SGK/70, nhận xét sự phân bố các trung tâm công nghiệp ở Liên bang Nga. Tại sao? - Nguyên nhân nào dẫn đến sự phát triển mạnh mẽ của một số ngành công nghiệp? + Sẵn nguyên liệu, năng lượng, luyện kim, khai thác rừng. + Trình độ khoa học, kĩ thuật, tay nghề cao: năng lượng, luyện kim màu, sản xuất thiết bị, điện tử-tin học, nguyên tử, vũ trụ… - Vì sao công nghiệp phân bố không đều? + Nơi có công nghiệp tập trung là nơi có nhiều thuận lợi về cơ sở hạ tầng và cơ sở vật chất kĩ thuật, nguồn nguyên liệu, lao động có tay nghề, điều kiện tự nhiên thuận lợi. + Nơi công nghiệp thưa thớt: thiếu cơ sở hạ tầng, cơ sở vật chất kĩ thuật, lao động, điều kiện khai thác tài nguyên, vận chuyển khó khăn…. Bước 2: HS trình bày, chỉ bản đồ sự phân bố gành công nghiệp GV giúp HS chuẩn kiến thức. Hoạt động 4: Cá nhân/cặp Bước 1: HS dựa vào SGK, vốn hiểu biết trả lời câu hỏi: - Liên bang Nga có những điều kiện thuận lợi nào về mặt tự nhiên để phát triển nông nghiệp? - Kể tên những cây trồng, vật nuôi chủ yếu ở Liên bang Nga, giải thích vì sao lại phát triển các cây trồng, vật nuôi đó? Bước 2: HS trình bày, chỉ bản đồ về sự Trần Thị Quỳnh Liên + Khai thác dầu khí là ngành mũi nhọn. + Các ngành công nghiệp hiện đại: điện tử - tin học, hàng không…. là cường quốc công nghiệp vũ trụ. - Phân bố: Tập trung chủ yếu ở đồng bằng Đông Âu và Nam đồng bằng Tây Xibia, Uran. 2. Nông nghiệp - Sản lượng nhiều ngành tăng. - Các nông sản chính: lúa mì, khoai tây, củ cải đường, hướng dương, rau quả… 15 Xây dựng hệ thống câu hỏi trong dạy bài Liên Bang Nga (tiết 2) địa lý lớp 11 để phát huy tính tích cực của học sinh phân bố cây trồng và vật nuôi. GV giúp HS chuẩn kiến thức. Hoạt động 5: Cá nhân/cặp Bước 1: HS dựa vào SGK, vốn hiểu biết trả lời câu hỏi: - Em biết gì về hệ thống cơ sổ hạ tầng giao thông của Liên bang Nga? Xác định trên bản đồ tuyến đường sắt xuyên Xibia và đường sắt BAM? - Kinh tế đối ngoại có vai trò như thế nào trong nền kinh tế Liên bang Nga. Hoạt động ngoại thương của Liên bang Nga trong những năm gần đây đạt được những thành tựu gì? - Nêu những điều kiện phát triển du lịch của Liên bang Nga và tình hình phát triển ngành này? - Tình hình phát triển của các ngành dịch vụ khác ở Nga? - Tìm trên bản đồ hai trung tâm dịch vụ lớn nhất của Liên bang Nga? Bước 2: HS trình bày, chỉ bản đồ. GV giúp HS chuẩn kiến thức. Hoạt động 6: cá nhân Bước 1: GV cho HS quan sát bảng kiến thức trả lời câu hỏi - Vai trò của các vùng kinh tế của Liên bang Nga? - Cơ sở nào để phân ra các vùng kinh tế đó? Bước 2: GV giúp HS chuẩn kiến thức. Hoạt động 7: Thảo luận cả lớp GV tổ chức thảo luận nhóm với câu hỏi - Em biết gì về quan hệ Nga – Việt hiện nay? - Liên Xô trước đây trong đó có Liên bang Trần Thị Quỳnh Liên 3. Dịch vụ - Cơ sở hạ tầng phát triển với đủ loại hình. - Kinh tế đối ngoại là ngành quan trọng; là nước xuất siêu. - Các trung tâm dịch vụ lớn nhất: Matxcơva, Xanh Pêtécpua. III. Một số vùng kinh tế quan trọng LB Nga có 4 vùng kinh tế quan trọng - Vùng trung ương. - Vùng trung tâm đất đen. - Vùng Uran. - Vùng Viễn Đông. IV. Quan hệ Nga – Việt trong bối cảnh quốc tế mới Quan hệ truyền thống ngày càng mở rộng, hợp tác toàn diện, Việt Nam là đối tác 16 Xây dựng hệ thống câu hỏi trong dạy bài Liên Bang Nga (tiết 2) địa lý lớp 11 để phát huy tính tích cực của học sinh Nga đã giúp Việt Nam những gì về kinh tế chiến lược của Liên bang Nga. và đào tạo nhân lực? - Mối quan hệ giữa Nga – Việt trong bối cảnh quốc tế mới sẽ mang lại lợi ích gì cho hai nước? 3. Củng cố: từng phần 4. Dặn dò: về nhà học bài và làm bài tập SGK Trần Thị Quỳnh Liên 17 Xây dựng hệ thống câu hỏi trong dạy bài Liên Bang Nga (tiết 2) địa lý lớp 11 để phát huy tính tích cực của học sinh III. KẾT LUẬN 1. KẾT QUẢ ĐẠT ĐƯỢC - Bước đầu đã hệ thống hóa cơ sở lí luận và thực tiễn của việc xây dựng và sử dụng hệ thống câu hỏi theo hướng phát huy tính tích cực và sáng tạo trong học tập của HS lớp 11 THPT. - Nắm được thực trạng giảng dạy, học tập, mức độ nhận thức và cách thức sử dụng phương pháp đàm thoại gợi mở trong quá trình dạy học địa lí của GV THPT - Ở các lớp thực hiện, số HS phát biểu xây dựng bài hơn hẳn, hệ thống câu hỏi kích thích tính tò mò, tìm tòi, giải thích của HS, phát huy được tính tích cực trong học tập, HS lĩnh hội được kiến thức mới vững vàng hơn. - Không khí lớp học sôi nổi trước các tình huống của câu hỏi do GV đưa ra, gây hứng thú, nâng cao năng lực tư duy của HS thể hiện ở khả năng biết phân tích, so sánh, tổng hợp, khái quát và vận dụng kiến thức một cách hợp lí. 2. MỘT SỐ KIẾN NGHỊ - Cần tăng cường bồi dưỡng phương pháp xây dựng hệ thống câu hỏi để GV chủ động đổi mới phương pháp dạy học hiện nay. - Tăng cường đầu tư thiết bị dạy học, đồ dùng thí nghiệm, phương tiện trực quan và các tài liệu bồi dưỡng cho GV. - Cần có những biện pháp cụ thể khuyến khích GV đổi mới PPDH, tích cực sử dụng phương pháp đàm thoại gợi mở trong dạy học, tập trung nhiều hơn vào việc biên soạn các câu hỏi có chất lượng cao. - Cần tăng cường khảo sát, thăm dò HS xem thử thực trạng việc vận dụng, đổi mới tổ chức hoạt động tích cực hóa của GV bộ môn. - Đối với GV: tăng cường thời gian và thường xuyên vận dụng các cách thức phương pháp mới trong các giờ lên lớp theo hướng tích cực, đặc biệt nâng cao chất lượng sử dụng phương pháp đàm thoại gợi mở trong dạy học. Trần Thị Quỳnh Liên 18