Đăng ký Đăng nhập
Trang chủ Giáo dục - Đào tạo Văn học Skkn xây dựng hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng đọc hiểu văn bản tự sự cho học ...

Tài liệu Skkn xây dựng hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng đọc hiểu văn bản tự sự cho học sinh thpt

.DOC
41
1353
50

Mô tả:

1 SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐỒNG NAI TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG XUÂN THỌ Mã số:…………………………... SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM XÂY DỰNG HỆ THỐNG BÀI TẬP RÈN LUYỆN KỸ NĂNG ĐỌC HIỂU VĂN BẢN TỰ SỰ CHO HỌC SINH THPT Người thực hiện: TRƯƠNG MỸ NGA Lĩnh vực nghiên cứu: - Phương pháp dạy học bộ môn Ngữ văn Năm học: 2012 -2013 2 SƠ LƯỢC LÝ LỊCH KHOA HỌC I. THÔNG TIN CHUNG VỀ CÁ NHÂN 1. Họ và tên: TRƯƠNG MỸ NGA 2. Sinh ngày: 27/05/1984 3. Giới tính: Nữ 4. Địa chỉ: Ấp Thọ Trung, xã Xuân Thọ, huyện Xuân Lộc, tỉnh Đồng Nai 5. Điện thoại: Cơ quan: 0613.731769 Di động: 0982460982 6. Email: [email protected] 7. Chức vụ: Giáo viên 8. Đơn vị công tác: Trường THPT Xuân Thọ II. TRÌNH ĐỘ ĐÀO TẠO - Học vị cao nhất: Thạc sỹ giáo dục học - Năm nhận bằng 2013 - Chuyên ngành đào tạo: Lý luận và phương pháp dạy học môn Ngữ văn III. KINH NGHIỆM KHOA HỌC - Lĩnh vực chuyên môn có kinh nghiệm: Giảng dạy môn Ngữ văn - Số năm kinh nghiệm: 7 năm - Sáng kiến kinh nghiệm từng có trong 5 năm gần đây: 3 MỤC LỤC I. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI .........................................................................4 1. Sự phát triển của khoa học và công nghệ.......................................................4 2. Quá trình đổi mới phương pháp dạy học văn.................................................4 3. Mục đích của việc dạy học văn trong nhà trường..........................................5 4. Tăng cường tính thực hành trong quá trình dạy học văn...............................5 II. TỔ CHỨC THỰC HIỆN ĐỀ TÀI .......................................................5 1. Lý thuyết về hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng đọc hiểu văn bản tự sự......6 1.1. Hoạt đông đọc hiểu và đọc hiểu văn bản tự sự........................................6 1.1.1. Khái quát chung về hoạt động đọc hiểu.............................................6 1.1.2. Đọc hiểu tác phẩm tự sự .................................................................10 1.2.3. Tình hình dạy đọc hiểu văn bản tự sự ở trường THPT....................11 1.2. Hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng đọc hiểu văn bản tự sự .................12 1.2.1. Khái niệm bài tập, hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng đọc hiểu văn bản tự sự ...................................................................................................12 1.2.2. Sự cần thiết của hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng đọc hiểu văn bản tự sự ...........................................................................................................13 1.2.3. Định hướng khi xây dựng hệ thống bài tập rèn luyện đọc hiểu văn bản tự sự ...........................................................................................................15 1.2.4. Yêu cầu khi xây dựng hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng đọc hiểu văn bản tự sự.....................................................................................................18 2. Xây dựng hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng đọc hiểu văn bản tự sự ở trường THPT................................................................................................................19 4 2.1. Bài tập đọc hiểu chi tiết nghệ thuật về nhan đề của văn bản tự sự........20 2.2. Bài tập đọc hiểu chi tiết nghệ thuật về hình tượng nhân vật trong văn bản tự sự...............................................................................................................21 2.3. Bài tập đọc hiểu chi tiết nghệ thuật về hình tượng không gian, thời gian trong văn bản tự sự .......................................................................................27 2.4. Bài tập đọc hiểu chi tiết nghệ thuật mở đầu, kết thúc văn bản tự sự ....29 III. HIỆU QUẢ CỦA ĐỀ TÀI................................................................31 1. Mô tả thực nghiệm.......................................................................................31 2. Nội dung và quy trình thực nghiệm.............................................................31 3. Cách thức đánh giá.......................................................................................31 4. Đánh giá kết quả thực nghiệm......................................................................34 4. Kết luận chung.............................................................................................38 THƯ MỤC THAM KHẢO............................................................................39 5 I. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI 1. Sự phát triển của khoa học và công nghệ Từ xưa đến nay, việc dạy và học văn trong nhà trường bao giờ cũng hết sức quan trọng, nó góp phần hoàn thiện tâm hồn và nâng cao nhân cách cho các thế hệ học sinh. Làm sao để học sinh (HS) có thể đọc hiểu và rung động trước những áng văn hay? Đó là vấn đề đã được đặt ra từ lâu trong thực tiễn dạy học văn nói chung và dạy học văn ở trường THPT nói riêng. Chúng ta đang bước vào ngưỡng cửa của thế kỷ XXI, thời đại mà thế giới đã và sẽ chứng kiến tốc độ phát triển như vũ bão của khoa học và công nghệ. Do đó, không quá khó hiểu khi giới trẻ hiện nay có xu hướng tìm đến Ngoại ngữ, Tin học và các môn khoa học tự nhiên như là một sự bảo đảm cho tương lai. “Khi học sinh coi môn Ngữ văn là môn phụ, các em “một lòng một dạ” theo đuổi các “môn chính” để thi đại học thì làm sao có thể rung động trước số phận của Thuý Kiều, chị Dậu, Chí Phèo, những vần thơ như “Sông dài, trời rộng, bến cô liêu” hay “Những luồng run rẩy rung rinh lá / Đôi nhánh khô gầy xương mỏng manh”…” [3]. Có thể đây mà một trong những nguyên nhân dẫn đến tình trạng HS ngày nay không quan tâm nhiều đến văn hoc, kỹ năng đọc hiểu, cảm thụ văn học rất yếu. 2. Quá trình đổi mới phương pháp dạy học văn Nhìn lại thực trạng dạy học văn hiện nay ở trường phổ thông, ta dễ nhận thấy vấn đề rèn luyện kỹ đọc hiểu tác phẩm văn học cho HS chưa được quan tâm đúng mức. Lâu nay, bản thân chủ thể HS chưa được đặt vào đúng vị trí vốn có và cần có trong quá trình đọc hiểu tác phẩm mà chỉ được coi là đối tượng tiếp thụ của giáo viên (GV). Gần đây, trong xu hướng phát triển của quan điểm dạy học hiện đại, vai trò chủ thể của HS được đề cao, HS chính là chủ thể cảm thụ nghệ thuật. Nói như GS Phan Trọng Luận: “Coi học sinh là chủ thể nhận thức, chủ thể cảm thụ trong quá trình học văn là xác định rõ tính ý thức, tính tự giác, tính chủ động sáng tạo của học sinh” [9, tr.224]. Do đó, xây dựng hệ thống bài tập là một trong những biện pháp có có ý nghĩa vô cùng quan trọng trong quá trình phát huy tính chủ động, 6 sáng tạo của HS; đồng thời, cũng là một trong những biện pháp nhằm đảm bảo nguyên tắc tích hợp trong dạy học văn ở trường THPT hiện nay. 3. Mục đích của việc dạy học văn trong nhà trường Qúa trình dạy học văn hiện nay cho thấy, để học tốt văn, người học cần phải có kỹ năng đọc hiểu văn bản, biết cảm thụ, cảm nhận tốt, phải biết rung cảm trước cuộc đời và số phận của con người trong tác phẩm thì mới có thể thấy được giá trị đích thực của văn học. Suy cho cùng, mục đích của việc dạy Ngữ văn là giúp học sinh có những kiến thức cơ bản về tác giả, tác phẩm tiêu biểu (được chọn làm văn bản đọc – hiểu), biết nhận thức và rung động trước cái hay, cái đẹp của văn chương, của ngôn ngữ dân tộc, có kỹ năng trình bày một cách chính xác rồi hấp dẫn các ý tưởng, cảm xúc của mình. … “Sứ mệnh của dạy văn là bồi dưỡng rèn luyện cảm xúc thẩm mỹ…” [7]. 4. Tăng cường tính thực hành trong quá trình dạy học văn. Xây dựng hệ thống bài tập là một trong những biện pháp có có ý nghĩa vô cùng quan trọng trong quá trình phát huy tính chủ động, sáng tạo của HS. Hầu hết các phương pháp dạy học tích cực đều thông qua hệ thống bài tập để HS tìm tòi, suy nghĩ và chiếm lĩnh tri thức, đồng thời tăng cường tính thực hành trong quá trình dạy và học. Trong khi thực tế, chúng ta ít rèn, dạy học còn thiên về lý thuyết, thiên về thuyết giảng mà coi nhẹ luyện tập, coi nhẹ thực hành. Hơn nữa, xây dựng hệ thống bài tập trong quá trình dạy học là một trong những biện pháp góp phần hình thành và rèn luyện kỹ đọc hiểu văn bản văn học cho HS, giúp học sinh có được những kỹ năng cơ bản khi đọc hiểu và tiếp nhận văn học. Từ đó, HS sẽ không còn cảm thấy lúng túng, khó khăn khi đứng trước một tác phẩm văn học, tự bản thân các em sẽ biết cách khám phá và cảm nhận thế giới muôn màu muôn vẻ của văn chương. Xuất phát từ những lí do trên, và trong khuôn khổ cho phép của một sáng kiến kinh nghiệm, tôi chọn đề tài “Xây dựng hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng đọc hiểu văn bản tự sự cho học sinh THPT”. Tôi không xây dựng hệ thống bài tập đọc hiểu tác phẩm văn chương mà chỉ giới hạn ở phạm vi nghiên cứu là các văn bản tự sự – một thể loại quen thuộc trong chương trình Ngữ văn THPT. 7 II. TỔ CHỨC THỰC HIỆN ĐỀ TÀI 1. Lý thuyết về hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng đọc hiểu văn bản tự sự 1.1. Hoạt đông đọc hiểu và đọc hiểu văn bản tự sự 1.1.1. Khái quát chung về hoạt động đọc hiểu - Khái niệm đọc hiểu Trong quá trình dạy học văn, khái niệm đọc hiểu đã thoát khỏi nghĩa thông thường với hai thao tác đọc và hiểu mà đã trở thành một thuật ngữ của phương pháp dạy học bộ môn và có nội hàm khoa học phong phú, gắn với lí luận dạy học văn, lí thuyết tiếp nhận tác phẩm, lí thuyết giao tiếp, thi pháp học... Nó được hiểu như là phương thức đọc văn nhằm mục đích cảm thụ và hiểu biết chính xác, cặn kẽ tác phẩm văn chương, khám phá và chiếm lĩnh những giá trị văn chương. Nói như giáo sư Nguyễn Thanh Hùng: “Đọc hiểu là quá trình lao động sáng tạo mang tính thẩm mĩ nhằm phát hiện ra những giá trị của tác phẩm trên cơ sở phân tích đặc trưng văn bản” [6]. Đọc hiểu văn là quá trình tự nhận thức, thưởng thức, đánh giá của con người, là quá trình được ghi nhận thông qua hai mặt: kĩ thuật đọc và sự nắm vững ý nghĩa văn bản nghệ thuật. Cả hai phương diện này tạo thành bình diện sư phạm của hoạt động dạy học văn. Dạy đọc văn là cung cấp cho người tiếp nhận cách đọc để có quan điểm, thái độ và kĩ năng đọc những sáng tạo ngôn ngữ theo quan điểm thẩm mĩ nhất định. Thông thường có thể thấy đọc văn chương bao gồm từng bước, từng yêu cầu mức độ gắn liền với các kĩ năng đọc đúng, đọc hay, đọc diễn cảm. Đọc một tác phẩm văn học theo phương thức nào thì cuối cùng vẫn phải đi đến mục đích hiểu văn. Khái niệm “hiểu” ở đây không chỉ là nhận ra kí hiệu và nghĩa của kí hiệu mà còn phán đoán ra ý muốn biểu đạt của tác giả, tức là đồng cảm và nắm được những gì nhà văn muốn nói, muốn gửi gắm tới người đọc qua những phương thức trình bày nghệ thuật hấp dẫn, mới lạ. 8 Có thể nói, đọc hiểu là một hình thức hoạt động có tính chất đặc thù của nhận thức về văn học. Giữa đọc và hiểu tác phẩm có mối quan hệ biện chứng: do hiểu đúng mà đọc đúng, nhờ đọc đúng mà hiểu đúng hơn. Đầu tiên là đọc để nắm bắt được văn bản, làm cơ sở cho việc tìm hiểu văn bản. Hiểu nội dung tức là người đọc đã phát hiện ra các thông tin mà tác giả gửi gắm trong văn bản tác phẩm, kể cả việc nhận diện các yếu tố nghệ thuật đã được sử dụng nhằm chuyển tải thông tin tới người đọc một cách ấn tượng. Như vậy, hiểu là việc chạm tới nội dung bề mặt của ngôn từ nghệ thuật (còn gọi là hiển ngôn), để từ đó có thể hiểu rung cảm trước những gì mà ngôn từ gợi ra để nhận thức được chiều sâu ý nghĩa của văn bản (còn gọi là hàm ngôn). Do đó, đọc hiểu tác phẩm văn chương đòi hỏi người đọc không chỉ nắm bắt thông tin mà còn phải thẩm thấu được thông tin, phân tích, đánh giá được khả năng sử dụng ngôn từ của tác giả, tạo được mối giao cảm đặc biệt giữa tác giả và bạn đọc và có thể truyền thụ cách hiểu đó cho người khác. Đúng như nhà văn Anh Đức đã tâm sự: “Khi đọc, tôi không chỉ thấy dòng chữ mà còn thấy cảnh tượng ở sau dòng chữ, trí tưởng tượng nhiều khi dẫn tôi đi rất xa, vẽ thêu ra lắm điều thú vị”. Văn bản nghệ thuật chỉ thực sự có đời sống khi nó vận động trong cảm thụ của người đọc. Mỗi người đọc văn, học văn bằng vốn sống, vốn văn hoá và thẩm mĩ riêng sẽ có được hình ảnh riêng về tác giả, tác phẩm. Gắn liền với cá tính và được xác định bởi cá tính tiếp nhận, đó là đặc thù của hoạt động tiếp nhận văn học và cũng là đặc thù của hoạt động đọc hiểu. Trong chương trình Ngữ văn bậc THPT hiện nay, đọc - hiểu được xem như một khâu đột phá trong nội dung và phương pháp dạy văn. - Vai trò của hoạt động đọc hiểu trong dạy học tác phẩm văn chương Tác phẩm văn chương là sản phẩm tinh thần độc đáo của nhà văn. Để hiểu tác phẩm nghệ thuật, người ta đọc cần phải sống và trải nghiệm với nó, nắm bắt được phương thức tồn tại của tác phẩm cũng như logic phát triển tư tưởng của tác giả trong tác phẩm. Do đó, đọc – hiểu có vai trò rất quan trọng trong quá trình dạy học văn nói chung và dạy học tác phẩm văn chương ở trường THPT nói riêng. 9 Trước hết, đọc hiểu là một hoạt động phù hợp với đặc trưng của bộ môn văn. “Môn Văn có vị trí đặc biệt trong nhà trường, nó là môn học gắn bó nhiều nhất với nghệ thuật – một hoạt động kỳ diệu của con người, một lĩnh vực của tình cảm, của trực giác, của tưởng tượng và của cái đẹp… Học văn trong nhà trường không chỉ là học những tri thức về ngôn ngữ, về lý luận, về lịch sử văn chương mà quan trọng hơn cả là bồi dưỡng và phát triển năng lực văn ở mỗi con người” [13, tr.63]. Phát triển năng lực văn là phát triển năng lực sống, phát triển cá nhân, do đó cũng là phát triển con người, năng lực làm người hiểu theo nghĩa bao quát của nó. Văn học là nghệ thuật của ngôn từ. Đối tượng được phản ánh trong văn chương là cuộc sống muôn màu muôn vẻ, chủ yếu là cuộc sống của con người, được tái hiện lại thông qua lăng kính chủ quan của người sáng tạo. Muốn hòa mình vào cuộc sống ấy, người đọc trước tiên là phải tiếp xúc và giải mã lớp vỏ ngôn từ. Bước qua lớp vỏ ngôn từ ấy, mới là thế giới cuộc sống mà nhà văn xây dựng. Đây là một giai đoạn không đơn giản trong quá trình đọc – hiểu văn bản, nó bị chi phối bởi nhiều yêu tố trong đó quan trọng nhất là năng lực tri giác ngôn ngữ của người đọc. Hơn nữa, trong văn chương nghệ thuật, người nghệ sỹ không chỉ phản ánh, tái hiện lại cuộc sống mà còn bày tỏ thái độ chủ quan của mình, nói lên ước mơ khát vọng của mình về thế giới, về cuộc sống. Người đọc phải bước từ thế giới riêng của mình vào thế giới của nhà văn để hiểu và đồng cảm với những ước mơ, những khát vọng ấy, đồng thời xây dựng những ước mơ, khát vọng của chính bản thân mình. Chương trình Ngữ văn (2006) của Bộ GD-ĐT cũng ghi rõ: “Môn Ngữ văn là môn học thuộc lĩnh vực thẩm mỹ... HS được làm giàu xúc cảm thẩm mỹ và định hướng thị hiếu lành mạnh nhằm hoàn thiện nhân cách của mình”. Ngoài ra, hoạt động đọc hiểu trong quá trình dạy học văn còn góp phần khơi gợi, phát huy tính sáng tạo, chủ động, tích cực của học sinh, truyền cho các em lòng yêu thích văn chương. Dạy văn phải phát huy tính độc lập, khơi gợi khả năng sáng tạo cho HS. Hoạt động đọc trong nhà trường góp phần tạo điều kiện cho HS phát triển về mặt 10 năng lực văn học. Đây cũng chính là con đường duy nhất để chuyển dịch HS từ đối tượng tiếp thu thụ động sang tư cách bạn đọc sáng tạo, tư cách chủ thể tích cực năng động trong quá trình tiếp nhận tác phẩm. Đọc hiểu tác phẩm trong nhà trường không chỉ giúp cho học sinh lĩnh hội được nghệ thuật, ý thức được những tác dụng của nó, mà còn hướng đến tổ chức sự giao tiếp, đối thoại có hiệu quả với nghệ thuật và phát triển tiềm năng cảm thụ, tiếp nhận, qua đó từng bước hình thành, phát triển phẩm chất tư cách chủ thể văn học bạn đọc sáng tạo của mình. Hiểu và cảm nhận được cái hay, cái đẹp của văn chương kích thích các em yêu văn hơn và bày tỏ quan điểm chính kiến của mình. Muốn làm được như thế thì người thầy phải biết tôn trọng người học, đặt học trò vào đúng vai trò chủ thể của mình, phải có đối thoại dân chủ và tạo ra cái mới, cái lạ cho HS. Hơn nữa, trong quá trình đọc hiểu, người học không chỉ đọc để suy nghĩ, để liên tưởng, tưởng tượng mà còn phải thâm nhập vào tác phẩm, sống trong mối quan hệ giữa các yếu tố tạo nên tác phẩm để cùng nhà văn đồng sáng tạo. Hoạt động đọc hiểu sẽ góp phần khơi gợi ở HS tình yêu, sự đam mê với văn chương thông qua sự thấu hiểu, đồng cảm với cuộc đời, số phận nhân vật, qua sự cảm nhận cái hay, cái tính tế, sáng tạo của nhà văn trong việc sử dụng câu, từ, hình ảnh. Nó là chìa khóa mở ra một thế giới nghệ thuật đầy hứng thú và say mê cho các em. Theo như các nhà lí luận, đọc hiểu là phương pháp tiếp nhận nghệ thuật bằng sự cảm thụ trực tiếp. Mục đích của đọc hiểu là hình thành và duy trì những ấn tượng nghệ thuật để học sinh tiếp tục đi sâu vào nội dung tư tưởng và hình thức ngôn ngữ tác phẩm. Trong quá trình dạy học tác phẩm văn chương, đọc hiểu làm cho tiếng nói nhà văn gần gũi với học sinh, làm cho học sinh tiếp nhận được tác phẩm, giờ học văn trở thành giờ tâm tình, trao đổi sinh động, không còn nặng nề, khô khan. 1.1.2. Đọc hiểu tác phẩm tự sự - Khái niệm về tác phẩm tự sự: Tự sự là thể loại văn học phản ánh cụ thể hiện thực đời sống một cách khách quan bằng cách kể lại sự việc, sự kiện, miêu tả tính cách nhân vật, chi tiết... có đầu 11 có đuôi thông qua cốt truyện tương đối hoàn chỉnh và được kể lại bởi một người kể chuyện nào đó (truyện có thể được kể ở ngôi thứ nhất hoặc ngôi thứ 3). - Đặc trưng của tác phẩm tự sự Tình tiết là dấu hiệu đặc trưng đầu tiên của truyện. Tình tiết là sự việc, là biến cố đang vận động, đang phát triển. Tình tiết làm cho những sự việc ngẫu nhiên hằng ngày kết tinh ngưng đọng lại thành truyện. Dù biến hoá trăm màu nghìn vẻ, tình tiết luôn luôn tồn tại trong truyện. Tình tiết truyện có khi đơn tuyến, có khi đa tuyến, có khi một chiều, có khi nhiều chiều. Nhưng trung tâm của sự việc, của biến cố là con người, trung tâm của tình tiết là nhân vật. Đối tượng chủ yếu của văn học là những con người với cuộc sống bên trong và cuộc đời bên ngoài của họ. Truyện không phải chỉ kể về các sự việc, các biến cố. mà còn kể về con người, về vận mệnh của những con người. Đã là truyện thì phải có lời kể chuyện. Lời kể là một yếu tố rất quan trọng của truyện. Cốt truyện, nhân vật, toàn bộ hình tượng của truyện được dệt nên qua lời kể đó. Lời kể một mặt là phương tiện để phản ánh cuộc sống thành hình tượng trong truyện, mặt khác cũng lại là phương tiện để biểu hiện thái độ, tình cảm, tư tưởng, sự đánh giá của tác giả đối với cuộc sống. Một tác phẩm tự sự tất nhiên cũng giống như bất kì một tác phẩm nào khác, đòi hỏi phải được phân tích toàn diện cặn kẽ và đúng phương hướng. Điều đặc biệt ở tác phẩm thuộc thể truyện là cấu tạo hình tượng tác phẩm dựa vào ba yếu tố: Tình tiết, nhân vật và lời kể như đã nêu. Cho nên khi phân tích cấu tạo hình tượng của truyện, không thể không lưu tâm đến ba yếu tố đó. Đó cũng là nét phân biệt cấu tạo một tác phẩm truyện với một bài thơ trữ tình hay một bài văn chính luận. 1.2.3. Tình hình dạy đọc hiểu văn bản tự sự ở trường THPT. - Về phía giáo viên Thực trạng phổ biến và cũng là một trong những nhược điểm lớn cần khắc phục trong dạy học văn bản tự sự hiện nay là GV “áp đặt” những kiến thức cách hiểu văn chương của mình cho HS.Trong khi lẽ ra, GV phải là người bạn đọc lớn tuổi có kinh nghiệm, người bắc cầu cho quá trình đối thoại giữa nhà văn và học 12 sinh, tổ chức, định hướng để tự HS từng bước chiếm lĩnh tác phẩm và tự phát triển dần. Hiện nay, không ít GV chỉ “chạy” theo khối lượng kiến thức có trong sách giáo khoa, dạy sao cho đủ, cho đúng phân phối chương trình, cho kịp thời gian, mà không quan tâm đến việc tìm ra những biện pháp tác động đến quá trình nhận thức của HS, rèn luyện cho các em những kỹ năng cơ bản để đọc - hiểu, cảm thụ văn bản. Ngoài ra, trong dạy học tác phẩm văn chương, GV là người tổ chức, định hướng cho HS đọc – hiểu, tiếp nhận tác phẩm đôi khi lại thiếu sự rung động, cảm xúc đối với văn bản mình dạy khiến không khí giờ học văn nặng nề, thiếu sự rung cảm thẩm mỹ. - Về phía học sinh Thực trạng dạy học văn bản tự sự ở trường THPT đã cho chúng ta thấy được hầu hết HS chỉ đến với tác phẩm văn chương thông qua bài giảng của thầy cô. HS lâu nay chỉ được coi như một khách thể, một đối tượng tiếp thụ của GV, GV truyền đạt như thế nào thì HS hiểu như thế ấy theo kiểu áp đặt, HS không cần thiết phải nói lên cách hiểu, cách nghĩ của mình trước một tác phẩm. Phần lớn HS hiện nay kỹ năng đọc hiểu văn bản tự sự rất yếu nên các em cảm thấy lúng túng, khó khăn khi tự mình đọc - hiểu, tiếp nhận văn bản. Một bộ phận HS dù rất thích, nhưng lại không có những phương pháp, những kỹ năng cơ bản để tìm hiểu văn bản tự sự nên các em cũng không thể khám phá và hiểu sâu sắc được cái hay, cái đẹp của văn bản, cũng như những thông điệp mà nhà văn muốn gửi gắm đến bạn đọc. Giờ học văn bản tự sự vì thế vẫn chưa thu hút được sự chú ý của người học. Điều mà GV cần quan tâm và khắc phục hơn cả là một số HS hầu như không tiếp xúc với văn bản tự sự, đây là một trong những nguyên nhân khiến các em cảm thấy khó khăn khi tiếp nhận. Văn chương cần sáng tạo, mỗi người cần có một sự rung động riêng. Để rung động cần nhiều yếu tố và tuỳ thuộc từng cá nhân HS, mà 13 trước hết phải đọc kỹ văn bản trong sách giáo khoa, nắm được phần tiểu dẫn, đọc kỹ để giải mã được những từ ngữ khó ghi ở phần chú thích. Không thực hiện điều đó thì khó có thể hiểu được văn bản, mà không hiểu thì không thể rung động cho dù đó là kiệt tác. Từ thực trạng dạy đọc hiểu văn bản tự sự như đã nói trên, vấn đề rèn luyện kỹ năng đọc hiểu văn bản tự sự cho HS là một trong những vấn đề cần được quan tâm hơn cả trong qúa trình dạy học văn hiện nay. 1.2. Hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng đọc hiểu văn bản tự sự 1.2.1. Khái niệm bài tập, hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng đọc hiểu văn bản tự sự Trong giáo dục, theo Tự điển Tiếng Việt do Hoàng Phê chủ biên, thuật ngữ “bài tập” có nghĩa là “bài ra cho học sinh làm để vận dụng những điều đã học” [11]. Theo Đại tự điển Tiếng Việt: “bài tập là bài ra để luyện tập, vận dụng kiến thức đã học” [15]. Tuy nhiên, trong dạy học, thông qua nghiên cứu lí luận và sự trải nghiệm thực tiễn, Thái Duy Tuyên cho rằng: “bài tập là một hệ thông tin xác định bao gồm những điều kiện và những yêu cầu được đưa ra trong quá trình dạy học, đòi hỏi người học một lời giải đáp, mà lời giải đáp này về toàn bộ hoặc từng phần không ở trạng thái có sẵn của người giải tại thời điểm mà bài tập được đặt ra” [14, tr.224]. Như vậy, khái niệm “bài tập” ở đây có thể được hiểu theo nghĩa rộng là “bao gồm các đề ra, các câu hỏi, vấn đề, tình huống…” [10] được đặt ra trong quá trình dạy học. Hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng là những bài tập có liên hệ nhất định với nhau, được xây dựng thống nhất trong quá trình dạy học nhằm mục đích hình thành và phát triển một năng lực, một kỹ năng nào đó cho HS. 14 Bài tập rèn luyện kỹ năng đọc hiểu văn bản tự sự là những câu hỏi, vấn đề, tình huống…nhằm định hướng, dẫn dắt HS tiếp cận, phân tích, đánh giá văn bản tự sự ấy, qua đó chiếm kĩnh nội dung thẩm mỹ và hình thức nghệ thuật của văn bản, đồng thời hình thành, phát triển năng lực, kỹ năng đọc hiểu tích cực, chủ động và sáng tạo cho HS. 1.2.2. Sự cần thiết của hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng đọc hiểu văn bản tự sự Hệ thống bài tập trước hết giúp HS hiểu đúng, cảm thụ đúng các văn bản tự sự trong nhà trường, bổ sung những hạn chế mà thời lượng của một giờ đọc - hiểu không cho phép giáo viên mở rộng. Thực tế dạy học văn bản tự sự ở trường THPT đã cho chúng ta thấy, dạy đọc hiểu văn bản không thể cố định, giới hạn trong một khoảng thời gian bắt buộc theo quy định của chương trình. Việc “chạy đua” với thời gian để đảm bảo dạy đúng và đủ chương trình khiến cho GV không có nhiều thời gian để hướng dẫn, tổ chức cho HS tìm hiểu một cách cặn kẽ vản bản ấy, nhất là những chi tiết nghệ thuật tưởng chừng như rất nhỏ, không quan trọng nhưng lại góp phần thể hiện chủ đề tác phẩm, tư tưởng của nhà văn. Hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng đọc hiểu văn bản tự sự sẽ hỗ trợ GV với tư cách là người bạn đường tin cậy giúp HS hiểu đúng, cảm thụ đúng cái hay, cái đẹp của văn bản. Bên cạnh đó, bài tập còn giúp GV mở rộng, bổ sung những hạn chế trong giờ dạy chính khóa để HS chẳng những có thể hiểu đúng, cảm thụ đúng, còn có thể đánh giá những vấn đề thuộc về tác phẩm một cách tinh tế, sâu sắc. Hệ thống bài tập nhằm định hướng đọc hiểu văn bản tự sự giúp học sinh có thể phát hiện điểm sáng thẩm mỹ của văn bản, hiểu sâu sắc và có cái nhìn toàn diện hơn về văn bản ấy. Điểm sáng thẩm mỹ hay còn gọi là tín hiệu thẩm mỹ của tác phẩm văn chương là yếu tố thuộc hệ thống phương tiện biểu hiện của nghệ thuật. Đó là "những phương tiện nghệ thuật được tập trung theo một hệ thống tác động thẩm mỹ, được chúng ta tiếp nhận như là những tín hiệu đặc biệt, có khả năng kích thích 15 mạnh mẽ thế giới tinh thần của chúng ta..." [106], là "cái được tác giả lựa chọn từ thế giới hiện thực mà xây dựng nên, sáng tạo ra..." [106]. Có thể hiểu, điểm sáng thẩm mỹ là toàn bộ những yếu tố hiện thực, những chi tiết của sự vật, hiện tượng trong đời sống được đưa vào tác phẩm vì mục đích nghệ thuật. Trong tác phẩm văn chương, điểm sáng thẩm mỹ có thể tương ứng với những chi tiết nghệ thuật, những khách thể mang giá trị thẩm mỹ, hay những ẩn dụ, nhân hóa, phúng dụ, tượng trưng, những hình tượng nghệ thuật. Nó là một điểm nhấn quan trọng của tác phẩm, mang đậm dấu án sáng tạo của cá nhân tác giả. Hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng đọc hiểu văn bản tự sự góp phần định hướng, giúp HS phát hiện ra điểm sáng thẩm mỹ ấy. Nó là cơ sở giúp giải mã văn bản, khám phá cái đẹp tiềm tàng, cũng như dụng ý nghệ thuật mà nhà văn gửi gắm thông qua lớp vỏ ngôn từ của văn bản ấy. Thông qua hệ thống bài tập, tăng cường tính thực hành cho học sinh trong quá trình dạy học vănvăn bản tự sự, giúp học sinh nhận thức vai trò của việc đọc hiểu văn bản trong quá trình làm văn. Từ xưa đến nay, việc học văn đi liền với việc làm văn. Cho nên tự nó cũng toát nên yêu cầu tăng cường tính thực hành giảm lý thuyết gắn với đời sống. HS học văn là để nâng cao kiến thức, rèn luyện các kỹ năng cơ bản và vận dụng chúng vào trong quá trình làm văn. Cho nên việc giảng dạy môn văn theo quan điểm tích hợp không phủ định việc dạy các tri thức, kỹ năng riêng của từng phân môn.Vấn đề là làm thế nào phối hợp các tri thức, kĩ năng thuộc từng phân môn thật nhuần nhuyễn nhằm đạt tới mục tiêu chung của môn Ngữ Văn. Hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng đọc hiểu văn bản tự sự, góp phần tăng cường tính thực hành trong dạy học văn. Thông qua việc HS giải quyết các bài đọc hiểu, các em chẳng những nắm được kiến thức cơ bản về văn bản, khám phá những điều bất ngờ tiềm ẩn trong văn bản mà còn rèn luyện kỹ năng dùng từ, đặt câu, viết đoạn. Điều này rât hữu ích cho quá trình làm văn. Việc các em hiểu đúng, cảm thụ đúng văn bản tự sự cùng với những kỹ năng được rèn luyện trong quá trình đi tìm 16 đáp án cho những bài tập đọc hiểu sẽ giúp các em viết được những áng văn hay, mạch lạc và giàu cảm xúc. 1.2.3. Định hướng khi xây dựng hệ thống bài tập rèn luyện đọc hiểu văn bản tự sự Một là, hệ thống bài tập góp phần hình thành và rèn luyện kỹ năng đọc hiểu văn bản tự sự cho học sinh. Mục tiêu của môn văn trong nhà trường, ngoài việc cung cấp kiến thức, còn góp phần rèn luyện kỹ năng, góp phần bồi dưỡng thái độ cho HS. Để làm được điều này, cần phải có thời gian, phải kiên nhẫn đi từng bước một, chứ không chủ quan, nóng vội. Hệ thống bài tập sẽ giúp GV làm được điều đó. Khi đến với hệ thống bài tập, những bài tập đầu tiên HS sẽ dần dần hình thành những kỹ năng cơ bản để đọc hiểu văn bản tự sự. Các bài tập tiếp theo sẽ giúp cho HS rèn luyện các kỹ năng ấy một cách thuần thục, nhuần nhuyễn. Khi HS giải quyết xong hệ thống bài tập, nghĩa là HS xây dựng được cho mình các phương pháp, kỹ năng cơ bản để đọc hiểu văn bản. HS không những có thể tự mình đọc hiểu, cảm thụ những văn bản tự sự trong khuôn khổ của trường phổ thông mà còn có thể đọc hiểu toàn bộ văn bản tự sự mà các em yêu thích. Hai là, đảm bảo logic của hoạt động tiếp nhận và cấu trúc nghệ thuật đặc thù của tác phẩm văn chương khi xây dựng hệ thống bài tập. Tiếp nhận tác phẩm là một hoạt động có tính quy luật. Quan niệm tác phẩm văn chương như một cấu trúc theo tầng lớp sẽ chi phối phương thức nghiên cứu quá trình đọc hiểu một tác phẩm. Tiếp nhận tác phẩm văn chương là giải quyết vấn đề tương quan của các cấu trúc tồn tại trong tác phẩm, trước hết là cấu trúc ngôn ngữ, thứ đến là cấu trúc hình tượng thẩm mĩ, sau nữa là cấu trúc ý nghĩa, tư tưởng thẩm mỹ. Cấu trúc của văn bản tự sự cũng như vậy. Đến với văn bản tự sự, đầu tiên người đọc phải hiểu câu chữ; nắm bắt cốt truyện; cảm nhận các sự kiện, tình tiết, chi tiết, tính cách, quan hệ trong sự toàn vẹn của hình tượng nghệ thuật. Thứ đến là 17 thâm nhập vào thế giới hình tượng, phát hiện, khám phá thế giới nghệ thuật như là sự kết tinh sâu sắc tư tưởng và tình cảm của tác giả. Tiếp theo là liên hệ hình tượng với văn cảnh đời sống và kinh nghiệm cá nhân để thể nghiệm, đánh giá ý nghĩa tác phẩm; đặt tác phẩm vào truyền thống văn học để xác định vị trí, ảnh hưởng của nó. Sau cùng là sự tác động, ảnh hưởng của nó đối với tư tưởng, tình cảm, hiểu biết và nhân cách người đọc. Ba là, xây dựng hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng đọc hiểu vản bản tự sự phải dựa trên quan điểm tiếp cận đồng bộ tác phẩm văn chương trong nhà trường. - Quan điểm tiếp cận lịch sử phát sinh: Mỗi tác phẩm văn chương luôn luôn ra đời trong những bối cảnh lịch, sử, văn hóa, xã hội cụ thể, những yếu tố thẩm thấu chắt lọc thông qua lăng kính của nhà văn. Tiếp cận, phân tích, cảm thụ tác phẩm theo quan điểm toàn diện trước hết phải vận dụng những hiểu biết ngoài văn bản như hoàn cảnh lịch sử, thời đại, văn hoá,văn học, tiểu sử, con người, tư tưởng, ý đồ nghệ thuật của nhà văn để hiểu đúng tác phẩm. Hệ thống bài tập đọc hiểu là công cụ giúp HS nắm vững những hiểu biết ngoài văn bản này. - Quan điểm tiếp cận văn bản: Hiểu biết ngoài văn bản cực kỳ quan trọng nhưng không thể thay thế cho việc khám phá bản thân văn bản. Do đó, GV khi xây dựng hệ thống bài tập đọc hiểu phải giúp HS tiếp cận cấu trúc văn bản, phát hiện các cấp độ của chỉnh thể nghệ thuật, nhất là phân tích sự thống nhất giữa nội dung và hình thức văn bản. - Quan điểm tiếp cận hướng vào đáp ứng của học sinh: Xây dựng hệ thống BT đọc hiểu cần hướng học sinh đến vai trò của một chủ thể cảm thụ, đặt HS trong mối quan hệ với văn bản để HS có thể nói lên tâm tư, nguyện vọng, bày tỏ những suy nghĩ, cảm xúc của riêng mình. Xây dựng hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng đọc hiểu văn bản tự sự theo quan điểm tiếp cận đồng bộ là một trong những giải pháp đảm bảo hiệu quả vững chắc cho việc dạy học tác phẩm văn chương trong nhà trường. 18 Bốn là, xây dựng hệ thống bài tập rèn luyện kỹ đọc hiểu văn bản tự sự cho học sinh THPT phải đảm bảo tinh thần đổi mới của phương pháp dạy học hiện nay. Việc xây dựng hệ thống bài tập rèn luyện kỹ đọc hiểu văn bản tự sự cho học sinh THPT phải dạy theo quan điểm tích hợp. Thông qua hệ thống bài tập, học sinh THPT sẽ tích lũy kiến thức văn học, vốn hiểu biết về thực tế cuộc sống; biết vận dụng những kiến thức ấy trong quá trình làm văn. Bên cạnh đó, hệ thống BT còn giúp học sinh THPT ôn lại, khắc sâu những kiến thức cơ bản về Tiếng Việt, biết học hỏi, vận dụng cách dùng từ, đặt câu, diễn dạt vào trong bài viết của mình, cũng như trong quá trình giao tiếp, ứng xử trong cuộc sống hằng ngày. Đồng thời hệ thống BT cũng góp phần rèn luyện kỹ năng viết và trình bày những suy nghĩ, cảm nhận của học sinh THPT trong quá trình làm bài tập; giúp học sinh nhận thức được mối quan hệ giữa tiếp nhận và tạo lập văn bản. Hơn nữa, theo cơ chế dạy học tác phẩm văn chương hiện nay, xây dựng hệ thống bài tập rèn luyện kỹ đọc hiểu văn bản tụ sự cho HS THPT cần dựa trên quan điểm lấy người học làm trung tâm. HS phải trở thành người đọc văn đích thực, được nói lên tiếng nói cảm nhận, rung động nghệ thuật của mình. Khi đó, nhiệm vụ của GV là phải khơi gợi, tạo ra bài tập, những câu hỏi, những tình huống giúp HS bộc lộ những rung động, cảm xúc, tình cảm và suy nghĩ ban đầu về hình tượng, nhân vật, nội dung văn bản để thu hẹp dần khoảng cách thẩm mĩ giữa văn bản và HS. Việc định hướng, gợi mở và tôn trọng những tìm tòi sáng tạo của HS là cách thức hữu hiệu nhất tạo ra cho các em niềm say mê với thế giới văn chương phong phú, nhiều màu sắc. 1.2.4. Yêu cầu khi xây dựng hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng đọc hiểu văn bản tự sự Thứ nhất: Hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng đọc hiểu phải bám sát cấu trúc văn bản tự sự. hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng. 19 Bài tập rèn luyện kỹ năng đọc hiểu văn bản tự sự cần bám sát cấu trúc văn bản tự sự, định hướng cho HS tiếp xúc với thế giới hình tượng nghệ thuật, ý nghĩa tư tưởng thẩm mỹ của văn bản thông qua lớp vỏ ngôn từ của văn bản đó. Khi HS giải quyết hệ thống bài đọc hiểu, HS sẽ tham gia vào một cuộc đối thoại lớn mà trong đó mối quan hệ giữa học sinh – giáo viên – nhà văn được xác lập thông qua văn bản. Bám sát cấu trúc văn bản, hệ thống bài tập đọc hiểu sẽ giúp HS thấy được tầm quan trọng của việc đọc văn bản tự sự, góp phần nâng cao năng lực đọc hiểu và sáng tạo của HS. Điều đó khiến cho học sinh chủ động, sáng tạo hơn trong quá trình tiếp nhận và có thể hiểu sâu sắc văn bản đó. Thứ hai: Bài tập được xây dựng phải vừa chi tiết, cụ thể, vừa đảm bảo tính hệ thống nhằm rèn luyện kỹ năng đọc hiểu văn bản tự sự cho HS Khi xây dựng hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng đọc hiểu cho HS, các bài tập cần phải được thiết kế một cách chi tiết, cụ thể, hướng vào các vấn đề trọng tâm của tác phẩm nhằm định hướng, giúp HS hiểu và nắm vững tác phẩm. Để làm được điều này, chúng tôi chú ý chia nhỏ các vấn đề, hướng đến những chi tiết, sự việc góp phần thể hiện chủ đề, ý nghĩa của tác phẩm văn chương. Thứ ba: Đảm bảo nguyên tắc đa dạng khi xây dựng hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng đọc hiểu văn bản tự sự. Hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng đọc hiểu cần phải được xây dựng một cách đa dạng, phong phú, phản ánh được tính đa dạng, phức tạp của văn bản tự sự. Sự đa dạng thể hiện ở chỗ: cùng một kỹ năng, chúng tôi xây dựng nhiều kiểu bài tập khác nhau. Như vậy sẽ tránh được sự nhàm chán, đơn điệu; tạo sự hứng thú, kích thích suy nghĩ của HS, giúp HS tham gia một cách tích cực vào quá trình tìm hiểu, khám phá cái hay, cái đẹp của văn bản. Thứ tư: Hệ thống bài tập phải đảm bảo tính vừa sức, gợi mở, kích thích sự cảm thụ, khả năng tư duy tích cực, sáng tạo, độc lập của người học. 20 Yêu cầu vừa sức đòi hỏi hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng đọc hiểu văn bản tự sự không quá khó cũng không quá dễ đối với HS, Căn cứ vào mục tiêu cần đạt khi dạy học văn bản, đặc điểm bài học, trình độ của HS để xây dựng hệ thống bài tập tương ứng tạo được sự hứng thú cho HS. Dựa trên những định hướng và yêu cầu đã trình bày trên đây, chúng tôi đã tìm hiểu, nghiên cứu và xây dựng hệ thống bài tập đọc hiểu văn bản tự sự cho HS THPT. 2. Xây dựng hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng đọc hiểu văn bản tự sự ở trường THPT Một trong những tín hiệu có thể đem đến cho người đọc những thông tin phong phú về tác phẩm là những chi tiết nghệ thuật. Chi tiết nghệ thuật “là tiểu tiết của tác phẩm mang sức chứa lớn về cảm xúc và tư tưởng” [26].Chi tiết ấy có thể là một lời nói, một cử chỉ, một hành động của nhân vật, hoặc một sự vật, một hình ảnh thiên nhiên, một nét chân dung… Chi tiết càng có sức biểu hiện càng góp phần nâng cao giá trị tác phẩm. Không bao giờ có một tác phẩm hay mà chi tiết lại nhạt nhẽo, nông cạn, thiếu sức sống. Do đó, tìm hiểu tác phẩm phải luôn xuất phát từ chi tiết nghệ thuật, nhất là các chi tiết quan trọng. Muốn khám phá những chi tiết ấy cần bám sát văn bản ngôn từ và thế giới hình tượng của tác phẩm, chú ý giọng điệu, kết cấu tác phẩm. 2.1. Bài tập đọc hiểu chi tiết nghệ thuật về nhan đề của văn bản tự sự Nhan đề là yếu tố đầu tiên của văn bản mà người đọc được tiếp xúc, là yếu tố thể hiện tập trung nhất, cô đọng nhất dụng ý nghệ thuật của nhà văn muốn gửi gắm. Nhan đề là một trong những tín hiệu nghệ thuật quan trọng, nhưng một số giáo viên vẫn còn coi nhẹ, bỏ qua hai yếu tố này. Từ thực trạng trên, chúng tôi xây dựng bài tập đọc hiểu chi tiết nghệ thuật về nhan đề, lời đề từ của văn bản tự sự qua một số ví dụ sau:
- Xem thêm -

Tài liệu liên quan