Tài liệu Skkn sử dụng tài liệu lịch sử thành văn kết hợp với đồ dùng trực quan quy ước theo hướng phát huy tính tích cực của học sinh trong dạy học lịch sử bài 20” (sgk lịch sử 12, c.

MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Đổi mới phương pháp dạy học nói chung và phương pháp dạy học lịch sử (PPDHLS) nói riêng là nhiệm vụ quan trọng của ngành giáo dục nhằm nâng cao chất lượng dạy và học. Dạy học lịch sử ở trường phổ thông phải thực hiện nhiệm vụ giáo dục, giáo dưỡng, phát triển kỹ năng cho học sinh. Trên cơ sở đó khơi dậy ở học sinh những cảm xúc lành mạnh, tình cảm đẹp đẽ, giúp học sinh nhận thức lịch sử nhân loại, lịch sử dân tộc. Việc dạy học lịch sử không dừng ở việc cung cấp một số sự kiện, nhân vật lịch sử, những mẫu chuyện về quá khứ mà cơ bản phải hình thành cho học sinh hệ thống tri thức khoa học và phương pháp tư duy lịch sử. Hệ thống tri thức lịch sử cần hình thành cho học sinh không chỉ bó hẹp trong sách giáo khoa (SGK), mà còn thông qua các loại tài liệu phong phú và đa dạng, trong đó có tài liệu thành văn. Lịch sử là những gì đã thuộc về quá khứ, vì vậy để giúp học sinh hiểu và nhận thức được những kiến thức lịch sử thì giáo viên phải sử dụng đồ dùng trực quan qui ước trong dạy học lịch sử, qua đó góp phần nâng cao chất lượng dạy học. Mỗi môn học trong nhà trường phổ thông đều có phương pháp giảng dạy phù hợp với bộ môn của mình. Trong phương pháp dạy học lịch sử, việc sử dụng tài liệu lịch sử thành văn kết hợp với đồ dùng trực quan qui ước là một trong những phương pháp cơ bản không thể thiếu, góp phần nâng cao chất lượng dạy học lịch sử, gây hứng thú học tập cho học sinh. Tuy nhiên, trong những năm gần đây, chất lượng dạy học lịch sử đang suy giảm một cách đáng báo động. Thực tế cho thấy rằng Lịch sử là môn học ít được học sinh yêu thích; chất lượng môn Lịch sử đang giảm sút đó là do quan niệm đây là môn phụ, là môn khô khan với những sự kiện khó nhớ. Quan niệm trên xuất phát một phần do cách dạy học lịch sử phổ thông hiện nay đó là vẫn tồn tại tình trạng “đọc, chép” khiến cho học sinh nhàm chán, đây là tình trạng đáng báo động. Mặt khác còn do giáo viên chưa chú trọng việc rèn luyện việc xây dựng và sử dụng đồ dùng trực quan quy ước cho học sinh. Có rất nhiều nguyên nhân dẫn đến tình trạng này như chưa thực hiện nhuần nhuyễn các phương pháp : “dạy học nêu vấn đề, “lấy học sinh làm trung tâm”,“ứng dụng công nghệ thông tin trong dạy học”… trong đó có nguyên nhân cơ bản là giáo viên ít sử dụng tài liệu lịch sử thành văn kết hợp với đồ dùng trực quan quy ước nhằm phát huy tính tích cực học tập cho học sinh. Thực tiễn dạy học ở một số trường phổ thông cho thấy, với việc sử dụng tài liệu lịch sử thành văn kết hợp với đồ dùng trực quan quy ước qua mỗi giờ học lịch sử đã gây được hứng thú học tập của học sinh và nâng cao hiệu quả của giờ học. Bài 20 (SGK Lịch sử 12-Chương trình Chuẩn) có rất nhiều tài liệu lịch sử thành văn và đồ dùng trực quan quy ước nhằm giúp học sinh (HS) nắm được bản chất các sự kiện đã diễn ra. Đồng thời thông qua những kiến thức lịch sử quan trọng đó sẽ có ý nghĩa rất lớn trong việc giáo dục đạo đức, tư tưởng, đặc biệt là lòng tin cho HS, có ý nghĩa lớn trong việc phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh. Xuất phát từ định hướng về đổi mới phương pháp dạy học lịch sử ở trường THPT và để góp phần mang lại hiệu quả cao trong giáo dục, giáo dưỡng, phát triển giáo viên phải biết sử dụng đa dạng hệ thống phương pháp dạy học để phát huy tư duy sáng tạo của học sinh, tôi mạnh dạn chọn đề tài “Sử dụng tài liệu lịch sử thành văn kết hợp với đồ dùng trực quan quy ước theo hướng phát huy tính tích cực của học sinh trong dạy học lịch sử bài 20” (SGK Lịch sử 12, Chương trình Chuẩn) ” 2. Lịch sử vấn đề Các nhà nghiên cứu giáo dục, của nhà sử học, quản lý giáo dục, các nhà khoa học quan tâm nghiên cứu. Đã có rất nhiều công trình nghiên cứu được công bố góp phần không nhỏ trong việc thúc đẩy dạy học nói chung và dạy học lịch sử nói riêng. * Ở nước ngoài: Trong cuốn “ Chuẩn bị giờ học lịch sử như thế nào?”. N.G. Đai-ri có đề cập đến biện pháp sử dụng đồ dùng trực quan Ngoài ra, trong cuốn “ Những cơ sở của lý luận dạy học” của B.P.Êxipốp, và một số tác giả khác như: MF. Bôliov, L.A Gôdơn,… trong các công trình nghiên cứu của mình ít nhiều có đề cập vấn đề kĩ năng và rèn luyện kỹ năng trong dạy học. 2 * Ở trong nước: Các nhà nghiên cứu về lý luận và phương pháp dạy học lịch sử, như Phan Ngọc Liên (Chủ biên) trong cuốn “Phương pháp dạy học lịch sử” (Tập I và tập II); cuốn “Đồ dùng trực quan trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông cấp II” của Phan Ngọc Liên, Phạm Kì Tá; các tài liệu bồi dưỡng giáo viên thực hiện chương trình, sách giáo khoa môn Lịch sử lớp 10, 11, 12 do Bộ Giáo dục và Đào tạo chỉ đạo biên soạn… đã đề cập đến vấn đề rèn luyện kĩ năng bộ môn cho học sinh trong dạy học lịch sử. Tác giả Trịnh Đình Tùng (Chủ biên) trong cuốn “Hướng dẫn sử dụng kênh hình trong sách giáo khoa Lịch sử Trung học cơ sở (Phần lịch sử Việt Nam); Nguyễn Thị Côi, Trịnh Đình Tùng, Nguyễn Mạnh Hưởng với cuốn “Hướng dẫn sử dụng kênh hình trong sách giáo khoa Lịch sử lớp 12 Trung học phổ thông”… đã hướng dẫn cho giáo viên khai thác hệ thống kênh hình trong sách giáo khoa để phát huy tính tích cực học tập của học sinh. Nguyễn Thị Côi (Chủ biên) trong cuốn “Rèn luyện kĩ năng nghiệp vụ sư phạm môn Lịch sử” đã nêu lên những vấn đề cơ bản về kĩ năng và việc rèn luyện kĩ năng nghiệp vụ sư phạm cho sinh viên ngành sư phạm Lịch sử. Nhìn chung, các công trình nghiên cứu trên chỉ đề cập đến vấn đề kĩ năng, rèn luyện kĩ năng một cách chung nhất, chưa có một công trình nào nghiên cứu về quy trình, biện pháp rèn luyện kĩ năng xây dựng và sử dụng tài liệu lịch sử thành văn và ĐDTQQƯ cho học sinh trong dạy học lịch sử nói chung, lịch sử Việt Nam bài 20 (SGK lịch sử 12, Chương trình Chuẩn). Đó là nhiệm vụ trọng tâm mà đề tài cần giải quyết. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu của đề tài Là quá trình sử dụng tài liệu lịch sử thành văn kết hợp với đồ dùng trực quan quy ước theo hướng phát huy tính tích cực của học sinh trong dạy học lịch sử bài 20 (SGK lịch sử 12, Chương trình Chuẩn) 3.2. Phạm vi nghiên cứu và giới hạn đề tài Xác định đối tượng nghiên cứu nói trên đề tài không tập trung nghiên cứu sâu lý luận về sử dụng tài liệu lịch sử thành văn kết hợp với đồ dùng trực quan quy ước cho cho học sinh trong dạy học lịch sử và kĩ năng bộ môn, mà chủ yếu vận 3 dụng những thành tựu về lý luận dạy học vào việc sử dụng tài liệu lịch sử thành văn kết hợp với đồ dùng trực quan quy ước cho cho học sinh trong dạy học lịch sử Việt Nam bài 20 (SGK lịch sử 12, Chương trình Chuẩn) và tiến hành thực nghiệm sư phạm một số lớp ở trường THPT Long Khánh. 4. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở kế thừa thành tựu của các tác giả đi trước, đề xuất những nguyên tắc và biện pháp sư phạm cần tuân thủ để sử dụng tài liệu thành văn kết hợp với đồ dùng trực quan quy ước trong dạy học lịch sử bài 20 (SGK Lịch sử 12, Chương trình Chuẩn) nhằm nâng cao chất lượng, hiệu quả bài học lịch sử trên tất cả các mặt giáo dưỡng, giáo dục và phát triển. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu - Sưu tầm tài liệu lịch sử thành văn và xây dựng hệ thống đồ dùng trực quan quy ước để rèn luyện kĩ năng xây dựng và sử dụng đồ dùng trực quan quy ước trong dạy học bài 20 (SGK lịch sử 12-Chương trình Chuẩn)và tiến hành thực nghiệm sư phạm một số lớp ở trường THPT Long Khánh. - Tiến hành điều tra xã hội học để khẳng định sự cần thiết của việc thực hiện đề tài - Đề xuất biện pháp việc sử dụng tài liệu lịch sử thành văn kết hợp với đồ dùng trực quan quy ước cho cho học sinh trong dạy học lịch sử Việt Nam bài 20 ( SGK lịch sử 12, Chương trình Chuẩn) - Thực nghiệm sư phạm ở một số lớp ở trường THPT Long Khánh để kiểm định, đánh giá hiệu quả của đề tài. 6. Phương pháp nghiên cứu - Cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng của Hồ Chí Minh, chủ trương đường lối của Đảng và Nhà nước về lịch sử và giáo dục lịch sử trong nhà trường phổ thông. - Phương pháp điều tra xã hội học để phát hiện tình hình thực tế và rút ra kết luận về những thành công và hạn chế của vấn đề nghiên cứu. - Nghiên cứu và phân tích tài liệu - Phương pháp thực nghiệm sư phạm để kiểm định tính khả thi của đề tài. 7. Đóng góp của đề tài 4 -Đề tài khẳng định vai trò, vị trí của tài liệu thành văn kết hợp với đồ dùng trực quan quy ước trong dạy học lịch sử bài 20 (SGK Lịch sử 12, Chương trình Chuẩn), nâng cao hiệu quả bài học lịch sử. - Lựa chọn những tài liệu thành văn kết hợp và đồ dùng trực quan quy ước phù hợp, có giá trị để nâng cao hiệu quả bài học lịch sử - Đề xuất nguyên tắc và biện pháp sư phạm cụ thể để sử dụng tài liệu thành văn kết hợp với đồ dùng trực quan quy ước trong dạy học lịch sử bài 20 (SGK Lịch sử 12, Chương trình Chuẩn) để nâng cao hiệu quả bài học. 8. Cấu trúc của đề tài Đề tài gồm 3 phần: Phần mở đầu Phần nội dung Phần kết luận 5 NỘI DUNG I. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN 1.1. Cơ sở lí luận 1.1. 1. Tài liệu lịch sử Tài liệu là khâu trung gian giữa nhà sử học và hiện thực được nhà sử học nghiên cứu. Sự hiểu biết của chúng ta về quá khứ bắt nguồn từ những dấu vết quá khứ để lại, nghĩa là chủ yếu từ các tài liệu. Trong nghiên cứu lịch sử, tài liệu đóng vai trò hết sức quan trọng. Bởi vì, trong quá trình nghiên cứu nhà sử học không trực tiếp quan sát sự kiện lịch sử để khôi phục lại sự kiện phải dựa trên cơ sở các nguồn tài liệu, thông qua tài liệu để nhận biết quá khứ. Tài liệu là cơ sở của mọi kết luận khoa học, đặc biệt là khoa học lịch sử. Tư liệu lịch sử còn có thêm vài trò đặc biệt quan trọng trong việc đánh giá chất lượng công trình: “Nhà sử học và sử liệu có quan hệ với nhau, chúng phụ thuộc vào nhau, chất lượng của cái này không thể đánh giá được, nếu như không biết được chất lượng của cái kia”. Do vậy càng xem trọng công tác tư liệu lịch sử bao nhiêu thì thành quả nghiên cứu sẽ càng đạt chất lượng cao bấy nhiêu. Trong thực tiễn công tác nghiên cứu khoa học nói chung, nhà nghiên cứu dành đại bộ phận thời gian và công sức cho công tác tài liệu. Như vậy tư liệu lịch sử chính là cái nền của nghiên cứu lịch sử, nền đó càng bền chắc bao nhiêu thì lâu đài dựng trên nó càng bền vững bấy nhiêu. Nhà nghiên cứu quan niệm tài liệu lịch sử bao gồm những gì đã tồn tại trong quá khứ. Ngược lại có người cho rằng: Tài liệu lịch sử là tài liệu phản ánh và ra đời đồng thời với sự kiện lịch sử…Việc xác định thế nào là tài liệu lịch sử là điều khó và phức tạp vì hiện tại có nhiều quan điểm khác nhau về vấn đề này. Theo tôi, quan niệm của nhà nghiên cứu Liên Xô (cũ) về tài liệu lịch sử được trình bày trong “Bách khoa toàn thư” xuất bản năm 1972 là tương đối đầy đủ và hợp lý: Tài liệu lịch sử là những gì phản ánh trực tiếp quá khứ lịch sử và cho ta khả năng nghiên cứu quá khứ của xã hội loài người. Nghĩa là tất cả những di sản của xã hội loài ngoài dưới dạng các hiện vật của nền văn hóa vật chất cho phép ta nhận thức về sự vật đã diễn ra trong quá khứ. 6 Trên cơ sở định nghĩa này, các nhà nghiên cứu Xô Viết đã chia tài liệu lịch sử thành 6 nhóm: 1. Tài liệu chữ viết 2. Hiện vật khảo cổ học 3. Tài liệu dân tộc học 4. Tài liệu ngôn ngữ học 5. Tài liệu truyền miệng 6. Tài liệu băng hình, điện ảnh, ghi âm. Như vậy nói chung, phạm vi của khái niệm tài liệu lịch sử rất rộng, dường như bao quát toàn bộ những thông tin về lịch sử của xã hội. 1.1.2. Tài liệu lịch sử thành văn trong dạy học lịch sử Có thể coi định nghĩa về tài liệu lịch sử trong “Bách khoa toàn thư” thì bao quát hơn, đầy đủ hơn và sắp xếp khoa học hơn rất nhiều. Vị trí thứ nhất trong 6 nhóm tư liệu lịch sử đó là tài liệu thành văn. Tài liệu lịch sử thành văn ra đời cùng chữ viết, chữ viết cũng được sáng tạo trên cơ sở những yêu cầu ghi nhớ bức thiết của con người mà các hình thức ghi nhớ khác không thỏa mãn được. Tuy nhiên ở những thời kỳ đầu của lịch sử ghi nhớ được ghi chép, sử liệu thành văn chỉ được phản ánh một mặt hoạt động nhất định của một bộ phận xã hội - chủ yếu của giai cấp thống trị và bộ phận tăng lữ. Sử liệu viết về nhân dân ra đời muộn hơn nhưng đa dạng hơn và phản ánh đầy đủ những hoạt động của nhân dân. Từ khi khoa học kỹ thuật phát triển, đặc biệt là nghề in bằng chữ rời và nghề làm giấy công nghiệp, tài liệu lịch sử thành văn tăng vọt lên và hầu như chiếm địa vị thống trị chủ yếu trong các nguồn sử liệu. Ở đây, chúng ta tìm thấy tất cả thông tin về hoạt động của con người từ sản xuất vật chất cho đến những thành tựu về văn hóa, tinh thần. Trong học tập lịch sử, học sinh không thể trực tiếp tri giác các sự kiện lịch sử đã diễn ra trong quá khứ, cho nên không có biểu tượng nảy sinh, từ trực giác đối với sự kiện, hiện tượng có thật. Vì vậy, tài liệu là chổ dựa cho việc tái tạo lại quá khứ lịch sử. Đó là giai đoạn nhận thức cảm tính trong học tập lịch sử. Ở giai đoạn tiếp theo, với tư duy trừu tượng thông qua hoạt động độc lập, tích cực của tư duy, học sinh tiến đến hiểu những trí thức trừu tượng, khái quát, đây là giai đoạn nhận thức lý tính của việc học tập lịch sử. 1.1.3. Đồ dùng trực quan quy ước là gì? 7 Đồ dùng trực quan quy ước là những bản đồ, kí hiệu hình học đơn giản được sử dụng trong dạy học lịch sử, là loại đồ dùng trực quan mà giữa người thiết kế đồ dùng, người sử dụng và người học có một số quy ước ngầm nào đó (về màu sắc, kí hiệu hình học đơn giản. 1.1.4.Các loại đồ dùng trực quan quy ước Trong dạy học lịch sử ở trường THPT, GV thường sử dụng các loại đồ dùng trực quan quy ước sau: - Bản đồ lịch sử: Nhằm xác định địa điểm của sự kiện trong thời gian và không gian nhất định. Đồng thời bản đồ lịch sử còn giúp học sinh suy nghĩ và giải thích các hiện tượng lịch sử về mối liên hệ nhân quả, về tính quy luật và trình tự phát triển của quá trình lịch sử, giúp các em cũng cố, ghi nhớ những kiến thức đã học. Bản đồ lịch sử chia làm hai loại chính sau: + Bản đồ tổng hợp: Phản ánh những sự kiện lịch sử quan trọng nhất của một nước hay nhiều nước có liên quan ở một thời kỳ nhất định, trong những điều kiện tự nhiên nhất định. + Bản đồ chuyên đề: Nhằm diễn tả những sự kiện riêng rẽ hay một mặt quá trình lịch sử, như diễn biến một trận đánh, sự phát triển kinh tế của một nước trong một giai đoạn lịch sử. - Niên biểu: Hệ thống hóa các sự kiện quan trọng theo thứ tự thời gian đồng thời nêu lên mối liên hệ giữa các sự kiện cơ bản. Vì vậy, trong dạy học lịch sử, GV nên sử dụng niên biểu để cũng cố kiến thức cho HS một cách có hệ thống. Niên biểu chia làm ba loại chính sau: + Niên biểu tổng hợp: Là bảng liệt kê những sự kiện lớn xảy ra trong một thời gian dài. Loại niên biểu này giúp HS không những ghi nhớ những sự kiện chính, mà còn nắm được các mốc thời gian đánh dấu mối quan hệ của các sự kiện quan trọng... Niên biểu tổng hợp còn trình bày những mặt khác nhau của một sự kiện xảy ra ở một nước trong một thời gian hay trong nhiều thời kỳ. + Niên biểu chuyên đề: Là loại niên biểu nhằm đi sâu trình bày nội dung một vấn đề quan trọng nỗi bật nào đó của một thời kỳ nhất định, giúp HS nhận thức được bản chất của sự kiện một cách toàn diện và đầy đủ. 8 + Niên biểu so sánh: Dùng để so sánh, đối chiếu các sự kiện, các giai đoạn lịch sử nhằm làm nổi bật bản chất, đặc trưng của các sự kiện ấy, hoặc để rút ra một kết luận khái quát có tính chất nguyên lý. - Đồ thị dùng để diễn tả quá trình phát triển, sự vận động của một sự kiện lịch sử, trên cơ sở sử dụng số liệu, tài liệu thống kê trong bài học. Đồ thị có thể biểu diễn bằng một mũi tên để minh họa sự vận động đi lên, sự phát triển của một hiện tượng lịch sử, hoặc được biểu diễn trên một trục tọa độ. - Sơ đồ: Nhằm cụ thể hóa nội dung sự kiện bằng những kí hiệu hình học đơn giản, diễn tả tổ chức một cơ cấu xã hội, một chế độ chính trị, mối quan hệ giữa các sự kiện lịch sử. 1.2. Cơ sở thực tiễn 1.2.1. Mục đích điều tra - Tìm hiểu trong dạy học môn Lịch sử ở trường phổ thông, giáo viên có chú trọng việc sử dụng tài liệu lịch sử thành văn kết hợp với ĐDTQQƯ trong dạy học lịch sử bài 20 (SGK Lịch sử 12, Chương trình Chuẩn) - Từ kết quả điều tra tạo cơ sở thực tế , từ đó đối chiếu với lý luận, đề xuất những hình thức sử dụng tài liệu lịch sử thành văn kết hợp với ĐDTQQƯ trong dạy học lịch sử . - Từ kết quả nghiên cứu tôi đề xuất những kiến nghị để việc sử dụng tài liệu lịch sử thành văn kết hợp với ĐDTQQƯ trong dạy học lịch sử bài 20 (SGK Lịch sử 12, Chương trình Chuẩn). 1.2.2. Nội dung điều tra Đối với GV, kết hợp dự giờ thăm lớp với các phương pháp khác như phỏng vấn, hỏi chuyện, trả lời phiếu điều tra, tập trung vào một số vấn đề sau: - Những thuận lợi và khó khăn khi sử việc sử dụng tài liệu lịch sử thành văn kết hợp với ĐDTQQƯ trong DHLS. - Phương pháp, cách thức sử việc sử dụng tài liệu lịch sử thành văn kết hợp với ĐDTQQƯ trong DHLS hiện nay của GV. - Ý kiến đề xuất của GV về việc sử dụng việc sử dụng tài liệu lịch sử thành văn kết hợp với ĐDTQQƯ trong DHLS ở trường THPT hiện nay. Đối với HS, tôi tập trung vào một số vấn đề chủ yếu: 9 - Thái độ, tinh thần học tập bộ môn Lịch sử nói chung của HS ở trường THPT. - Nhận thức của HS về tác dụng của kiến thức lịch sử với cuộc sống. - Phương pháp học tập môn Lịch sử của HS. - Mức độ hứng thú và khả năng ghi nhớ của HS khi thầy (cô) sử việc sử dụng tài liệu lịch sử thành văn kết hợp với ĐDTQQƯ trong DHLS. 1.2.3. Kết quả điều tra - Về phía giáo viên : Về mức độ cần thiết phải việc sử dụng tài liệu lịch sử thành văn kết hợp với ĐDTQQƯ trong DHLS đều thừa nhận và khẳng định, vai trò to lớn không thể thiếu của việc sử dụng tài liệu lịch sử thành văn kết hợp với ĐDTQQƯ trong DHLS, nếu biết việc sử dụng tài liệu lịch sử thành văn kết hợp với ĐDTQQƯ sẽ đem lại hiệu quả dạy học cao , góp phần làm cho giờ học lịch sử sinh động, tạo hứng thú cho HS, giúp các em nhận thức bài học lịch sử sâu sắc hơn. Tuy nhiên, trong thực tế giảng dạy, việc sử dụng tài liệu lịch sử thành văn kết hợp với ĐDTQQƯ vào nhiều yếu tố khách quan và chủ quan. Một trong số GV được điều tra cho rằng họ chưa tự tin để việc sử dụng tài liệu lịch sử thành văn kết hợp với ĐDTQQƯ vì mới ra trường, kinh nghiệm giảng dạy chưa nhiều sợ cháy giáo án, có nhiều người cũng thấy sự cần thiết nhưng ngại sử dụng vì phải sưu tầm, mất nhiều thời gian, tốn kém. Mức độ sử dụng phụ thuộc vào nhiều yếu tố: yếu tố về khả năng đổi mới phương pháp, năng lực sư phạm của GV, yếu tố về nguồn Mức độ sử dụng phụ thuộc vào nhiều yếu tố: yếu tố về khả năng đổi mới phương pháp, năng lực sư phạm của GV, yếu tố về nguồn tài liệu lịch sử thành văn, yếu tố về tài liệu hướng dẫn sử dụng ĐDTQQƯ … Khi được hỏi về phương pháp, cách thức việc sử dụng tài liệu lịch sử thành văn kết hợp với ĐDTQQƯ, một số GV có năng lực, tâm huyết đã tìm thấy ở việc sử dụng tài liệu lịch sử thành văn kết hợp với ĐDTQQƯ là phương tiện dạy học đắc lực không chỉ để minh họa cho bài giảng mà còn là nguồn cung cấp kiến thức mới, là phương tiện tiến hành ôn tập, kiểm tra có hiệu quả, sinh động, hấp dẫn. Mặt khác, việc sử dụng tài liệu lịch sử thành văn kết hợp với ĐDTQQƯ còn giúp GV tiến hành bài giảng một cách thuận lợi khi cụ thể hóa về sự kiện, hiện tượng hay một quá trình lịch sử. 10 - Về phía học sinh: Công tác điều tra được tiến hành bằng các câu hỏi trắc nghiệm khách quan và câu hỏi mở để học sinh bày tỏ ý kiến về vấn đề nêu trên, tập trung vào một số nội dung sau đây : + Sự hứng thú của các em về bộ môn lịch sử. + Những hiểu biết của các em về sử dụng tài liệu lịch sử thành văn kết hợp với ĐDTQQƯ trong dạy học lịch sử Việt Nam. + Ý nghĩa, vai trò của việc sử dụng tài liệu lịch sử thành văn kết hợp với ĐDTQQƯ trong dạy học lịch sử Việt Nam . + Tiếp thu những ý kiến khác về hoạt động này. Qua xử lý phiếu điều tra, trao đổi trực tiếp với học sinh, tôi nhận thấy: Đa số các em ở trường được điều tra vẫn thích học bộ môn Lịch sử. Các em cũng nhận thức đúng về tác dụng mang lại của bộ môn Lịch sử với thực tiễn cuộc sống nên có ý thức tích lũy, tìm tòi, suy ngẫm. Các em cũng cho rằng, việc GV sử dụng tài liệu lịch sử thành văn kết hợp với ĐDTQQƯ trong dạy học lịch sử làm cho các em hứng thú học tập hơn, nhớ sâu hơn các sự kiện, có cái nhìn cụ thể hơn về sự kiện, hiện tượng lịch sử, nâng cao hiệu quả bài học hơn, cho HS các kiến thức bổ trợ giúp HS nhanh tiếp thu bài và hiểu sâu hơn các kiến thức cơ bản của bài học. Bên cạnh đó, vẫn còn nhiều em vẫn chưa hứng thú và chăm chú theo dõi bài, việc sử dụng tài liệu lịch sử thành văn kết hợp với ĐDTQQƯ trong DHLS làm cho các em thấy nặng nề và nhàm chán.,chưa thực sự hứng thú học tập lịch sử, đặc biệt chưa biết cách chủ động tiếp nhận kiến thức lịch sử. 1.2.4. Kết luận rút ra Từ việc xử lí kết quả điều tra trên, tôi đi đến những kết luận sau: - Sử dụng sử dụng tài liệu lịch sử thành văn kết hợp với ĐDTQQƯ trong dạy học lịch sử ở trường THPT là cần thiết nhằm làm sinh động, phong phú bài giảng, tạo sự hấp dẫn, thu hút được sự hứng thú học tập; giúp các em hiểu bản chất sự kiện lịch sử, sử dụng tốt tài liệu lịch sử thành văn kết hợp với ĐDTQQƯ còn có tác dụng trong việc phát triển tư duy, năng lực nhận thức độc lập cho các em; góp phần to lớn trong việc bồi dưỡng tư tưởng, tình cảm, tình yêu quê hương, biết trân trọng 11 những giá trị truyền thống của cha ông trong quá khứ. - Đa số giáo viên có sử dụng tài liệu lịch sử thành văn kết hợp với ĐDTQQƯ còn lúng túng trong việc sưu tầm, lựa chọn, sử dụng trong giảng dạy. Nếu có sử dụng, giáo viên chỉ thực hiện ở mức độ minh họa chứ chưa xem đó là nguồn nhận thức làm cho bài giảng thêm nặng nề, thiếu tính hấp dẫn, đôi khi còn làm loãng trọng tâm bài học. Mặc khác, đa số giáo viên còn chưa chú trọng đầu tư thời gian, công sức cho việc sưu tầm, lựa chọn.Chính điều này đã làm cho việc ghi nhớ kiến thức của các em trở nên máy móc, thiếu chiều sâu và thiếu tính hình ảnh cụ thể, do đó các em sẽ không có được khả năng tư duy lôgic cần thiết. - Đa số học sinh chưa thực sự hứng thú với việc học tập bộ môn lịch sử, điều này do nhiều nguyên nhân khách quan lẫn chủ quan. Trong đó việc sử dụng sử dụng tài liệu lịch sử thành văn kết hợp với ĐDTQQƯ của giáo viên trong dạy học lịch sử còn sơ sài, thiếu hấp dẫn. Tóm lại, qua nghiên cứu lý luận và thực tiễn thì việc sử dụng tài liệu lịch sử thành văn kết hợp với ĐDTQQƯ trong DHLS là một phương thức có hiệu quả trong đổi mới PPDH. Nếu GV ý thức đúng vai trò, ý nghĩa củaviệc sử dụng tài liệu lịch sử thành văn kết hợp với ĐDTQQƯ trong DHLS và đầu tư sử dụng chúng có chất lượng sẽ đưa lại hiệu quả đáng kể trong sự nghiệp đổi mới PPDH và nâng cao chất lượng dạy học bộ môn. Tuy nhiên, nhận thức và các biện pháp thực hiện của giáo viên còn rất nhiều bất cập.Vì vậy, chúng tôi nhận thấy sự cần thiết phải đề ra những biện pháp thiết thực nhằm rèn luyện kĩ năng xây dựng và sử dụng ĐDTQQƯ cho học sinh, góp phần nâng cao chất lượng dạy học lịch sử ở trường THPT. II. CÁC BIỆN PHÁP SỬ DỤNG TÀI LIỆU LỊCH SỬ THÀNH VĂN KẾT HỢP ĐỒ DÙNG TRỰC QUAN QUY ƯỚC TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM BÀI 20 (SGK 12, CHƯƠNG TRÌNH CHUẨN) 2.1. Hệ thống tài liệu lịch sử thành văn và đồ dùng trực quan quy ước cần khai thác, sử dụng trong dạy học lịch sử bài 20 (SGK 12, Chương trình Chuẩn) Tên bài Mục bài Nội dung kiến thức Hệ thống tài liệu 12 thành văn và đồ dùng liên quan trực quan qui ước sử Bài 20 dụng I. Âm mưu Mĩ can thiệp sâu vào Niên biểu về việc Mĩ Cuộc mới chiến tranh viện trợ cho Pháp trong kháng Pháp – Mĩ ở Đông Dương cuộc chiến tranh ĐD của cuộc chiến toàn Đông quốc Dương : Kế chống hoạch Nava (xem phụ lục 18) thực dân 13 Pháp kết II. Cuộc tiến thúc (1953 công – 1954) chiến lược Đông – xuân 1953- 1954 và chiến dịch lịch sử Điện Biên Phủ Chủ trương, kế Lược đồ hình thái chiến 1. Cuộc tiến hoạch của ta trong trường trong đông công chiến cuộc tiến công chiến xuân 1953 – 1954 (xem lược Đông – lược Đông – xuân phụ lục 17) Xuân 1953- 1953-1954 1954. “Trước âm mưu mới của Pháp- Mỹ… đồng thời đẩy mạnh hoạt động của các chiến trường sau lưng địch”. (xem phụ lục 3) Sơ đồ về phương hướng chiến lược và cuộc tiến công đông – xuân 1953 – 1954 của ta. (xem phụ lục 11) 14 2. Chiến dịch lịch sử Chủ trương của ta Sơ đồ giải thích vì sao Điện cả ta và Pháp đều chọn Biên Phủ (1954) ĐBP làm điểm quyết chiến chiến lược. (xem Chuẩn bị chiến dịch phụ lục 12) “Để chuẩn bị chiến dịch ĐBP... Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân.” (xem phụ lục 6) “ĐBP thuộc tỉnh Lai Châu... đổ xuống sông Nậm Hu…”(xem phụ lục 7) Sơ đồ tập đoàn cứ điểm Điện Biên Phủ (xem Diễn biến chiến dịch phụ lục 15) lịch sử Điện Biên Sơ đồ chiến dịch lịch Phủ (1954) sử Điện Biên Phủ (xem phụ lục 14) “Phan Đình Giót (1922- 13 tháng 3 năm 1954), là anh hung… trận đánh mở màng chiến dịch Điện Biên Phủ” (xem phụ lục 5) “Tối 1/5, quân ta xung phong... Chiến dịch ĐBP hoàn toàn thắng 15 III. Hiệp định Giơnevơ 1954 về chấm dứt chiến tranh, lập lại hòa bình ở Đông Dương. Hội nghị Giơnevơ “Bước vào đông- xuân 1953- 1954... giải 1. Hội nghị phóng được miền Giơ-ne-vơ. Bắc”. (xem phụ lục 10) Nội dung Hiệp định Giơnevơ 2. Hiệp định Sơ đồ nội dung Hiệp định Giơnevơ Giơ-ne-vơ. (xem phụ lục 16) 2.2. Các biện pháp sử dụng tài liệu lịch sử thành văn kết hợp đồ dùng trực quan quy ước trong dạy học lịch sử Việt Nam bài 20 (SGK 12- Chương trình Chuẩn) 2.2.1. Sử dụng tài liệu lịch sử thành văn kết hợp đồ dùng trực quan quy ước để cụ thể hóa các hiện tượng, sự kiện lịch sử. Trong dạy học lịch sử, HS là đối tượng và chủ thể của nhận thức lịch sử, nhưng do đặc trưng của môn học, các em không thể trực tiếp quan sát quá khứ. Dưới sự giảng dạy, hướng dẫn của giáo viên, học sinh phát huy tính tích cực, năng động nhận thức, thông minh sáng tạo để thực hiện tốt nhiệm vụ giáo dưỡng, giáo dục, phát triển môn học theo những quy định. 16 Do tính toàn diện của việc học tập lịch sử, các khóa trình và bài giảng cung cấp cho học sinh nhiều loại sự kiện thuộc các lĩnh vực khác nhau của đời sống xã hội, như: sự kiện về kinh tế, chính trị, quân sự, văn hóa – xã hội…Muốn học sinh có hiểu biết đầy đủ về sự kiện, cụ thể hóa các hiện tượng, lịch sử, tăng thêm tính sinh động, gợi cảm của bài giảng, gây hứng thú học tập, cần phải sử dụng nguồn tài liệu thành văn kết hợp với đồ dùng trực quan quy ước. Ví dụ: khi dạy về kế hoạch tác chiến đông – xuân 1953 – 1954 , để giúp HS hiểu rõ về kế hoạch ta vạch ra, GV có thể sử dụng sơ đồ về phương hướng chiến lược và cuộc tiến công đông – xuân 1953 – 1954 của ta: Sơ đồ về phương hướng chiến lược và cuộc tiến công đông – xuân 1953 – 1954 của ta. Phương hướng chiến lược và cuộc tiến công đông – xuân 1953 – 1954 của ta. Phương hướng chiến lược Tập trung lực lượng mở cuộc tiến công vào những hướng quan trọng mà địch tương đối yếu Buộc địch phải phân tán lực lượng, tạo điều kiện thuận lợi cho ta. Hướng tiến công của ta trong đông – xuân 1953 – 1954. Bắc Bộ Điện Biên Phủ Buộc địch phải phân tán lực lượng thành 5 địa điểm. Luông Pha Băng Plâycu Mường Sài kết hợp với đoạn tài liệu thành văn sau: “Trước âm mưu mới của Pháp- Mỹ trong cuộc chiến tranh Đông Dương, tháng 9/1953, Bộ Chính trị, Ban chấp hành Trung ương Đảng đã họp tại khu núi Hồng, huyện Định Hóa, tỉnh Thái Nguyên (thuộc Căn cứ địa Việt Bắc) để bàn về chủ trương tác chiến Đông- Xuân 1953- 1954… Đại tướng Võ Nguyên Giáp 17 thay mặt Tổng quân ủy trình bày hai phương án tác chiến do Bộ tham mưu chuẩn bị. Thứ nhất, phương án tập trung toàn bộ hay phần lớn chủ lực đối phó với địch ở đồng bằng Bắc Bộ. Thứ hai, phương án điều động lực lượng mở các cuộc tiến công vào các hướng khác. Bộ Chính trị đã phân tích tình hình, chỉ ra chỗ mạnh, chỗ yếu của địch cũng như của ta, cuối cùng quyết định đưa bộ đội chủ lực ta lên hướng Tây Bắc, buộc địch phải phân tán lực lượng đối phó, ta nhân đó tranh thủ tiêu diệt sinh lực của chúng, đồng thời đẩy mạnh hoạt động của các chiến trường sau lưng địch”. [3, tr. 170- 171] Việc sử dụng tài liệu lịch sử thành văn kết hợp đồ dùng trực quan quy ước để cụ thể hóa các hiện tượng, sự kiện lịch sử đang học sẽ giúp HS khâm phục đối với sự tài tình, sáng suốt của Đảng và Bác Hồ kính yêu, bồi dưỡng cho HS lòng yêu nước, lòng tự hào dân tộc. Như vậy, việc sử dụng tài liệu lịch sử thành văn kết hợp đồ dùng trực quan quy ước để cụ thể hóa các hiện tượng, sự kiện lịch sử đang học, nhằm tạo cho HS có biểu tượng rõ ràng, cụ thể có hình ảnh, tăng thêm tính chất sinh động, gợi cảm của bài giảng và gây hứng thú cho việc học tập của các em. 2.2.2. Sử dụng tài liệu lịch sử thành văn kết hợp đồ dùng trực quan quy ước để tạo biểu tượng về sự kiện, nhân vật lịch sử Do đặc điểm của nhận thức lịch sử là học sinh không thể trực quan sinh động những sự kiện, hiện tượng lịch sử đã xảy trong quá khứ cho nên trong quá trình giảng dạy, người giáo viên phải giúp HS nắm các sự kiện, hiện tượng lịch sử để từ đó các em hình thành những biểu tượng về nhân vật, sự kiện, hiện tượng lịch sử. Tài liệu lịch sử thành văn kết hợp đồ dùng trực quan quy ước được sử dụng để cụ thể hóa các sự kiện lịch sử, nhân vật lịch sử đang học nhằm tạo cho HS có biểu tượng rõ ràng, cụ thể, có hình ảnh cụ thể về sự kiện, nhân vật lịch sử đó. Việc tạo biểu tượng lịch sử còn có ý nghĩa giáo dục lớn đối với HS và chỉ thông qua những hình ảnh cụ thể, sinh động, có sức gợi cảm mới tác động mạnh mẽ đến tư tưởng tình cảm của các em. Sử dụng tài liệu thành văn kết hợp đồ dùng trực quan quy ước để phát huy tính tích cực trong DHLS sẽ mạng lại cho HS nhận thức chính xác, sinh động về sự 18 kiện, nhân vật, trên cơ sở đó tạo cho các em những cảm xúc lịch sử mạng mẽ, sâu sắc. Đó chính là con đường có hiệu quả để tạo biểu tượng, hình thành khái niệm, nêu quy luật và rút bài học lịch sử. Trong quá trình DHLS, người giáo viên cũng cần phải khắc sâu vào trí nhớ HS những hình ảnh, những thông tin về các nhân vật (cả nhân vật chính diện và cả nhân vật phản diện), hay nói cách khác là hình thành cho học sinh những biểu tượng về nhân vật lịch sử. Ví dụ: Khi giảng bài 20: “Cuộc kháng chiến toàn quốc chống thực dân Pháp kết thúc (1953- 1954)”, mục II.2 “Chiến dịch lịch sử Điện Biên Phủ (1954)”, (SGK Lịch sử 12, Chương trình Chuẩn), dạy về nội dung “Quân ta tiêu diệt cụm cứ điểm Him Lam”, giáo viên sử dụng tài liệu thành văn nói về nhân vật Phan Đình Giót: Phan Đình Giót sinh ở làng Tam Quang, huyện Cẩm Xuyên, tỉnh Hà Tĩnh, trong một gia đình nghèo. .. Chiều ngày 13 tháng 3 năm 1954, đơn vị của ông nổ súng tiêu diệt Him Lam. Bộ đội đại đội 58 lao lên mở đường, đã liên tiếp đánh đến quả bộc phá thứ tám, Phan Đình Giót đánh quả thứ chín thì bị thương vào đùi nhưng vẫn xung phong đánh tiếp quả thứ mười. Quân Pháp tập trung hỏa lực trút đạn như mưa xuống trận địa. Bộ đội bị thương vong nhiều. Sau đó, Phan Đình Giót đánh tiếp hai quả nữa, phá hàng rào cuối cùng, mở thông đường để quân đội lên đánh lô cốt đầu cầu. Quân Pháp hoang mang, tận dụng thời cơ, Phan Đình Giót vọt tiến công lô cốt số 2, ném thủ pháo, bắn kiềm chế cho đơn vị tiến lên. Trong đợt này, Phan Đình Giót bị thương vào vai, mất máu nhiều. Bất ngờ, hỏa điểm lô cốt số 3 của lính Pháp bắn mạnh. Lực lượng xung kích của Việt Nam bị ùn lại, Phan Đình Giót tiến đến lô cốt số 3 với ý nghĩa là dập tắt ngay lô cốt này. Phan Đình Giót đã dúng sức (khi đã bị thương, mất máu) nâng tiểu liên bắn vào châu mai, miệng hô tô: “Quyết hy sinh...vì 19 Sơ đồ chiến dịch Điện Biện Phủ 1954 Đảng...vì dân”. Rồi sau đó, Phan Đình Giót lao cả thân mình vào bịt kín lỗ châu mai. Hỏa điểm bị dập tắt, quân Việt Nam tiếp tục xung phong tiêu diệt gọn cứ điểm Him Lam vào ngày 13 tháng 3 năm 1954, giành thắng lợi trong trận đánh mở màng chiến dịch Điện Biên Phủ [15] GV kết hợp với sơ đồ chiến dịch Điện Biên Phủ sau: Trên cơ sở nội dung sách giáo khoa, đoạn tài liệu thành văn về hình ảnh nhân vật Phan Đình Giót kết hợp với sơ đồ chiến dịch Điện Biên Phủ, GV giúp các em HS thấy được tinh thần chiến đấu kiên cường bất khuất của người chiến sĩ cách mạng vì mục tiêu đánh đuổi xâm lược, giành độc lập dân tộc. Đó chính là truyền thống yêu nước, tinh thần kiên cường, anh dũng, ý chí chiến đấu bất khuất vì độc lập, tự do của dân tộc ta luôn nung nấu trong mỗi người dân Việt Nam, hình thành nên lòng yêu nước, lòng khâm phục, tự hào anh hùng dân tộc. Qua đó giáo dục truyền thống yêu nước chống giặc ngoại xâm của nhân dân ta, lòng biết ơn sâu sắc đối với sự hy sinh của cha ông ta vì độc lập dân tộc và HS có thể hiểu được quân ta tiêu diệt cụm cứ điểm Him Lam giành thắng lợi trong trận đánh mở màng chiến dịch Điện Biên Phủ, một thắng lợi có ý nghĩa quan trọng đóng góp trong sự toàn thắng của chiến dịch Điện Biên Phủ 2.2.3. Sử dụng tài liệu lịch sử thành văn kết hợp đồ dùng trực quan quy ước để giải thích sự kiện lịch sử, khái niệm, thuật ngữ Sự kiện lịch sử đã diễn ra trong quá khứ không lặp lại ở hiện tại và tương lai, vì vậy, học sinh sẽ khó hiểu. Với việc sử dụng tài liệu thành văn kết hợp đồ dùng trực quan quy ước để giải thích một sự kiện lịch sử là một trong những biện pháp quan trọng giúp GV giải thích sự kiện lịch sử, khái niệm, thuật ngữ và giúp học 20