Tài liệu Skkn sử dụng phương pháp dạy học trực quan nhằm nâng cao tính tích cực, chủ động của học sinh trong dạy học môn gdcd ở trường thpt

Đề tài: Sử dụng phương pháp dạy học trực quan nhằm nâng cao tính tích cực, chủ động của học sinh trong dạy học môn GDCD ở trường THPT Sông Ray SỬ DỤNG PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TRỰC QUAN NHẰM NÂNG CAO TÍNH TÍCH CỰC, CHỦ ĐỘNG CỦA HỌC SINH TRONG DẠY HỌC MÔN GIÁO DỤC CÔNG DÂN Ở TRƯỜNG THPT SÔNG RAY I. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI Xã hội ngày càng phát triển, quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa diễn ra ngày càng mạnh mẽ, kéo theo đó giáo dục cũng phát triển không ngừng. Để đáp ứng kịp thời những yêu cầu của quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa thì giáo dục và đào tạo có vai trò to lớn trong việc trực tiếp tham gia bồi dưỡng nguồn lực con người. Con người phát triển cao về trí tuệ, cường tráng về thể chất, phong phú về tinh thần, trong sáng về đạo đức là động lực và mục tiêu của công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội ở nước ta. Chính vì vậy, trong văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VIII của Đảng cộng sản Việt Nam đã nhấn mạnh: “Giáo dục và đào tạo phải xác định rõ mục tiêu, thiết kế nội dung, chương trình đổi mới phương pháp giáo dục, đào tạo, lựa chọn, những nội dung có tính cơ bản, hiện đại. Tăng cường giáo dục công dân, giáo dục lòng yêu nước, chủ nghĩa Mác Lê - nin và tư tưởng Hồ Chí Minh, giáo dục đạo đức và nhân văn, lịch sử dân tộc và bản sắc văn hóa dân tộc, ý chí vươn lên vì tương lai của bản thân và tiền đồ của đất nước. Từng bước áp dụng các phương pháp tiên tiến và phương pháp hiện đại vào quá trình đào tạo.... ” Đến đại hội X vẫn tiếp tục nhấn mạnh: “ Nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện, đổi mới tổ chức, nội dung, phương pháp và dạy học... ” Phương pháp dạy học là một trong những yếu tố hàng đầu và có ý nghĩa then chốt đối với việc nâng cao chất lượng giáo dục. Vì vậy đổi mới phương pháp dạy học đang được đặt ra một cách cấp bách, yêu cầu này xuất phát từ thực tiễn giáo dục Việt Nam. Một trong những xu hướng cơ bản của đổi mới phương pháp dạy học là việc nâng cao hiệu quả sử dụng phương pháp trực quan. Đây là phương pháp dạy học đang được khuyến khích sử dụng trong dạy học ở nhiều bộ môn, vấn đề này lại càng có ý nghĩa hơn đối với môn Giáo dục công dân. Bởi lẽ, môn Giáo dục công dân là môn khoa học quan trọng góp phần hình thành thế giới quan và nhân sinh quan tích cực, tiến bộ cho học sinh và cùng với những môn khoa học khác hình thành và phát triển nhân cách con người. Tuy nhiên, môn học đang bị học sinh xem là khô khan, khó hiểu, các em còn mang tính ỷ lại trong học tập và học theo cách đối phó. Thậm chí có em còn sẵn sàng buông xuôi luôn để dồn thời gian vào học các môn thi tốt nghiệp, đại học sau này. Thực tế cho thấy hiện nay tình trạng “ dạy chay” trong các trường phổ thông vẫn còn phổ biến, giáo viên ít sử dụng đồ dùng trực quan nên giờ học không sinh động làm cho học sinh nhàm chán. Đa số học sinh quen với cách học thụ động, thiếu năng lực tư duy độc lập, sáng tạo để vận dụng kiến thức, kĩ năng vào cuộc sống thực tế. Vấn đề được đặt ra là: Phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, tư duy, sáng tạo của học sinh, bồi dưỡng năng lực tự học và lòng say mê học tập. Tức là phải khắc phục lối truyền thụ kiến thức một chiều rèn luyện nếp tư duy GVTH: Lại Thị Ngọc Xuyến Đơn vị: Trường THPT Sông Ray Trang 1 Đề tài: Sử dụng phương pháp dạy học trực quan nhằm nâng cao tính tích cực, chủ động của học sinh trong dạy học môn GDCD ở trường THPT Sông Ray sáng tạo cho người học, từng bước áp dụng các phương pháp tiên tiến và phương pháp hiện đại vào quá trình dạy học mang lại hứng thú học tập cho học sinh. Xuất phát từ những lý do trên và nhằm nâng cao chất lượng dạy và học môn Giáo dục công dân ở trường THPT Sông Ray, để học sinh nhận thức về môn Giáo dục công dân một cách hiệu quả hơn nên trong quá trình giảng dạy tôi đã áp dụng nhiều phương pháp giảng dạy tích cực khác nhau trong đó có phương pháp dạy học trực quan. Với phương pháp này, không những giúp giáo viên hướng dẫn hoạt động nhận thức của học sinh, phát huy tính chủ động, sáng tạo của học sinh trong việc chiếm lĩnh tri thức. Bên cạnh đó nó còn là nguồn phương tiện giúp học sinh nắm vững các khái niệm, quy luật, hiện tượng, các vấn đề về kinh tế xã - hội, rèn luyện cho học sinh kĩ năng, thái độ đúng đắn, hình thành cho học sinh nhân sinh quan tích cực, tiến bộ. Bằng những kinh nghiệm của bản thân và thu nhận một số ý kiến đóng góp từ quý thầy cô trong tổ bộ môn cùng với việc tham khảo ở đồng nghiệp về chất lượng học tập của học sinh nên tôi đã thực hiện đề tài: “ Sử dụng phương pháp dạy học trực quan nhằm nâng cao tính tích cực, chủ động của học sinh trong dạy học môn Giáo dục công dân ở trường THPT Sông Ray”. II. TỔ CHỨC THỰC HIỆN ĐỀ TÀI 1. Cơ sở lý luận của đề tài 1.1. Khái niệm phương pháp dạy học Thuật ngữ phương pháp dạy học có nguồn gốc từ tiếng Hy Lạp là “Methodos”, có nghĩa là con đường, cách thức hoạt động nhằm đạt được mục đích. Có khá nhiều khái niệm về phương pháp dạy học, tuy nhiên dù ở những phạm vi quan niệm khác nhau tất cả đều cho rằng: - Phương pháp dạy học phản ánh hình thức vận động của nội dung dạy học. - Phương pháp dạy học phản ánh sự vận động quá trình nhận thức của học sinh nhằm đạt được mục đích học tập. - Phương pháp dạy học phản ánh cách thức hoạt động, thao tác, trao đổi thông tin, dạy học giữa thầy và trò. 1.2. Tính chất chung của phương pháp dạy học. Phương pháp dạy học có tính hai mặt: mặt khách quan gắn liền với đối tượng của phương pháp và điều kiện dạy học; mặt chủ quan gắn liền với chủ thể sử dụng phương pháp. Phương pháp dạy học có những đặc điểm đặc biệt so với các phương pháp khác là ở chỗ nó là một phương pháp kép, là sự tổng hợp của hai phương pháp: Phương pháp dạy và phương pháp học. Hai phương pháp này có tương tác chặt chẽ và thường xuyên với nhau trong đó hoạt động học vừa là đối tượng của hoạt động dạy vừa là chủ thể của hoạt động học. Phương pháp dạy học chịu sự chi phối của mục đích dạy học và nội dung dạy học. Hoạt động sáng tạo của người thầy về mặt nội dung là có giới hạn, không được đi quá xa nội dung chương trình nhưng sự sáng tạo về phương pháp là vô hạn. Phương pháp dạy học thể hiện trình độ nghiệp vụ sư phạm của giáo viên. GVTH: Lại Thị Ngọc Xuyến Đơn vị: Trường THPT Sông Ray Trang 2 Đề tài: Sử dụng phương pháp dạy học trực quan nhằm nâng cao tính tích cực, chủ động của học sinh trong dạy học môn GDCD ở trường THPT Sông Ray 1.3. Phương pháp trực quan trong dạy học a. Quan điểm về phương pháp trực quan Trực quan là phương pháp giảng dạy mà giáo viên sử dụng các phương tiện dạy học tác động trực tiếp đến các cơ quan cảm giác của học sinh, hướng dẫn học sinh quan sát, đặt câu hỏi để học sinh giải thích các hiện tượng quan sát được, từ đó học sinh lĩnh hội kiến thức nhằm đạt hiệu quả dạy học cao. Các phương pháp trực quan trong dạy học bao gồm” - Các vật tượng trưng như: sơ đồ, bản đồ, bảng biểu. - Các vật tạo hình như: tranh, sa bàn, phim ảnh, ti vi, máy tính... Các phương tiện trực quan được sử dụng trong dạy học trong tất cả các môn ở trường phổ thông. Nhưng tùy theo nội dung kiến thức, đặc điểm môn học và điều kiện cụ thể mà giáo viên có cách vận dụng sáng tạo cho phù hợp. Các phương tiện trực quan có thể bao gồm: phương pháp quan sát trực quan và phương pháp trình bày trực quan. - Quan sát trực quan được coi là phương pháp nhận thức cảm tính tích cực. - Trình bày trực quan: khi trình bày trực quan, học sinh quan sát các phương tiện trực quan dưới sự hướng dẫn của giáo viên. b. Những cơ sở khoa học của phương pháp sử dụng phương tiện trực quan Bất cứ một sự vật, hiện tượng nào, khoa học nào đều có cơ sở thực tiễn của nó. Phương pháp dạy học trực quan cũng có cơ sở khoa học, đó là: * Xuất phát từ quy luật nhận thức Xã hội loài người phát triển là vì nhu cầu của con người ngày càng nhiều, muốn đáp ứng được nhu cầu đó con người phải nhận thức được đối tượng của nhu cầu là gì. Như vậy, ta thấy, nhận thức xuất phát từ nhu cầu thực tiễn, chính môi trường thực tiễn sẽ cung cấp những hình ảnh cụ thể, những sự vật, hiện tượng cụ thể...Điều đó đáp ứng cho vế thứ nhất của bài toán nhận thức đó là “ trực quan sinh động”. Rồi qua quá trình phân tích, tổng hợp, khái quát...là “ giai đoạn nhận thúc lý tính” để cho ra những khái niệm, những quy luật, những phạm trù...Nếu không có trực quan sinh động thì khái niệm sẽ không hình thành. Nếu trực quan không đầy đủ thì khái niệm sẽ thiếu cơ sở thực tế và nó không phản ánh đầy đủ được nội dung, bản chất của sự vật, hiện tượng. Ở giai đoạn nhận thức cảm tính càng có nhiều cơ quan cảm giác tham gia vào quá trình phản ánh sự vât hiện tượng càng làm cho biểu tượng chính xác, càng có cơ sở cho giai đoạn nhận thức cao hơn – giai đoạn nhận thức lý tính. Ở bậc trung học phổ thông, trình độ tư duy khái quát của học sinh đã phát triển nhưng chưa cao. Do vậy, phương pháp này đóng vai trò quan trọng, tác động đến trí nhớ của học sinh và giúp cho bài giảng trở nên sinh động hơn, thu hút sự chú ý của người học. Nhà giáo dục Việt Nam Hồ Ngọc Đại đã cho rằng: trực quan sinh động, thực tiễn sinh động, đây chính là cơ sở - động lực, tiêu chuẩn của quá trình nhận thức. * Dựa trên kết luận của thực nghiệm tâm lí học Hệ thống giác quan của con người bao gồm: xúc giác, thị giác, khứu giác, thính giác, vị giác. Tất cả đều có sự tham gia cũng như có vị trí cao trong quá trình GVTH: Lại Thị Ngọc Xuyến Đơn vị: Trường THPT Sông Ray Trang 3 Đề tài: Sử dụng phương pháp dạy học trực quan nhằm nâng cao tính tích cực, chủ động của học sinh trong dạy học môn GDCD ở trường THPT Sông Ray nhận thức các sự vật, hiện tượng khách quan của con người. Qua những điều tra thực tế của tâm lí học hiện đại cho thấy: nếu kết hợp nhiều giác quan một lúc khi tham gia hoạt động nhận thức thì sự nhầm lẫn, sai sót sẽ giảm đi, kết quả và độ bền vững của tri thức sẽ tăng lên. Một cuộc điều tra khác của tổ chức giáo dục văn hóa, khoa học (UNESCO) của Liên Hợp Quốc đã ghi nhận: người ta tiến hành đưa ra một lượng thông tin bằng nhiều cách ở ba nhóm khác nhau, kết quả thu được: - Nhóm truyền tải thông tin bằng hình ảnh thì thu nhận được 25% lượng thông tin. - Nhóm truyền tải thông tin bằng âm thanh thì thu nhận được 15% lượng thông tin. - Nhóm truyền tải thông tin bằng cả âm thanh lẫn hình ảnh cùng một lúc thì thu nhận được 15% lượng thông tin. Như vậy, qua hai kết quả thực nghiệm trên ta thấy rằng thị giác có ưu thế hơn so với các giác quan khác trong quá trình nhận thức. Nếu có sự kết hợp giữa hai giác quan thị giác và thính giác thì kết quả nhận thức thu được sẽ cao hợn. * Dựa trên quan điểm Mác – Lênin Phương pháp trực quan trong dạy học được dựa trên lý luận nhận thức của triết học duy vật biện chứng “ từ trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng và từ tư duy trừu tượng đến thực tiễn – đó là nhận thức chân lý, của sự nhận thức hiện thực khách quan” ( Bút ký triết học tr189, NXB Sự thật Hà Nội, 1963). Trong dạy học, muốn tạo ra sự chuyển biến trong nhận thức của người học từ cảm giác đến tư duy trừu tượng và từ tư duy trừu tượng đến thực tiễn thì phải xác định mối quan hệ giữa cảm tính và lí tính, giữa cái cụ thể và cái trừu tượng trong nhận thức của học sinh – trong đó mối quan hệ giữa cái cụ thể và cái trừu tượng đóng vai trò đặc biệt quan trọng. Vận dụng lý luận trên vào lĩnh vực dạy học, ta thấy: trong dạy học, muốn nhận thức được đối tượng học tập thì người học phải có hình ảnh trực quan về chúng. Mục đích của phương pháp dạy học trực quan là tạo ra những hình ảnh về biểu tượng của đối tượng nhận thức cho học sinh, để từ đó, hình thành các khái niệm khoa học. Nếu không có các hình ảnh về các biểu tượng đó thì học sinh không thể có khái niệm về đối tượng học tập. Như vậy, dạy học phải bắt đầu từ cái cụ thể, trực quan, đây là một nguyên tắc của lý luận nhận thức và dạy học. Tuy nhiên, có thể sử dụng phương tiện trực quan hay không lại phải phụ thuộc vào người học đã có hình ảnh biểu tượng về đối tượng nhận thức hay chưa (nếu người học chưa có những hình ảnh, biểu tượng về đối tượng nhận thức thì nhất thiết phải có các phương tiện trực quan để tạo ra các hình ảnh tương ứng của chúng. Nếu người học, trong cuộc sống hay trong quá trình học tập trước đó đã hình thành hình ảnh trực quan về đối tượng học tập thì không cần phải sử dụng phương tiện trực quan). Tổ chức cho học sinh tiến hành các hoạt động thực tiễn với các phương tiện trực quan trong dạy học không chỉ giúp các em hình thành những biểu tượng cảm tính về đối tượng nhận thức, mà còn tạo điều kiện cho người học nhận ra được mối quan hệ bản chất của đối tượng cần nắm vững. Hoạt động với các phương tiện trực GVTH: Lại Thị Ngọc Xuyến Đơn vị: Trường THPT Sông Ray Trang 4 Đề tài: Sử dụng phương pháp dạy học trực quan nhằm nâng cao tính tích cực, chủ động của học sinh trong dạy học môn GDCD ở trường THPT Sông Ray quan góp phần hoàn thiện các giác quan, hình thành những kĩ năng hoạt động cho học sinh. b. Ưu điểm, nhược điểm của phương pháp dạy học trực quan. * Ưu điểm - Giúp học sinh có thông tin đầy đủ và sâu sắc về đối tượng hoặc hiện tượng nghiên cứu trên cơ sở phát huy nhiều giác quan tham gia vào quá trình tri giác đối tượng nhận thức. - Làm thỏa mãn và phát triển hứng thú của người học. - Làm cho tài liệu học tập vừa sức hơn đối với học sinh bằng tính trực quan thông qua phương tiện dạy học. - Tăng cường lao động của người học và bằng cách đó nâng cao nhịp điệu nghiên cứu tài liệu học tập. - Làm tăng khối lượng công tác tự lực của học sinh. Nếu tổ chức và vận dụng đúng đắn về mặt sư phạm thì phương tiện dạy học đóng vai trò như nguồn thông tin và giải phóng người giáo viên khỏi đống công việc mang tính chất thuần túy trong tiết học như thông báo thông tin, giành nhiều thời gian cho công tác hoạt động sáng tạo đối với học sinh. * Khuyết điểm: - Nếu tổ chưc không hợp lý sẽ làm cho học sinh phân tán sự chú ý, thiếu tập trung vào những dấu hiệu bản chất, làm mất thời gian. - Nếu quá lạm dụng phương tiện trực quan đôi khi phá vỡ logic khoa học của bài học và hạn chế sự phát triển khả năng tư duy trừu tượng cử học sinh. - Phương pháp này đòi hỏi phải sử dụng nhiều phương tiện dạy học hiện đại nên không phải trường nào cũng thực hiện được. 2. Nội dung, biện pháp thực hiện các giải pháp của đề tài 2.1. Một số định hướng trong dạy học môn Giáo dục công dân ở trường trung học phổ thông. - Phương pháp day học môn Giáo dục công dân phải phát huy tính tích cực, chủ động sáng tạo của học sinh; bồi dưỡng cho học sinh năng lực tự học, khă năng thực hành, lòng say mê học tập và ý chí vươn lên; khắc phục thói quen học tập thụ động theo kiểu: thầy giảng – trò nghe, thầy hỏi – trò trả lời; thầy đọc – trò ghi chép và học thuộc. - Quá trình dạy học bài Giáo dục công dân phải là quá trình học sinh được cuốn hút vào các hoạt động do giáo viên thiết kế, tổ chức và chỉ đạo, để thông qua đó, học sinh có thể khám phá và chiếm lĩnh nội dung bài học. Học sinh phải hứng thú, thông hiểu và ghi nhớ những gì học sinh đã nắm được thông qua hoạt động chủ động, nỗ lực của chính mình. - Trong quá trình dạy học, giáo viên phải huy động, khai thác tối đa kinh nghiệm sống của học sinh; tạo cơ hội và động viên, khuyến khích học sinh bày tỏ quan điểm, ý kiến cá nhân về vấn đề đang học. Giáo viên cần khuyến khích học sinh nêu thắc mắc trong khi nghe giảng; đặt câu hỏi cho thầy, cho bạn; trao đổi, tranh luận, tạo nên mối quan hệ hợp tác trong giao tiếp giữa thầy và trò; trò với trò trong quá trình chiếm lĩnh nội dung học tập. GVTH: Lại Thị Ngọc Xuyến Đơn vị: Trường THPT Sông Ray Trang 5 Đề tài: Sử dụng phương pháp dạy học trực quan nhằm nâng cao tính tích cực, chủ động của học sinh trong dạy học môn GDCD ở trường THPT Sông Ray Thông qua thảo luận, tranh luận trong tập thể, ý kiến cá nhân được bộc lộ, bác bỏ hay khẳng định, sẽ giúp học sinh nâng cao được trình độ. Bài học cần vận dụng được vốn hiểu biết và kinh nghiệm của mỗi học sinh cũng như của cả lớp, không nên dựa trên vốn hiểu biết và kinh nghiệm sống của giáo viên. Hợp tác trong học tập sẽ làm tăng hiệu quả học tập, nhất là lúc phải giải quyết những vấn đề gay cấn, lúc cần phối hợp giữa các cá nhân để giải quyết những nhiệm vụ chung. Trong hoạt động hợp tác theo nhóm nhỏ, tính cách, năng lực của mỗi cá nhân được bộc lộ, uốn nắn. Tình bạn, ý thức tổ chức, tinh thần tương trợ được phát triển. Sự hợp tác trong học tập sẽ giúp học sinh quen dần với sự phân công hợp tác trong lao động xã hội và hình thành năng lực hợp tác cho người công dân sống trong một thế gới phát triển với những sự hợp tác song phương, đa phương giữa các quốc gia và xu hướng quốc tế hóa, toàn cầu hóa ngày càng tăng. - Dạy học môn Giáo dục công dân phải gắn với thực tiễn cuộc sống của học sinh. Giáo viên cần tăng cường sử dụng các tình huống, các câu chuyện, các hiện tượng thực tế, các vấn đề bức xúc trong xã hội để phân tích, đối chiếu, minh họa cho bài giảng. Đồng thời cần hướng dẫn, khuyến khích, liên hệ, tự liên hệ; điều tra, tìm hiểu, phân tích, đánh giá các sự kiện trong đời sống của lớp học, nhà trường, địa phương, đất nước. - Phương pháp và hình thức tổ chức dạy học môn Giáo dục công dân rất phong phú, đa dạng, bao gồm các phương pháp truyền thông ( trực quan, giảng giải, vấn đáp...) và các phương pháp hiện đại ( đóng vai, hoạt động nhóm, điều tra thực tiễn, dự án...); bao gồm các hình thức: học theo lớp, theo nhóm và cá nhân; hình thức học ở trong lớp, ngoài sân trường, vườn trường hoặc một địa điểm ngoài trường có liên quan đến nội dung học tập. Mỗi phương pháp và hình thức dạy học môn Giáo dục công dân đều có mặt mạnh và mặt hạn chế riêng, phù hợp với từng loại bài, từng câu riêng của tiết dạy. Vì vậy, không nên quá lạm dụng hoặc phủ định hoàn toàn một phương pháp hoặc hình thức dạy học nào. Điều quan trọng là phải lựa chọn và sử dụng kết hợp các phương pháp và hình thức tổ chức dạy học một cách hợp lí. 2.2. Một số hình thức trực quan trong dạy học môn Giáo dục công dân. a. Sử dụng tranh ảnh, sơ đồ, biểu đồ - Tranh ảnh: Tranh ảnh là một ưu thế. Nó giúp học sinh có ấn tượng sâu sắc về các vấn đề chính trị xã hội, lòng căm thù giặc sâu sắc, tinh thần dân tộc, bảo vệ môi trường... Đặc trưng của môn học là gắn với đời sống đạo đức, đường lối, chủ trương của Đảng, với đời sống thực tiễn nên trong giảng dạy các bài học giáo viên đều có thể khai thác, sử dụng tranh ảnh vào bài giảng. Tranh ảnh về Bác Hồ, về đại hội Đảng, về các cuộc chiến tranh, về sự đổi mới ở các vùng dân cư, về sự phát triển kinh tế, sự tàn phá môi trường,...là rất cần thiết để phục vụ minh họa cho bài giảng. Ví dụ: Khi giảng dạy bài 15 – GDCD 10, để giảng mục 1: Ô nhiễm môi trường và trách nhiệm của công dân trong việc bảo vệ môt trường và bài 12 – GDCD – 11: Chính sách tài nguyên và bảo vệ môi trường. Giáo viên cho học sinh xem những hình ảnh sau: GVTH: Lại Thị Ngọc Xuyến Đơn vị: Trường THPT Sông Ray Trang 6 Đề tài: Sử dụng phương pháp dạy học trực quan nhằm nâng cao tính tích cực, chủ động của học sinh trong dạy học môn GDCD ở trường THPT Sông Ray Ô nhiễm không khí Chặt phá rừng bừa bãi. - Sơ đồ, biểu đồ: Bằng số liệu, biểu đồ khoa học giáo viên giúp học sinh thấy được lôgic khách quan của quá trình hoặc so sánh một cách hiệu quả, đầy sức thuyết phục một vấn đề nào đó. + Sơ đồ: Trong chương trình Giáo dục công dân lớp 10 giáo viên có thể sử dụng sơ đồ, biểu đồ để dạy một số bài như: Bài 3: Sự vận động và phát triển của thế giới vật chất, có thể sử dụng sơ đồ Quan hệ giữa các hình thức vận động để giảng phần 1c. Các hình thức vận động của thế giới vật chất. Bài 11: Một số phạm trù cơ bản của đạo đức học, có thể sử dụng sơ đồ: Mối quan hệ giữa nghĩa vụ, lương tâm, nhân phẩm, danh dự và hạnh phúc để củng cố bài. LƯƠNG TÂM NGHĨA VỤ NGHĨA VỤ HẠNH PHÚC NHÂN PHẨM GVTH: Lại Thị Ngọc Xuyến Đơn vị: Trường THPT Sông Ray DANH DỰ Trang 7 Đề tài: Sử dụng phương pháp dạy học trực quan nhằm nâng cao tính tích cực, chủ động của học sinh trong dạy học môn GDCD ở trường THPT Sông Ray Trong chương trình Giáo dục công dân lớp 11: Công dân với sự phát triển kinh tế có thể sử dụng các sơ đồ như: . Sơ đồ về mối quan hệ giữa ba yếu tố của quá trình sản xuất. . Sơ đồ về các bộ phận hợp thành của từng yếu tố sản xuất. . Sơ đồ về ý nghĩa của phát triển kinh tế đối với cá nhân, gia đình và xã hội. Khi giảng bài 7 – GDCD 11: Thực hiện nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần và tăng cường vai trò quản lí kinh tế của nhà nước. Giáo viên có thể sử dụng các sơ đồ: Khái quát cơ cấu kinh tế nhiều thành phần ở nước ta. Khi giảng bài 4 – GDCD 12: Quyền bình đẳng của công dân trong một số lĩnh vực của đời sống xã hội. Để giảng nội dunh: bình đẳng giữa vợ và chồng, giáo viên có thể sử dụng sơ đồ sau: Quan hê ê vợ chồng trong thời kì hôn nhân Vợ chồng bình đẳng với nhau Trong quan hê ê nhân thân Trong quan hê ê tài sản Có quyền và nghĩa vụ ngang nhau + Biểu đồ dùng để chỉ sự phát triển có thể là đồ thị, biểu đồ cột. + Biểu đồ dùng để chỉ cấu trúc, tỉ lệ có thể là biểu đồ tròn. - Một số loại bảng: + Bảng thống kê số liệu: có tác dụng rất lớn đối với việc chứng minh cho một kết luận hay một luận điểm khoa học nào đó. + Bảng tổng kết thường dùng để tóm tắt một chương hay một phần trong chương trình. Giá trị của nó rất cô động súc tích. Học sinh có cách nhìn bao quát cũng như nắm được kiến thức một cách thuận tiện. Ví dụ: Bảng tổng kết về các thành phần kinh tế. Khi giảng xong mục 1, bài 7 – GDCD 11: Thực hiện nền kinh tế nhiều thành phần và tăng cường vai trò quản lí kinh tế của nhà nước, giáo viên có thể dùng bảng này để tổng kết kiến thức cần nắm cho học sinh. GVTH: Lại Thị Ngọc Xuyến Đơn vị: Trường THPT Sông Ray Trang 8 Đề tài: Sử dụng phương pháp dạy học trực quan nhằm nâng cao tính tích cực, chủ động của học sinh trong dạy học môn GDCD ở trường THPT Sông Ray CÁC THÀNH PHẦN KINH TẾ THÀNH PHẦN KINH TẾ HÌNH THỨC SỞ HỮU HÌNH THỨC BIỂU HIỆN KT NHÀ NƯỚC Sở hữu nhà nước Doanh nghiệp nhà nước KT TẬP THỂ Sở hữu tập thể Hợp tác xã KT TƯ NHÂN Sở hữu tư nhân về TLSX Hộ gia đình, công ty TNHH KT TƯ BẢN NHÀ NƯỚC Sở hữu hỗn hợp về vốn Xí nghiệp liên doanh KT CÓ VỐN ĐẦU TƯ NƯỚC NGOÀI 100% vốn đầu tư nước ngoài Doanh nghiệp nước ngoài + Bảng so sánh nhằm làm nổi bật sự giống và khác nhau giữa các quá trình, các sự vật hiện tượng trong cuộc sống. Ví dụ: Khi giảng bài 2 – GDCD 12: Thực hiện pháp luật. Để giúp học sinh hiểu rõ phân biệt được sự giống và khác nhau giữa các hình thức thực hiện pháp luật, giáo viên có thể lập bảng so sánh sau: Các điểm giống và khác nhau giữa các hình thức thực hiện pháp luật Chủ thể Sử dụng PL Cá nhân, tổ chức Thi hành PL Tuân thủ PL Cá nhân, Cá nhân, tổ chức tổ chức Mức độ chủ động của chủ thể Chủ động thực hiện quyền (những việc được làm) Chủ động thực hiện nghĩa vụ (những việc phải làm) Cách thức thực hiện Không làm những việc mà pháp luật cấm (những việc không được làm) Nếu pháp luật không quy định thì cá nhân, tổ chức có thẩm quyền lựa chọn, thoả thuận (ví dụ: các bên có thể tự thoả thuận cách ký hợp đồng mua bán tài sản, cách thức trao tài sản, thời gian giao trả tiền và tài sản, địa điểm thực hiện) Ap dụng PL Cơ quan, công chức nhà nước có thẩm quyền Cơ quan nhà nước chủ động ra quyết định hoặc thực hiện hành vi pháp luật theo đúng chức năng, thẩm quyền được trao Bắt buộc tuân theo các thủ tục, trình tự chặt chẽ do pháp luật quy định b. Sa bàn, phim ảnh, máy vi tính - Sa bàn: Là một hình thức thích hợp để tái tạo một sự kiện, một trận đánh giúp cho bài giảng được cụ thể hóa, gây được hứng thú cho học sinh trong học tập và rất sinh động. GVTH: Lại Thị Ngọc Xuyến Đơn vị: Trường THPT Sông Ray Trang 9 Đề tài: Sử dụng phương pháp dạy học trực quan nhằm nâng cao tính tích cực, chủ động của học sinh trong dạy học môn GDCD ở trường THPT Sông Ray Qua sa bàn giúp tái tạo lại trận đánh, giúp học sinh hiểu được truyền thống hào hùng của dân tộc. Qua đó giáo dục lòng yêu nước cho học sinh. Sa bàn có thể sử dụng khi dạy bài 14 – GDCD 10: Công dân với sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Sa bàn chiến dịch Điện Biên Phủ - Phim ảnh: + Các phim khoa học thường rất gần gũi với các nguyên lý của chủ nghĩa duy vật biện chừng. + Các phim tâm lý xã hội thường hay gần gũi với chủ nghĩa duy vật lịch sử, các vấn đề đạo đức về quan hệ giữa người với người. + Những phim tư liệu có nội dung lịch sử là phương tiện có hiệu quả. Trước hết chúng phong phú về nội dung, kết hợp chặt chẽ giữa lời nói với hình ảnh, âm thanh. Nó tác động đến cơ quan cảm giác của học sinh, cung cấp một khối lượng thông tin lớn, hấp dẫn khó có một kiến thức nào sánh kịp. Hình ảnh, màu sắc âm thanh, giúp học sinh có một biểu tượng sinh động về quá khứ, hiện tại như đang sống cùng sự kiện. Ví dụ: khi dạy bài 14 GDCD 10: Công dân với sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, để giúp học sinh hiểu rõ hơn về truyền thống chống giặc ngoại xâm của dân tộc Việt Nam, giáo viên có thể cho học sinh xem đoạn phim tư liệu về chiến thắng điện biên phủ. Qua đó, giáo dục cho học sinh lòng yêu nước, giúp học sinh thấy được trách nhiệm của mình trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. - Máy vi tính: Ngày nay máy vi tính đã được sử dụng rộng rãi vào giảng dạy như một công cụ của giáo viên. Máy vi tính có tác dụng trong việc rèn luyện tư duy, tạo hứng thú trong học tập. Phần mềm dạy học tạo điều kiện để học sinh tìm GVTH: Lại Thị Ngọc Xuyến Đơn vị: Trường THPT Sông Ray Trang 10 Đề tài: Sử dụng phương pháp dạy học trực quan nhằm nâng cao tính tích cực, chủ động của học sinh trong dạy học môn GDCD ở trường THPT Sông Ray kiếm thông tin, tư liệu, giúp học sinh phát huy khả năng tự học, tự đánh giá, thực hiện nhiệm vụ học tập một cách tích cực và chủ động. Hiện nay công nghệ thông tin phát triển như vũ bão tạo điều kiện cho việc đổi mới phương pháp dạy học. Công nghệ thông tin tạo ra những thay đổi của một cuộc cách mạng về giáo dục. Nhờ cuộc cách mạng này mà giáo dục có thể thực hiện những tiêu chí mới: học mọi nơi, mọi lúc, học suôt đời, dạy cho mọi người và mọi trình độ khác nhau. Việc sử dụng giáo án điện tử Powerpoint sử dụng thời gian trên lớp một cách có hiệu quả hơn. Với lượng thời gian ngắn ngủi của một tiết học, nếu biết điều phối một cách hợp lí giữa kiến thức và tài liệu trực quan, người giáo viên có thể truyền tải một lượng kiến thức đến học sinh, đồng thời có nhiều thời gian phát vấn làm tăng tính chủ động của học sinh. Với việc sử dụng phần mềm Powerpoint, người giáo viên có thể chủ động thực hiện các ý tưởng của mình vào bài giảng một cách sinh động, hiệu quả bài giảng được tăng lên đáng kể nhờ việc kết hợp đưa vào bài giảng các phương tiện trực quan như: hình ảnh, phim, biểu đồ, sơ đồ, bảng số liệu,...Mặt khac, thông tin cập nhật được từ internet là rất cần thiết cho việc dạy – học bộ môn, tạo nên sự mới mẻ, cung cấp cho học sinh những kiến thức bổ ích từ thực tế cuộc sống. Với việc sử dụng phần mềm dạy học này, giáo viên có thể dễ dàng đưa những thông tin cập nhật được vào bài giảng thông qua những đường link, không phải in ra giấy tốn kém. Bên cạnh đó, việc sử dụng giáo án điện tử vào trong giảng dạy giúp giáo viên có thể lưu giữ thông tin lâu, có thể dễ dàng bổ sung, sửa chữa thông tin cho phù hợp với từng thời điểm, từng đối tượng. Khảo sát hiệu quả tiếp thu từ phía học sinh cho thấy: Nếu dùng phương pháp dạy học truyền thống với phấn trắng, bảng đen thì hiệu quả mang lại chỉ 30%, trong khi hiệu quả của phương pháp Multimedia ( nghe – nhìn ) lên đến 70%. - Tham quan Tham quan thực tế là cách khảo sát tình huống thông qua hiện trường để người học rút ra được những bài học thực tế và những giả định, những hướng phát triển trong tương lai. Trong môn Giáo dục công dân để phục vụ đắc lực cho giảng dạy, thực hiện nguyên lý gắn liền với thực tế theo phương châm “ tai nghe không bằng mắt thấy” giáo viên có thể tổ chức cho học sinh tham quan các di tích lịch sử, các viện bảo tàng, các điển hình tiên tiến, ...Trong điều kiện trường có rất nhiều khó khăn để mua sắm, để phục vụ dạy học cho bộ môn thì việc tổ chức cho học sinh đi thăm quan là rất cần thiết. Nó có tác dụng củng cố tri thức, phát triển óc suy luận, giáo dục ý thức chính trị, truyền thống cách mạng, giáo dục đạo đức và thẩm mỹ cho học sinh là rất cần thiết và có thể làm được. Để tham quan đạt kết quả tốt, giáo viên cần vạch ra kế hoạch cụ thể, rõ ràng về thời gian và địa điểm, mục đích và yêu cầu về nội dung. Sau khi tham quan nên tổ chức thảo luận hoặc viết thu hoạch để đánh giá kết quả. Ví dụ: Khi dạy bài: Thực hiện nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần và tăng cường vai trò quản lí kinh tế của nhà nước – GDCD 11, giáo viên có thể tổ chức GVTH: Lại Thị Ngọc Xuyến Đơn vị: Trường THPT Sông Ray Trang 11 Đề tài: Sử dụng phương pháp dạy học trực quan nhằm nâng cao tính tích cực, chủ động của học sinh trong dạy học môn GDCD ở trường THPT Sông Ray cho học sinh đi tham quan một số nơi điển hình sản xuất tiên tiến để giúp học sinh hiểu rõ hơn về các thành phần kinh tế. Hay khi dạy bài: Công dân với sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc – GDCD 10, để học sinh hiểu rõ hơn về truyền thống chống giặc ngoại xâm của dân tộc ta, giáo viên có thể tổ chức cho học sinh đi tham quan các viện bảo tàng, các khu di tích lich sử như: Bảo tàng chứng tích chiến tranh, bảo tàng Hồ chí Minh, địa đạo Củ Chi, Chiến khu D,...Qua đó, giáo dục lòng yêu nước cho các em và các em thấy được trách nhiệm của mình trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Học sinh tham quan trường Dục Thanh – Phan Thiết 2.3. Vai trò của phương tiện trực quan trong dạy học. J. A. Comenxky đã khẳng đinh: “ Không có gì trong trí não nếu trước đó không có gì trong cảm giác”. Trong việc cụ thể hóa kiến thức, các tác giả thừa nhận vai trò của các phương tiện trực quan, đồng thời nhấn mạnh cách sử dụng phương tiện trực quan, cho đây là yếu tố quyết định hiệu quả giảng dạy. Trong giảng dạy bộ môn Giáo dục công dân, các phương tiện dạy học (phương tiện trực quan) có vai trò quan trọng. Khi các em bắt đầu học môn Giáo dục công dân, các em đã tích lũy được một số biểu tượng ban đầu từ thực tiễn cuộc sống hoặc do trao đổi, học tập mà có. Vì vậy để cho học sinh hiểu bài một cách sâu sắc thì phải xây dựng các khái niệm, phạm trù, quy luật, các chuẩn mực đạo đức từ sự quan sát trực tiếp các sự vật, hiện tượng. Nhưng trong lớp học không phải lúc nào cũng có điều kiện quan sát, do đó giáo viên phải tạo ra cho các em quan sát hình ảnh của các sự vật, hiện tượng và các quá trình xảy ra trong thực tiễn mà giáo viên và học sinh không thể tiếp cận trực tiếp được, qua đó khắc phục được những khoảng cách giữa lý thuyết và thực hành, làm dễ dàng hóa quá trình nhận thức của học sinh, chuyển đối tượng mang tính chất trừu tượng sang cụ thể. Phát triển kĩ năng thực hành: Phương tiện trực quan trong dạy học sử dụng để kích thích hứng thú học tập của học sinh, giúp học sinh lĩnh hội kiến thức đầy đủ và chính xác, đồng thời khắc sâu, mở rộng, củng cố và nâng cao những tri thức được lĩnh hội, góp phần rèn luyện tri thức, rèn luyện những kĩ năng, kĩ xảo cần thiết, phát triển năng lực độc lập nghiên cứu, tư duy tìm tòi sáng tạo của học sinh. GVTH: Lại Thị Ngọc Xuyến Đơn vị: Trường THPT Sông Ray Trang 12 Đề tài: Sử dụng phương pháp dạy học trực quan nhằm nâng cao tính tích cực, chủ động của học sinh trong dạy học môn GDCD ở trường THPT Sông Ray Phát triển trí tuệ: Khi sử dụng các phương tiện trực quan đúng lúc, đúng chỗ của các phương tiện trực quan với những phương pháp và lời dẫn dắt thích hợp sẽ giúp học sinh phát triển óc quan sát, khả năng phân tích, tổng hợp, so sánh. Giáo dục nhân cách học sinh: Thông qua việc sử dụng các phương tiện trực quan sẽ góp phần hình thành ở học sinh các khái niệm, quy luật, chuẩn mực đạo đức và nhận thức về thế giới xung quanh. Trên cơ sở đó giải thích một cách khoa học các sự vật, hiện tượng xảy ra trong tự nhiên và xã hội. Điều đó giúp củng cố niềm tin của học sinh vào hiện thực khách quan, vào khoa học và có tác động hướng dẫn hoạt động. Các băng hình, phần mềm mô phỏng, giáo án điện tử có cấu trúc phần hình động...có thể sử dụng trong giờ giảng, giúp bài giảng trở nên sinh động hơn, ấn tượng về bài giảng tốt hơn, học sinh dễ hiểu và khắc sâu những khái niệm, phạm trù, quy luật, những vấn đề khó lẽ ra phải được tư duy trừu tượng lại được minh họa rõ ràng. Mặt khác, phương tiện trực quan còn có khả năng giúp giáo viên tiết kiệm được thời gian trên lớp trong mỗi tiết học nhưng vẫn đảm bảo nội dung đầy đủ sâu sắc và sinh động, giúp điều khiển quá trình nhận thức của học sinh có hiệu quả, tiết học diễn ra nhẹ nhàng, thoải mái. Giáo viên còn nhiều thời gian hơn cho việc nêu vấn đề, cắt nghĩa, giảng giải, học sinh mất ít công sức ghi bài mà tập trung nhiều hơn vào nghe giảng, cùng giải quyết giải quyết những vấn đề đặt ra. Ngoài ra còn tạo điều kiện cho giáo viên kiểm tra, đánh giá kết quả học tập của học sinh được chính xác và đầy đủ hơn. Giáo viên có thể kiểm tra một cách khách quan khả năng tiếp thu của học sinh cũng như sự hình thành kĩ năng, kĩ xảo của học sinh thông qua các phương tiện dạy học. Đồng thời giải phóng giáo viên khỏi một khối lượng lao động chân tay, do đó làm tăng khả năng nâng cao chất lượng dạy học. 2.4. Ý nghĩa của phương pháp dạy học trực quan trong dạy học môn GDCD Do được chứng minh bằng luận cứ khoa học nên không ai có thể phủ nhận vai trò của phương pháp trực quan như thế nào đối với quá trình học tập của học sinh. Việc sử dụng tranh ảnh, bản đồ, bảng biểu, sa bàn, phim ảnh,...vào trong quá trình dạy học bộ môn sẽ đảm bảo chất lượng bộ môn, không những thế còn giúp phát triển năng lực nhận thức, trí tuệ, khả năng quan sát cũng như tư duy của học sinh. - Về mặt giáo dưỡng Khi sử dụng phương tiện trực quan sẽ góp phần quan trọng trong việc tạo biểu tượng. Biểu tượng là sự phản ánh các sự vật, hiện tượng của thế giới khách quan vào bộ não thông qua các giác quan của con người. Cảm giác, tri giác, biểu tượng là cơ sở hình thành khái niệm – hình thức biểu hiện của giai đoạn nhận thức lí tính. Vì vậy, biểu tượng càng phong phú, đa dạng thì khái niệm càng chính xác, vững chắc bấy nhiêu. Đối với học sinh khi học môn Giáo dục công dân nếu được tri giác trực tiếp các phương tiện trực quan thì thái độ học tập bộ môn sẽ nghiêm túc hơn, không khí buổi học sinh động, sẽ gây hứng thú say mê học tập hơn cho học sinh. Quá trình dạy học không phải chỉ dừng mức tạo ra biểu tượng phong phú, đa dạng mà vấn đề là phải đạt hình thành các khái niệm khoa học, do đó trong quá GVTH: Lại Thị Ngọc Xuyến Đơn vị: Trường THPT Sông Ray Trang 13 Đề tài: Sử dụng phương pháp dạy học trực quan nhằm nâng cao tính tích cực, chủ động của học sinh trong dạy học môn GDCD ở trường THPT Sông Ray trình dạy học giáo viên phải biết sử dụng các phương tiện trực quan đúng lúc, đúng chỗ, phù hợp với nội dung bài học từ đó giúp học sinh hiểu sâu sắc hơn bản chất của các sự vật, hiện tượng, các khái niệm, phạm trù, quy luật. Ví dụ: Khi giảng bài: Một số phạm trù cơ bản của đạo đức học – GDCD 10, để giúp cho học sinh hiểu được khái niệm “ nghĩa vụ” là nét đặc trưng của xã họi loài người, khác với loài vật chỉ mang tính bản năng, giáo viên có thể cho học sinh xem hai hình ảnh về hoạt động nuôi con của sói mẹ và hoạt động nuôi con của bố mẹ, sau đó đặt câu hỏi gợi mở: “ các em quan sát hai hình ảnh trên và bằng hiểu biết thực tế, hãy phân biệt sự khác nhau giữa hoạt động nuôi con của sói mẹ và hoạt động nuôi con của bố mẹ” từ đó đi đến khái niệm nghĩa vụ là gì? Sói mẹ nuôi con Bố mẹ nuôi con Sói mẹ nuôi con Cùng với việc hình thành khái niệm và tạo biểu tượng, phương pháp trực quan còn giúp phát triển khả năng quan sát, trí tưởng tượng tư duy và khả năng ngôn ngữ của học sinh trong học tập bộ môn nói riêng và trong học tập nói chung. Ví dụ: Khi dạy bài “ Quy luật giá trị trong lưu thông hàng hóa” – GDCD 11, để phát triển khả năng quan sát và óc tư duy của học sinh, khi tìm hiểu tác động của quy luật giá trị về sự phân hóa giàu nghèo trong nền sản xuất hàng hóa, giáo viên có thể cho học sinh xem hình ảnh về đối nghịch giữa giàu có, sa hoa và sự nghèo đói, bệnh tật. Sau đó vấn đáp học sinh “ hai bức ảnh trên nói lên điều gì? Tại sao lại có tình trạng trên?, theo em Đảng và Nhà nước ta cần làm gì để góp phần hạn chế mặt tiêu cực trên khi thực hiện nền sản xuất hàng hóa”. - Về mặt giáo dục tư tưởng Một ưu điểm của phương pháp trực quan là có thể giáo dục tưởng, tình cảm cho học sinh, trong khi đó có nhiều phương pháp chỉ có thể thực hiện được chức năng giáo dưỡng mà thôi. Phương pháp trực quan cũng góp phần hình thành cho học sinh những phẩm chất đạo đức, thế giới quan duy vật, vô thần, lòng yêu nước,... Ví dụ: Khi dạy bài 7 – GDCD 11: Thực hiện nền kinh tế nhiều thành phần và tăng cường vai trò quản lý của nhà nước. mục 1c: trách nhiệm của công dân đối với việc thực hiện nề kinh tế nhiều thành phần, giáo viên đưa ra một số hình ảnh, đoạn video nói về ngành nghề pháp luật cấm, sau khi học sinh quan sát, giáo viên GVTH: Lại Thị Ngọc Xuyến Đơn vị: Trường THPT Sông Ray Trang 14 Đề tài: Sử dụng phương pháp dạy học trực quan nhằm nâng cao tính tích cực, chủ động của học sinh trong dạy học môn GDCD ở trường THPT Sông Ray đặt tình huống có vấn đề “ nếu như bố mẹ có ý định bàn nhau kinh doanh những mặt hàng bị pháp luật cấm, em sẽ làm gì?”. Học sinh sẽ vận dụng kiến thức, tư duy, phân tích để giải quyết vấn đề, giáo viên nhận xét, kết luận. Qua đó đạt mục tiêu giáo dục ý thức trách nhiệm của công dân với việc thực hiện nền kinh tế nhiều thành phần. Với tất cả ý nghĩa về mặt giáo dục, giáo dưỡng như nêu trên, phương pháp trực quan trong dạy học bộ môn tạo hứng thú cho học sinh, là cầu nối giữa lí luận và thực tiễn, bảo đảm chất lượng dạy học bộ môn ở trường trung học phổ thông. 2.5. Một số lưu ý khi sử sụng phương tiện trực quan trong giảng dạy. - Phương tiện trực quan có những ưu điểm là huy động các giác quan tham gia vào quá trình nhận thức, tao điều kiện cho học sinh - Dễ hiểu, nhớ lâu, tạo ra sự thoải mái, phát huy sự tư duy, sáng tạo, liên hệ giữa lí thuyết và thực tế. - Nhưng phương tiện trực quan có những hạn chế nhất định, vì vậy trong khi sử dụng phương pháp này giáo viên cần phải chú ý: Phải đầu tư suy nghĩ, lựa chọn một cách công phu các phương tiện và phương pháp trực quan phục vụ cho nội dung bài giảng. Việc lựa chọn các phương tiện trực quan phụ thuộc vào nhiều yếu tố như: nội dung của hoạt động nhận thưc, hiệu quả của mỗi loại phương tiện, đối tượng học sinh, trình độ giáo viên, cơ sở vật chất của nhà trường....Trong đó, nội dung của các hoạt động nhận thức và hiệu quả của mỗi loại phương tiện là yếu tố có ảnh hưởng rất lớn đến việc lựa chọn và sử sụng các phương tiện trong dạy học bộ môn. Tài liệu phải điển hình, đưa ra đúng lúc, phù hợp với từng vấn đề trong bài giảng, cần bảo đảm tính chính xác, chân thực, rõ ràng. Khi đưa ra các tài liệu trự quan, giáo viên cần phải phân tích kỹ, kết luận đúng. Chỉ như vậy các tài liệu đưa ra mới có sức thuyết phục. Giáo viên cũng có thể hướng dẫn học sinh phân tích, tổng hợp, khái quát thành những vấn đề lý luận nhằm phát triển học thức cho học sinh. Khi đưa ra các phương tiện trực quan thì phải xác định độ dài sử dụng phương tiện dạy học, suy nghĩ cẩn thận những biện pháp, cách thức chuẩn bị cho học sinh tri giác tài liệu học tập cũng như việc nghiên cứu tài liệu sau khi quan sát tài liệu đầy đủ ( xác định mục đích, nhiệm vụ quan sát, hướng dẫn quan sát, cách ghi chép và rút ra kết luận đúng đắn, khái quát và biểu đạt dưới dạng văn nói hay văn viết một cách rõ ràng, chính xác...) Xây dựng kế hoạch tiết học có phối hợp sử dụng phương tiện nhằm phát huy tính tích cực của học sinh trong việc lĩnh hội kiến thức. Khi sử dụng tranh, ảnh cần lựa chọn. Đối với tranh ảnh châm biếm, giáo viên cần nắm chắc chủ đề tư tưởng, tránh nhầm lẫn, nhất là đối với tranh có nhiều tư tưởng, tránh nhầm lẫn, nhất là đối với tranh có nhiều biểu tượng. Khi sử dụng sa bàn, sơ đồ phải đảm bảo tính chính xác, chân thực của sự vật, hiện tượng được tái tạo, tái hiện. Khi tham quan di tích lịc sử, điển hình tiên tiến, giáo viên phải chuẩn bị chu đáo, có kế hoạch, có mục đích rõ ràng, tránh biến hình thức này thành buổi du lịch, vui chơi, giải trí thuần túy...có khi phản tác dụng giáo dục GVTH: Lại Thị Ngọc Xuyến Đơn vị: Trường THPT Sông Ray Trang 15 Đề tài: Sử dụng phương pháp dạy học trực quan nhằm nâng cao tính tích cực, chủ động của học sinh trong dạy học môn GDCD ở trường THPT Sông Ray Các hình thức trực quan không chỉ có tác dụng minh cho bài giảng mà còn có tác dụng đối với việc hình thành, phát triển và củng cố tri thức cho học sinh. Vì vậy, giáo viên cần đề phòng học sinh chú ý vào những vấn đề, những khía cạnh không chủ yếu. Trong khi sử dụng tài liệu trực quan cần tránh xu hướng tư duy máy móc, siêu hình, xem xét sự vật hiện tượng trong sự tách rời cô lập với sự vật hiện tượng khác. Trong suốt giờ học giáo viên có thể sử dụng các phương tiện trực quan để phục vụ giảng dạy. Tuy nhiên, cần chú ý: + Nếu sử dụng nó vào đầu giờ dạy thường là để giới thiệu về bài học + Nếu sử dụng vào trong tiết học nhằm mục đích giảng dạy, minh họa cho bài giảng + Nếu sử dụng vào cuối giờ nhằm củng cố bài giảng. Phương pháp này đòi hỏi chuẩn bị công phu, tốn kém và không phải bài nào cũng sử dụng nó một cách hiệu quả. Và mỗi loại phương pháp đều có những ưu khuyết điểm riêng. Không có một phương pháp chung cho tất cả bài học. Vì vây, giáo viên phải kết hợp nó với phương pháp khác một cách nhuần nhuyễn để phát huy được ưu thế và khắc phục những hạn chế của phương pháp trực quan nói riêng, góp phần nâng cao chất lượng dạy – học bộ môn Giáo dục công dân ở trong trường trung học phổ thông. Trong tình hình phát triển của khoa học như hiện nay, dạy học nói chung và dạy học môn Giáo dục công dân nói riêng có điều kiện rất lớn trong việc sử dụng các tài liệu trực quan, giáo viên không thể dạy chay như trước đây. Trong một ý nghĩa nào đó, dạy học trực quan đang phát triển đến một trình độ cao, tạo ra khả năng to lớn, đáp ứng một cách hiệu quả cho việc đổi mới phương pháp dạy học, gây ấn tượng mạnh, có thể “tái tạo” lại hiện thực một cách sinh động, gây hứng thú cho học sinh. Phương tiện dạy học chính là phương tiện vật chất cần thiết giúp cho giáo viên và học sinh tổ chức quá trình dạy học thực hiện mục tiêu giáo dục, giáo dưỡng. Trong điều kiện đổi mới phương pháp dạy học như hiện nay, nó là một trong những điều kiện cơ bản, không thể thiếu được để thực hiện mục tiêu dạy học. 2.6. Phối hợp lời nói và việc làm. Lời nói của giáo viên đóng vai trò chủ đạo, hướng dẫn sự quan sát và chỉ đạo suy nghĩ của học sinh để đi tới kết luận đúng đắn. Khi đối tượng quan sát quá đơn giản, học sinh có thể rút ra những kết luận nhỏ từ sự quan sát mà không cần suy lý, lời nói của giáo viên hướng dẫn sự quan sát. Khi đối tương phức tạp, đòi hỏi phải tái hiện kiến thức cũ, biện luận mới giải thích được nó, sự quan sát trực tiếp không giúp học sinh rút ra kết luận, muốn giải thích được hiện tượng phải tìm ra những quan hệ tiềm ẩn. Trong trường hợp này lời nói của giáo viên có ba chức năng: + Hướng dẫn sự quan sát + Gợi ý cho học sinh tái hiện kiến thức cũ + Hỗ trợ cho học sinh giải thích được cơ chế của hiện tượng và đi tới kết luận Với những hiện tượng đơn giản, giáo viên có thể thông báo kết luận trước rồi sau đó mới biểu diễn phương tiện trực quan, lúc này lời nói của giáo viên là nguồn GVTH: Lại Thị Ngọc Xuyến Đơn vị: Trường THPT Sông Ray Trang 16 Đề tài: Sử dụng phương pháp dạy học trực quan nhằm nâng cao tính tích cực, chủ động của học sinh trong dạy học môn GDCD ở trường THPT Sông Ray thông tin chính còn những phương tiện dạy học là những nguồn thông tin minh họa, hỗ trợ cho bài giảng. Nếu nội dung nghiên cứu phức tạp, khi đó giáo viên mô tả diễn biến của hiện tượng, rút ra kết luận, còn phương tiện trực quan dung để xác nhận hay minh họa cho lời giảng đó. Giáo viên cần lưu ý đến tính chất của nội dung nghiên cứu, trình độ lĩnh hội cần đạt tới, thời gian cho phép, kỹ năng quan sát của học sinh mà lựa chọn biện pháp phù hợp. 2.7. Để sử dụng phương tiện trực quan đúng, có hiệu quả sư phạm khi lên lớp cũng như khi chuẩn bị bài ở nhà, cần chú ý các nguyên tắc sau: - Sử dụng phương tiện dạy học đúng lúc: phương tiện dạy học phải được đưa ra trình bày và hỗ trợ khi cần thiết vào thời điểm học sinh muốn được quan sát nhất mà đánh dấu trạng thái tâm lí nhất mà trước đó giáo viên đã gợi mở, nêu vấn đề, đưa ra các tình huống để học sinh chuẩn bị, suy nghĩ. Hiệu quả của phương pháp dạy học sẽ rất cao khi nó xuất hiện vào đúng nội dung bại học, đúng trình tự mà bài học đề cập đến nó. Tránh đưa các phương tiện một cách dàn trải hoặc xếp bày quá nhiều trên bàn trong một giờ học làm phân tán sự chú ý của học sinh, biến giờ học thành buổi triển lãm. Cần bố trí kế hoạch giảng dạy sao cho việc sử dụng các phương tiện dạy học một cách hợp lí, đúng lúc, thuận lợi cho quá trình tư duy, quá trình nhận thức của người học, làm sao cho việc tiếp thu của người học đạt hiệu quả nhất. - Sử dụng các phương tiện dạy học đúng chỗ: Không phải ở đâu hay chỗ nào, lúc nào cũng có thể sử dụng phương tiện dạy học để dạy học. Trong lớp học, phương tiện dạy học phải được bố trí sao cho mọi học sinh có thể quan sát được tất cả các đặc điểm, tích cực của nội dung mà giáo viên cần giới thiệu trên phương tiện đó. Điều này giúp học sinh tận dụng tối đa các giác quan của học trong quá trình học tập. - Sử dụng thiết bị dạy học phải đủ cường độ: phương pháp dạy học phải được thiết kế sao cho phù hợp với đặc điểm nhận thức của người học, tâm lý lứa tuổi của học sinh. Mức độ sử dụng các phương tiện trong giờ giảng là khác nhau, không nên kéo dài một loại phương tiện hoặc sử dụng trùng lặp phương tiện, như vậy sẽ gây giảm sút hiệu quả của phương tiện. Không nên sử dụng quá nhiều phương tiện trong một giờ giảng. Nếu sử dụng quá thường xuyên các phương tiện nghe nhìn trên lớp sẽ dẫn đến quá tải thông tin cho người học, ảnh hưởng xầu đến quá trình dạy học. - Sử dụng phương tiện trực quan đủ chi tiết. Xây dựng phương tiện dạy học cho một giờ giảng, giáo viên cũng cần chú ý đến yếu tố này. Đủ chi tiết có nghĩa là phương tiện phải hoàn chỉnh, phù hợp với nội dung bài học khi dạy; trái lại, nếu không đủ hoặc phương tiện không phù hợp sẽ gây nên nhận thức thiếu hụt, không đồng bộ, không đồng nhất, dẫn đến chất lượng dạy học giảm sút. III. HIỆU QUẢ CỦA ĐỀ TÀI 1. Nhận xét và đánh giá của hoc sinh GVTH: Lại Thị Ngọc Xuyến Đơn vị: Trường THPT Sông Ray Trang 17 Đề tài: Sử dụng phương pháp dạy học trực quan nhằm nâng cao tính tích cực, chủ động của học sinh trong dạy học môn GDCD ở trường THPT Sông Ray Để khẳng định vị trí của phương pháp dạy học trực quan, tôi đã khảo sát lấy ý kiến của học sinh các lớp trực tiếp giảng dạy trong năm học 2012 – 2013, về mức độ yêu thích của các em khi giáo viên sử dụng phương pháp này trong dạy học bộ môn, kết quả thu được như sau:  Khảo sát mức độ yêu thích của học sinh đối với phương tiện dạy học trực quan. Ý kiến học sinh Rất thích Thích Bình thường Không thích % Tần số % Tần số % Tần số % Tần số 36 61 37 62 23 39 4 6  Ý kiến học sinh về vai trò của phương pháp dạy học trực quan đối với bộ môn Giáo dục công dân. Ý kiến học sinh Câu Rất quan Không quan hỏi Quan trọng Bình thường PTTQ trọng trọng Theo % Tần % Tần % Tần % Tần em, các số số số số phương Sa bàn, tiện phim 34.5 58 43.45 73 17.85 30 4.2 7 trực ảnh quan Máy vi 29.2 49 39.29 66 23.80 40 7.71 13 đối với tính môn Tranh 30.3 51 43.45 73 20.83 35 5.36 9 học ảnh 6 GDCD Các loại có vai biểu đồ, 15.47 26 30.36 51 41.67 70 12.5 21 trò: số liệu Tham 40.4 68 28.57 48 20.83 35 10.12 17 quan 8  Ý kiến học sinh về tác dụng của phương pháp trực quan đối với bộ môn GDCD. Câu hỏi Tác dụng % Theo em, Giúp học sinh hiểu bài sâu, nhớ lâu. 62.5 nếu giáo viên Làm giảm đi tính trừu tượng của kiến thức. 65.48 sử dụng các Giúp học sinh cảm thấy hứng thú trong học 70.24 phương tiện tập bộ môn hơn. trực quan khi Không khí lớp học sinh động, thoải mái. 63.09 giảng dạy Học sinh tin tưởng vào lý thuyết hơn. 22.62 môn GDCD Rèn luyện cho học sinh óc quan sát, giải thích sẽ có tác hiện tượng. 48.21 dụng: GVTH: Lại Thị Ngọc Xuyến Đơn vị: Trường THPT Sông Ray Trang 18 TS 105 110 118 106 38 81 Đề tài: Sử dụng phương pháp dạy học trực quan nhằm nâng cao tính tích cực, chủ động của học sinh trong dạy học môn GDCD ở trường THPT Sông Ray Như vậy, kết quả khảo sát cho thấy, đa số các em đều thích khi giáo viên của mình sử dụng các phương tiện trực quan vào trong giảng dạy ( tỉ lệ rất thích và thích chiếm 73%) và các em cho rằng các phương tiện trực quan có vai trò quan trọng trong việc học tập, tiếp thu tri thức môn Giáo dục công dân ( tỉ lệ cho rằng sa bàn, phim ảnh có vai trò từ quan trọng đến rất quan trọng chiếm 77.95%). Khi được hỏi, sao các em lại thích giáo viên sử dụng phương pháp trực quan trong dạy học Giáo dục công dân thì hầu hết các em đều cho rằng: khi giáo viên sử dụng các phương tiện trực quan trong dạy học giúp cho các em hứng thú trong học tập bộ môn hơn (70.24%). Tri thức môn Giáo dục công dân là những khái niệm, phạm trù, quy luật, rất trừu tượng, các quy tắc chuẩn mực đạo đức gắn với tư tưởng xã hội. Do đó, khi sử dụng các phương tiện trực quan vào trong dạy học giúp làm giảm đi tính trừu tượng của kiến thức (65.48%), các em hiểu bài nhanh và nhớ bài sâu hơn. Rèn luyện cho các em óc quan sát và giải thích hiện tượng (48.21%). Khác với các phương pháp dạy học truyền thống, sử dụng phương pháp này các em phát huy được vai trò tích cực của minh một cách chủ động, kich thích hứng thú của các em đối với học tập. Nó giúp môn Giáo dục công dân đỡ khô khan, nhàm chán hơn. Chính vì vậy, khi sử dụng phương pháp trực quan trong dạy học có ảnh hưởng nhiều đến kết quả học tập của các em. Như vậy, qua điều tra, khảo sát cho thấy học sinh đều yêu thích và mong muốn giáo viên của mình sử dụng phương pháp trực quan vào trong giáo dục bộ môn. Các em đánh giá cao vai trò của các phương tiện trực quan vào trong giảng dạy, tăng sự chú ý, hứng thú, giúp các em nắm kiến thức một cách dễ dàng và sâu sắc. Bên cạnh đó, các em không muốn bị động học tập, tiếp thu tri thức “ thầy giảng, trò nghe” như trước đây mà mong muốn được làm chủ tri thức, học tập chủ động, sáng tạo, lòng ham hiểu biết của các em về kiến thức thực tế, về cuộc sống xung quanh ngày càng cao. Dạy học đã phát huy được tính tích cực, chủ động của các em trong học tập,...nhiệt tình đóng góp ý kiến nhằm góp phần nâng cao hiệu quả, chất lượng dạy và học bộ môn. Qua đó cũng cho chúng ta thấy rằng công cuộc đổi mới giáo dục từ dạy học lấy giáo viên làm trung tâm sang dạy học lấy học sinh làm trung tâm đã đạt được những chuyển biến tích cực. Các phương pháp dạy học tích cực nói chung và phương pháp dạy học trực quan nói riêng đã góp phần không nhỏ cho sự chuyển biến tích cực này. 2. Những thành tựu và hạn chế. a. Thành tựu Qua khảo sát cho thấy việc sử dụng phương pháp trực quan vào trong giảng dạy bộ môn đã gây được sự tích cực, hứng thú của học sinh, giúp các em hiểu bài nhanh, tiếp thu bài tại lớp, phát triển khả năng quan sát của các em,...Khi giáo viên sử dụng các phương tiện trực quan trong giảng dạy bộ môn, giáo viên có hình thức khuyến khích các em tích cực trong học tập, tạo không khí sôi nổi, nhẹ nhàng thoải mái trong lớp. Đây là một trong những nguyên nhân làm cho học sinh yêu thích bộ môn và nắm được ý nghĩa môn học đối với bản thân. Bên cạnh đó, còn rút ngắn được thời giản giảng dạy trên lớp, giáo viên có nhiều thời gian hơn để củng cố, giảng giải, khắc sâu thêm những kiến thức khó, trừu tượng. Điều này không hề mâu thuẫn với giả thuyết bởi trong các phương pháp dạy học hiện nay, GVTH: Lại Thị Ngọc Xuyến Đơn vị: Trường THPT Sông Ray Trang 19 Đề tài: Sử dụng phương pháp dạy học trực quan nhằm nâng cao tính tích cực, chủ động của học sinh trong dạy học môn GDCD ở trường THPT Sông Ray trực quan là một trong các phương pháp phát huy được “ vị trí trung tâm” của người học. Thông qua các phương tiện trực quan giáo viên tác động đến học sinh giúp cho việc lĩnh hội kiến thức diễn ra một cách dễ dàng nhất. Phương pháp này phù hợp với xu thế phát triển của xã hội và tâm sinh lý của học sinh. Vì vậy cho nên, nó là phương pháp mà tất cả học sinh đều yêu thích. Mặc dù mới áp dụng nhất định ở một vài hình thức trực quan đơn giản nhưng đã mang lại một vài hiệu quả nhất định trong dạy học. Nó thật sự làm cho môn học ngày càng thu hút sự quan tâm của học sinh. Nó làm tăng một số kĩ năng cho học sinh như quan sát trao đổi nhóm, tích cực phát biểu xây dựng bài, khả năng tư duy sắc bén và vận dụng các kiến thức đã học vào thực tiễn. Kết quả cũng cho thấy có sự tăng số lượng học sinh khá giỏi và giảm số lượng học sinh yếu kém. Với sự phát triển như vũ bão của công nghệ thông tin và yêu cầu của công cuộc đổi mới giáo dục ở nước ta hiện nay, trong các trường trung học phổ thông đã có sử dụng nhiều các phương tiện trực quan vào trong giảng dạy. b. Hạn chế Bên cạnh một số thành tựu đạt được khi sử dụng phương pháp trực quan vào trong giảng dạy bộ môn, kết quả khảo sát cũng cho chúng ta thấy rằng, việc sử dụng các phương tiện trực quan vào trong giảng dạy bộ môn Giáo dục công dân còn một số khó khăn nhất định sau: - Cơ sở vật chất của nhà trường còn hạn chế, chất lượng các phương tiện không đảm bảo, thiếu đồng bộ, đa số giáo viên dạy nhiều lớp, các tiết lại sát giờ nhau nên rất khó di chuyển các phương tiện cồng kềnh như sơ đồ, bảng biểu, bảng số liệu...Ngại chuẩn bị và mất thời gian, ngại di chuyển từ lớp này sang lớp khác, từ khối này sang khối khác, nhất là khi các dãy phòng học ở cách xa nhau. - Ngoài ra, còn do nhà trường chưa có quy định, bắt buộc về việc sử dụng các phương tiện trực quan, chưa có chế độ ưu đãi nhưng việc chuẩn bị lại mất rất nhiều thời gian, do đó đã vô tình làm giảm hứng thú, nhiệt tình của giáo viên, nếu làm hay không làm cũng không được ai khen chê, khuyến khích. - Như trình bày ở trên, chúng ta thấy rằng thực trạng số lượng và chất lượng các phương tiện trực quan chưa đảm bảo, thiếu đồng bộ cũng là một trong các nguyên nhân khiến cho việc sử dụng các phương tiện trực quan vào trong dạy học còn hạn chế khi ở trường có nhiều môn học, môn nào cũng có nhu cầu sử dụng, trong khi đó số lượng lại ít, giáo viên muốn sử dụng phòng máy lại phải đăng kí trước một tuần. Đăng kí được, đến khi sử dụng máy lại gặp trục trặc do chất lượng, công tác bảo quản trang thiết bị chưa được tốt. Điều này có ảnh hưởng lớn đến tâm lí ngại sử dụng của giáo viên trong giảng dạy bộ môn. Như vậy, Trong giai đoạn hiện nay, với chủ trương đổi mới phương pháp dạy và học nhằm phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh; chống lại thói quen học tập thụ động theo kiểu cũ. Do đó, mỗi giáo viên phải tìm tòi, nghiên cứu để tìm ra những phương pháp thích hợp cho từng bài giảng nhằm đạt kết quả cao nhất. Để có được tiết dạy hay, bổ ích và thực tiễn còn phụ thuộc vào nhiều yếu tố, nội dung bài học là yếu tố cốt lõi để có được bài giảng thành công. Nhưng nếu chỉ chăm chú đến yếu tố của nội dung bài học thôi chưa đủ, học sinh của ngày hôm GVTH: Lại Thị Ngọc Xuyến Đơn vị: Trường THPT Sông Ray Trang 20