Tài liệu Skkn sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học vật lí.

Sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học Vật Lí SƠ LƯỢT LÝ LỊCH KHOA HỌC I. THÔNG TIN CHUNG VỀ CÁ NHÂN 1. Họ và tên: Vương Tuy Thi Giới tính: Nam 2. Ngày tháng năm sinh: 06 – 11 – 1977 3. Địa chỉ: 26/6 CMT8 Quang Vinh – Biên Hòa – Đồng Nai 4. Điện thoại: 0613884351 0919137117 5. Chức vụ: giáo viên 6. Đơn vị công tác: Trường THPT Nguyễn Trãi Biên Hòa II. TRÌNH ĐỘ ĐÀO TẠO - Học vị: cử nhân sư phạm - Năm nhận bằng: 1999 - Chuyên ngành đào tạo: Vật lí III. KINH NGHIỆM KHOA HỌC - Lĩnh vực chuyên môn có kinh nghiệm: 12 năm - Số năm có kinh nghiệm: 12 năm - Sáng kiến kinh nghiệm gần đây: ỨNG DỤNG VẬT LÍ ẢO TRONG DẠY HỌC VẬT LÍ Trang 1 Sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học Vật Lí SỬ DỤNG BẢN ĐỒ TƯ DUY TRONG DẠY HỌC VẬT LÍ I. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI Sau nhiền năm làm công tác giảng dạy Vật Lí và đặc biệt là nghiên cứu tìm tòi những phương pháp giảng dạy mới, tôi có dịp tham khảo và tiếp cận một trong những phương pháp tiên tiến, giúp người học (học sinh) và cả người dạy (giáo viên) có thể hệ thống các kiến thức một cách chủ động, dễ nhớ và hứng thú với những kiến thức nhằm phát triển tư duy độc lập, góp phần hình thành phương pháp và nhu cầu, khả năng tự học, tự bồi dưỡng hứng thú học tập, tạo niềm tin và vui thích trong học hành, đó chính là dùng BẢN ĐỒ TƯ DUY TRONG DẠY VÀ HỌC. Để thực hiện mục tiêu và nội dung dạy học, vấn đề đổi mới phương pháp dạy học theo triết lý lấy người học làm trung tâm được đặt ra một cách bức thiết. Bản chất của dạy học lấy người học làm trung tâm là phát huy cao độ tính tự giác, tích cực, độc lập, sáng tạo của người học. Trong thực tế hiện nay, còn nhiều học sinh học tập một cách thụ động, chỉ đơn thuần là nhớ kiến thức một cách máy móc mà chưa rèn luyện kỹ năng tư duy. Học sinh chỉ học bài nào biết bài đấy, cô lập nội dung của các môn, phân môn mà chưa có sự liên hệ kiến thức với nhau vì vậy mà chưa phát triển được tư duy logic và tư duy hệ thống. Mặc khác, hiện nay không chỉ phần đông học sinh mà giáo viên phổ thông đều nhận định là nội dung chương trình Vật lí phổ thông khá nhiều và rộng vì thế việc tiếp thu và nhớ bài của các em rất khó khăn. Sử dụng sơ đồ tư duy không chỉ giúp học sinh giải quyết được các vấn đề trên mà còn giúp giáo viên đổi mới phương pháp giảng dạy – lấy học sinh làm trung tâm. Qua đó giúp học sinh nâng cao hiệu quả học tập và giảng dạy. Từ thực trạng trên, tôi thực hiện đề tài “Sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học Vật lí” để có thể phát huy tối đa năng lực của mỗi cá nhân cũng như hiệu quả học tập của học sinh trong việc học Vật lí. II. TỔ CHỨC THỰC HIỆN ĐỀ TÀI Trang 2 Sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học Vật Lí 1. Cơ sở lý luận a. Sơ đồ tư duy là gì? Theo báo GD&TĐ, Bản đồ tư duy (BĐTD) còn gọi là sơ đồ tư duy là hình thức ghi chép nhằm tìm tòi, đào sâu, mở rông một ý tưởng, hệ thống hóa một chủ đề hay một mạch kiến thức nào đó bằng cách kết hợp đồng thời hình ảnh, đường nét, màu sắc, chữ viết với sự tư duy tích cực. Đặc biệt, đây là một sơ đồ mở, không yêu cầu tỉ lệ, chi tiết như bản đồ, có thể vẽ thêm hoặc xóa bớt các nhánh, mỗi người vẽ một kiểu khác nhau trong cùng một chủ đề. Do đó, việc lập BĐTD phát huy được tối đa khả năng sáng tạo của mỗi người. Việc ghi chép thông thường theo từng hàng chữ khiến chúng ta khó hình dung tổng thể vấn đề, dẫn đến hiện tượng đọc sót ý, nhầm ý. Còn sơ đồ tư duy tập trung rèn luyện cách xác định chủ đề rõ ràng, sau đó phát triển ý chính, ý phụ một cách logic. b. Những ưu điểm của BĐTD Sơ đồ tư duy có các ưu điểm: • Dễ nhìn, dễ viết. • Kích thích hứng thú học tập và khả năng sáng tạo của học sinh • Phát huy tối đa tiềm năng ghi nhớ của bộ não. • Rèn luyện cách xác định chủ đề và phát triển ý chính, ý phụ một cách logic. Sử dụng Sơ đồ tư duy sẽ giúp: Ÿ Sáng tạo hơn Ÿ Tiết kiệm thời gian Ÿ Ghi nhớ tốt hơn Ÿ Nhìn thấy bức tranh tổng thể Ÿ Phát triển nhận thức, tư duy, … Trang 3 Sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học Vật Lí c. Những nguyên tắc và lời khuyên khi lập Sơ đồ tư duy Những nguyên tắc chung: Khi dùng BĐTD, bạn nên •Nghĩ trước khi viết. •Viết ngắn gọn •Viết có tổ chức •Viết lại theo ý của mình, nên chừa khoảng trống để có thể bổ sung ý. Những lời khuyên: Điều cần tránh khi ghi chép trên sơ đồ tư duy •Ghi lại nguyên cả đoạn văn dài dòng. •Ghi chép quá nhiều ý vụn vặt không cần thiết. •Dành quá nhiều thời gian để ghi chép. 2. Sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học: Trang 4 Sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học Vật Lí Khi muốn sử dụng BĐTD để thực hiện việc củng cố nội dung bài học, thông thường cần thực hiện hai bước như sau: Bước 1: Hướng dẫn học sinh cách ghi chép bài một cách hệ thống theo định hướng mới “chống đọc chép” tạo tiền đề cho việc vận dụng sơ đồ tư duy hệ thống hóa kiến thức và tăng cường khả năng tự học. Hai biện pháp được tiến hành trong bước 1: + Biện pháp 1: Giới thiệu cho học sinh các kiểu ghi bài trong và ngoài lớp học Qua tìm hiểu nhiều tài liệu, tôi biết được có những cách ghi chép như sau:  Ghi chép theo kiểu đề mục  Ghi chép theo kiểu trích dẫn  Ghi chép theo kiểu luận đề  Ghi chép theo kiểu tự do Điều đáng quan tâm là nếu các em học sinh kết hợp các kiểu ghi chép thông thường (thụ động) với việc hệ thống kiến thức bài học củng cố bài học theo kiểu Sơ đồ tư duy sẽ giúp học sinh nhớ lâu hơn, gây hứng thú và niềm đam mê học tập hơn cho học sinh. + Biện pháp 2: Hình thành thói quen ghi chép có hệ thống Biết cách ghi chép bài sẽ giúp học sinh vừa ghi nhận lại thật tốt những kiến thức giáo viên cung cấp, vừa giúp cho các kiến thức ấy "đi thẳng vào đầu" học sinh một cách nhanh chóng, hiệu quả hơn. Để cải thiện việc ghi chép của mình, yêu cầu học sinh cần lưu ý: Ÿ Hãy để mỗi bài ghi chép ở một trang giấy riêng. Ÿ Ngoài các loại bút thông thường, học sinh cần trang bị thêm các loại bút dạ quang để làm nổi những thông tin quan trọng. Ÿ Dùng các ký hiệu để ghi bài nhanh hơn. Ÿ Không cần ghi lại mọi lời giảng của giáo viên mà hãy tư duy để ghi những điều quan trọng nhất. Luôn động não chứ đừng chỉ ghi chép như một cái máy. Ÿ Ÿ Dành khoảng thời gian để xem xét lại những ghi chép. Ghi chép khi đọc một thông tin, một bài học mới nào đó ở sách giáo khoa sẽ giúp bạn nhớ được các thông tin đó. Trang 5 Sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học Vật Lí Qua việc hướng dẫn cách ghi bài nói trên, tôi nhận thấy học sinh dần dần có những thay đổi đáng kể. Cụ thể, các em đã tự tin hơn trong việc ghi chép ở lớp và chuẩn bị bài soạn ở nhà thông qua sự hướng dẫn của tôi. Và, tôi nghĩ rằng việc hệ thống kiến thức sẽ rất dễ dàng với các em khi các em đã quen với việc viết bài có hệ thống như trên. Bước 2: Thay đổi cách củng cố bài học thông qua lập Sơ đồ tư duy Để tổ chức hiệu quả, cần phải chuẩn bị như sau: a. Chuẩn bị của giáo viên và học sinh Đối với giáo viên:  Chuẩn bị các sơ đồ ôn bài sao cho phù hợp nhất với từng bài, từng chủ đề hay từng chương.  Phân nhóm: 3 hoặc 4 học sinh/nhóm.  Phần hướng dẫn các bước tiến hành vẽ một Sơ đồ tư duy (vẽ trên giấy và sử dụng phần mềm iMindMap). Trang 6 Sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học Vật Lí Chú ý: Giáo viên có thể thiết kế bằng bảng vẽ trên giấy, hoặc hệ thống kiến thức bằng sơ đồ trên bảng, hoặc có thể dùng phần mềm iMindMap. Đối với phần mềm này giáo viên có thể thực hiện thành một giáo án hay một bài giảng điện tử với kiến thức được xây dựng thành một sơ đồ, qua đó còn có thể kết hợp để trình chiếu những nội dung cần lưu ý hay những đoạn phim có liên quan được liên kết với sơ đồ. Qua đó có thể giúp học sinh hệ thống được kiến thức vừa học, khắc sâu được kiến thức trọng tâm. Đối với học sinh:  Chuẩn bị giấy A4, bút chì màu, các mẫu giấy nhỏ, bút dạ quang (nếu vẽ trên giấy); biết cách sử dụng phần mềm iMindMap 5.  Cần nắm vững nội dung kiến thức của bài đã học. b. Hướng dẫn trình tự vẽ một Sơ đồ tư duy hệ thống kiến thức Để vẽ một Sơ đồ tư duy gồm 6 bước cơ bản sau: Bước 1: Bắt đầu từ trung tâm với hình ảnh của chủ đề, hay có thể với một từ khóa được viết in hoa, viết đậm. Một hình ảnh có thể diễn đạt được cả ngàn từ và giúp ta sử dụng trí tưởng tượng của mình. Một hình ảnh ở trung tâm sẽ giúp ta tập trung được vào chủ đề và làm cho ta hưng phấn hơn. Bước 2: Luôn sử dụng màu sắc. Bởi vì màu sắc cũng có tác dụng kích thích não như hình ảnh. Bước 3: Nối các nhánh chính (cấp một) đến hình ảnh trung tâm, nối các nhánh cấp hai đến các nhánh cấp một,…. bằng các đường kẻ, đường cong với màu sắc khác nhau. Bước 4: Mỗi từ/ảnh/ý nên đứng độc lập và được nằm trên một đường kẻ hay đường cong. Bước 5: Tạo ra một kiểu bản đồ riêng cho mình (kiểu đường kẻ, màu sắc,…) Bước 6: Bố trí thông tin đều quanh hình ảnh trung tâm. Sau đây là một vài Sơ đồ tư duy hệ thống kiến thức chương II – Động lực học chất điểm và chương IV – Các định luật bảo toàn trong chương trình Vật lí 10 (vẽ tay và dùng phần mềm iMindMap) Trang 7 Sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học Vật Lí III. MỘT VÀI VÍ DỤ MINH HỌA CỤ THỂ Trong quá trình giảng dạy, tôi đã ghi hình là 1 số bài yêu cầu học sinh lập sơ đồ tư duy và thuyết trình trước lớp. Những clip minh họa, mời các thầy cô tham khảo trong CD kèm theo. IV. HIỆU QUẢ CỦA ĐỀ TÀI III. HIỆU QUẢ CỦA ĐỀ TÀI Qua việc sử dụng Sơ đồ tư duy trong hoạt động củng cố bài học tôi nhận thấy các em: Trang 8 Sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học Vật Lí Ÿ Rất hứng thú trong học tập: Không khí lớp học vui tươi giúp các em thoải mái, tự tin hơn trong việc trình bày ý kiến của mình và biết lắng nghe ý kiến đóng góp của những thành viên khác. Ÿ Nhớ bài nhanh hơn, từng bước xây dựng được kỹ năng diễn giải. Ÿ Kết quả và thành tích học tập cao hơn: + Kiến thức của HS sẽ giảm bớt tính chủ quan, phiến diện, làm tăng tính khách quan khoa học. + Kiến thức trở nên sâu sắc, bền vững dễ nhớ và nhớ nhanh hơn do được giao lưu học hỏi giữa các thành viên trong lớp. IV. ĐỀ XUẤT, KHUYẾN NGHỊ Để nâng cao chất lượng học tập và lòng ham mê đối với môn vật lí, tôi nhận thấy rất cần thiết tiếp cận với các phương pháp giảng dạy phù hợp với yêu cầu mới là lấy học sinh làm trung tâm, vì vậy dùng BẢN ĐỒ TƯ DUY TRONG DẠY HỌC VẬT LÍ là một trong những phương pháp có hiệu quả. Trong những tiết học tiếp theo, tôi sẽ tiếp tục cải tiến, phát huy và tìm tòi những điều mới lạ trong xây dựng BẢN ĐỒ TƯ DUY TRONG DẠY HỌC VẬT LÍ để truyền đạt với các học sinh của mình. Rất mong hội đồng bộ môn cùng nghiên cứu và xây dựng phương pháp này. V. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Tony & Barry Buzan (2009) – Bản đồ Tư duy – Nhà xuất bản tổng hợp TP. Hồ Chí Minh. 2. Sách giáo khoa Vật lí 10 – Lương Duyên Bình (Tổng chủ biên kiêm Chủ biên) – NXB Giáo dục. 3. Một số diễn đàn về vật lí và công nghệ thông tin Trang 9 Sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học Vật Lí Phụ lục: HƯỚNG DẪN SỬ DỤNG PHẦN MỀM iMindMap hỗ trợ xây dựng BĐTD. Phần mền iMindMap, quí thầy cô có thể download free trên internet. Nếu quí thầy cô dùng iphone hoặc đtdđ có HĐH android thì cũng có thể download trên itune hoặc Play store của máy mình. I. KHỞI ĐỘNG PHẦN MỀM : Click đúp chuột vào biểu tượng chương trình iMindMap trên màn hình desktop hoặc vào menu Start->All Programs->iMindMap 5->iMindMap 5 Màn hình làm việc của iMindMap Trang 10 Sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học Vật Lí II. TẠO BẢN ĐỒ MỚI : 1. Tạo biểu tượng cho “ý tưởng trung tâm” (Central Idea) : Click chuột vào nút New Click chọn 1 hình nền cho Central Idea Central Idea xuất hiện trên bản đồ Trang 11 Sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học Vật Lí 2. Chỉnh sửa Central Idea : a. Thay đổi tiêu đề : Click đúp chuột vào Central Idea, Central Idea với tiêu đề mới gõ tiêu đề mới vào rồi gõ enter b. Định dạng cho tiêu đề : Click chuột vào Central Idea để chọn Sử dụng các nút trên thanh công cụ Formatting để định dạng (tương tự như trong Word) Tiêu đề sau khi đã định dạng Trang 12 Sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học Vật Lí c. Thay đổi hình nền : Click nút phải chuột vào Central Idea, rồi chọn Edit Central Idea. Trong hộp thoại Open, chọn tập tin hình rồi click nút Open d. Di chuyển : Click chuột vào Central Idea để chọn (khi Central Idea đang được chọn sẽ có hình chữ nhật màu xanh bao xung quanh) Kéo chuột để di chuyển Central Idea e. Thay đổi kích thước : Dùng chuột kéo một trong 8 hình chữ nhật xanh nhỏ xung quanh Central Idea để thay đổi kích thước Trang 13 Sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học Vật Lí 3. Thêm nhánh (branch) vào bản đồ : a. Thêm nhánh mới : Có 2 loại nhánh : nhánh trơn (Branch) và nhánh có hộp văn bản (Box Branch) Click chuột chọn loại nhánh muốn tạo Chọn Central Idea, rồi trỏ chuột vào hình tròn đỏ ở giữa (tâm) Từ tâm đỏ đó, kéo chuột ra ngoài để tạo nhánh Trang 14 Sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học Vật Lí b. Thêm tiêu đề cho nhánh : ban đầu nhánh chưa có tiêu đề. Để thêm tiêu đề, ta làm như sau : Trang 15 Sử dụng phần mềm iMindMap 5 lập sơ đồ tư duy trong hoạt động củng cố kiến thức môn học – Vật lí 10 Click đúp chuột vào nhánh, gõ tiêu đề vào rồi gõ enter Các nhánh sau khi đã thêm tiêu đề Sau khi thêm tiêu đề, ta có thể định dạng tiêu đề theo ý muốn. Các làm tương tự như đối với Central Idea (xem phần 2a và 2b) c. Thay đổi hình dạnh nhánh : Để thay đổi hình dạng của nhánh ta click để chọn nhánh. Khi đó, trên nhánh sẽ xuất hiện 4 hình tròn nhỏ màu xanh. Ta sẽ dùng chuột kéo các hình tròn này. Lưu ý : Ở vòng tròn cuối của nhánh ta kéo vòng tròn xanh bên ngoài (con trỏ chuột có hình 4 mũi tên) chứ không kéo vòng tròn đỏ bên trong. d. Thay đổi màu của nhánh và vị trí tiêu đề : Sau khi chọn nhánh, ta sử dụng các nút trên thanh công cụ Formatting để thay đổi màu của nhánh hoặc vị trí tiêu đề. Trang 16 Sử dụng phần mềm iMindMap 5 lập sơ đồ tư duy trong hoạt động củng cố kiến thức môn học – Vật lí 10 e. Xóa nhánh : chỉ cần click chuột chọn nhánh rồi gõ phím Delete. f. Thêm phần nội dung cho nhánh : Click chọn nhánh rồi click vào nút Note trên thanh công cụ Branch. Bên phải màn hình sẽ xuất hiện vùng soạn thảo để ta soạn nội dung cho nhánh. Cách soạn thảo trong vùng này tương tự như trong Word. Một nhánh có chứa nội dung sẽ có biểu tượng nội dung trên nhánh đó. Ta click chuột vào biểu tượng này thì vùng nội dung sẽ xuất hiện bên phải màn hình. g. Tạo đường bao để làm nổi bật nhóm : Ta có thể tạo một đường bao xung quanh nhánh để làm nổi bật nhánh đó. Để tạo đường bao, ta chọn nhánh rồi click vào nút Boundary trên thanh công cụ Branch. Lưu ý: Khi tạo đường bao cho 1 nhánh thì tất cả các nhánh con của nhánh đó cũng có đường bao tương tự như vậy. Trang 17 Sử dụng phần mềm iMindMap 5 lập sơ đồ tư duy trong hoạt động củng cố kiến thức môn học – Vật lí 10 Một nhánh đã được tạo đường bao h. Tạo nhánh con cho 1 nhánh : Để tạo nhánh con cho 1 nhánh, ta làm tương tự như khi tạo nhánh cho Contral Idea. Nhưng ta thực hiện trên vòng tròn đỏ ở đầu nhánh III. XUẤT BẢN ĐỒ RA DẠNG HÌNH ẢNH Sau khi đã hoàn chỉnh bản đồ, ta có thể xuất bản đồ dưới dạng hình ảnh để chèn vào các tài liệu khác như Word, PowerPoint, … Click chọn menu File, chọn Export, rồi chọn Image. Thay đổi các tùy chọn cho phù hợp rồi click nút Export. Hộp thoại Image xuất hiện cho phép ta đặt tên tập tin và chỉ định nơi lưu tập tin. Cũng trong menu File, ta có thể thực hiện các thao tác lưu tập tin, mở tập tin có sẵn trên đĩa tương tự như các phần mềm khác. Trang 18 Sử dụng phần mềm iMindMap 5 lập sơ đồ tư duy trong hoạt động củng cố kiến thức môn học – Vật lí 10 IV. KẾT LUẬN Để xây dựng một BẢN ĐỒ TƯ DUY, chúng ta có thể dùng nhiều cách khác nhau. Đối với các nhóm học sinh, các em thường rất thích dùng giấy và bút màu để phát thảo, xây dựng và diễn giải các nội dung theo ý thích và sự hiểu biết của cá nhân mình (hoặc của nhóm mình), chính vì vậy không có sự gò bó hay áp đặt kiến thức dẫn đến hiệu quả và giúp các em chủ động trong việc lĩnh hội kiến thức. Ngoài ra, ta có thể dùng CNTT để xây dựng BẢN ĐỒ TƯ DUY (bằng các phần mềm hỗ trợ ), điều này giúp việc xây dựng BẢN ĐỒ có tính khoa học và đẹp mắt hơn. Trên đây là những tìm tòi, khám phá mới của cá nhân tôi về BẢN ĐỒ TƯ DUY TRONG DẠY HỌC VẬT LÍ, rất mong quí thầy cô nhận xét đánh giá và cho phản hồi. Trân trọng kính chào. NGƯỜI THỰC HIỆN VƯƠNG TUY THI Trang 19