Đăng ký Đăng nhập
Trang chủ Giáo dục - Đào tạo Sinh học Skkn sử dụng bài tập tình huống để rèn luyện cho học sinh kỹ năng so sánh và k...

Tài liệu Skkn sử dụng bài tập tình huống để rèn luyện cho học sinh kỹ năng so sánh và khái quát hóa trong dạy học phần tiến hóa, sinh học 12 cơ bản

.PDF
34
1744
72

Mô tả:

MỤC LỤC MỤC LỤC .......................................................................................................................................... 1 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ................................................................................................. 2 SƠ LƯỢC LÝ LỊCH KHOA HỌC ................................................................................................... 3 PHẦN I: MỞ ĐẦU ........................................................................................................................... 4 Lý do chọn đề tài ................................................................................................................................ 5 PHẦN II: NỘI DUNG ..................................................................................................................... 6 Chương 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐẾ TÀI .................................................... 6 1.1. Cơ sở lí luận ................................................................................................................................. 6 1.2. Cơ sở thực tiễn ........................................................................................................................... 11 Chương 2: THIẾT KẾ VÀ SỬ DỤNG BTTH ĐỂ RÈN LUYỆN KỸ NĂNG SO SÁNH VÀ KHÁI QUÁT HÓA TRONG DẠY HỌC PHẦN TIẾN HÓA, SINH HỌC 12 CƠ BẢN .......... 12 2.1. , Các vấn đề cơ bản của lý luận Tiến hóa ..................................................................................... 12 2.2. Hệ thống các BTTH rèn luyện kỹ năng so sánh và khái quát hóa cho HS trong dạy học phần Tiến hóa, Sinh học 12 cơ bản ..................................................................................................................... 13 2.2.1. BTTH rèn luyện kỹ năng so sánh ............................................................................................ 14 2.2.2. BTTH rèn luyện kỹ năng khái quát hóa ................................................................................. 20 2.3. Quy trình sử dụng BTTH để rèn luyện các kỹ năng so sánh và khái quát hóa cho HS trong dạy – học phần Tiến hóa, Sinh học 12 . ...................................................................................................... 22 2.3.1. Quy trình chung ....................................................................................................................... 22 2.3.2. Sử dụng BTTH để rèn luyện các kỹ năng so sánh và khái quát hóa cho HS trong dạy – học phần Tiến hóa, Sinh học 12 . ............................................................................................................. 24 GIÁO ÁN MINH HỌA ..................................................................................................................... 27 PHẦN III: KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ..................................................................................... 32 1. Kết luận.......................................................................................................................................... 32 2. Kiến nghị ....................................................................................................................................... 32 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................................................. 33 Trường THPT Trấn Biên 1 GV: Phạm Thị Phương Thảo DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT BTTH: Bài tập tình huống CLNT: Chọn lọc nhân tạo CLTN: Chọn lọc tự nhiên GV: Giáo viên HS: Học sinh SH: Sinh học THPT: Trung học phổ thông Trường THPT Trấn Biên 2 GV: Phạm Thị Phương Thảo SƠ LƯỢC LÝ LỊCH KHOA HỌC I. THÔNG TIN CHUNG VỀ CÁ NHÂN: 1. Họ và tên: PHẠM THỊ PHƯƠNG THẢO 2. Sinh ngày: 21/ 06/ 1981 3. Giới tính: Nữ 4. Địa chỉ: 103/8 KP I phường Tân Tiến Biên Hòa - Đồng Nai 5. Điện thọai: 0934.064.084 6. Chức vụ: Giáo viên 7. Đơn vị công tác: Trường THPT Trấn Biên II. TRÌNH ĐỘ ĐÀO TẠO: - Hoc vị: Thạc sĩ - Năm nhận bằng: 2014 - Chuyên ngành đào tạo: Lý luận và phương pháp dạy học bộ môn Sinh học. III. KINH NGHIỆM KHOA HỌC - Lĩnh vực chuyên môn có kinh nghiệm: giảng dạy sinh học - Số năm kinh nghiệm: Từ 2003. - Các sáng kiến kinh nghiệm dã có trong những năm gần đây: * Sử dụng một số phương pháp dạy học trong Sinh học 10. * Tổ chức họat động nhóm trong dạy học Sinh học. * Sử dụng phiếu học tập trong dạy học Sinh học. * Ứng dụng Sơ Đồ Tư Duy trong Dạy và Học Sinh học. Trường THPT Trấn Biên 3 GV: Phạm Thị Phương Thảo PHẦN I: MỞ ĐẦU LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI Sự phát triển kinh tế xã hội của Việt Nam trong bối cảnh hội nhập quốc tế với những ảnh hưởng của xã hội tri thức và toàn cầu hoá tạo ra những cơ hội nhưng đồng thời đặt ra những yêu cầu mới đối với giáo dục trong việc đào tạo đội ngũ lao động Mỗi con người trong xã hội mới phải đảm bảo 3 tố chất: có khả năng tự học, có khả năng giao tiếp, hợp tác và có năng lực giải quyết vấn đề. Vì thế, nhiệm vụ của giáo dục không phải là truyền thụ kiến thức thụ động theo một chiều mà phải tổ chức các yêu tố giáo dục thành công nghệ dạy học hợp lý nhằm phát triển cho người học năng lực tư duy và năng lực hành động, trên cơ sở đó có khả năng giải quyết được các vấn đề mà xã hội đặt ra. Các công trình nghiên cứu về thực trạng giáo dục ở nước ta đã chỉ rõ chất lượng học tập của học sinh nước ta đã có một số chuyển biến trong những năm qua. Tuy nhiên trên thực tế, trong quá trình dạy học giáo viên vẫn chỉ chú trọng đến khả năng ghi nhớ máy móc, tái hiện, ít chú trọng đến việc phát triển, rèn luyện kỹ năng tư duy, sáng tạo cho học sinh. Một trong những phương hướng để rèn luyện kỹ năng cho học sinh là đưa học sinh vào các tình huống. Từ việc giải quyết các bài tập tình huống, các em tự lĩnh hội, củng cố kiến thức đồng thời tăng cường khả năng suy nghĩ độc lập, tính sáng tạo, cho phép phát hiện ra những giải pháp cho những tình huống phức tạp, chủ động điều chỉnh được các hành vi, nhận thức, phát huy được tính chất dân chủ, năng động của học sinh. Mặt khác, khi kết hợp phương pháp dạy học sử dụng tình huống có vấn đề với tổ chức họat động nhóm sẽ giúp người học phát triển tính sáng tạo, tinh thần hợp tác, khả năng giao tiếp, hùng biện. Chương trình sinh học phổ thông được phân phối dựa trên cơ sở tính hệ thống của các cấp tổ chức sống từ nhỏ đến lớn, từ khái quát tổng thể tòan bộ thế giới sống rồi đến cụ thể, chi tiết từ thấp đến cao, từ cấp tổ chức nhỏ đến các cấp tổ chức lớn hơn. Trong đó kiến thức phần Tiến hóa khá hấp dẫn và lôi cuốn hoc sinh nhưng có tính trừu tượng và khó lĩnh hội vì kiến thức tiến hóa là tích hợp của các khoa học trong sinh học bởi tính đặc trưng về lý thuyết và khái quát cao. Người ta phải sử dụng các sự kiện từ tất cả các bộ môn trong sinh học để chứng minh quá trình tiến hóa. Với những lý do trên, chúng tôi dã chọn đề tài: “ Sử dụng bài tập tình huống để rèn luyện cho học sinh kỹ năng so sánh và khái quát hóa trong dạy học phần Tiến hóa, Sinh học 12 cơ bản ”. Trường THPT Trấn Biên 4 GV: Phạm Thị Phương Thảo PHẦN 2: NỘI DUNG Chương 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI 1.1 . CƠ SỞ LÍ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI 1.1.1. Tình huống và tình huống dạy học 1.1.1.1.Tình huống Theo quan điểm triết học, tình huống được nghiên cứu như là một tổ hợp các mối quan hệ cụ thể, đến một thời điểm nhất định liên kết con người với môi trường của anh ta, lúc đó anh ta biến thành một chủ thể của hành động của đối tượng nhằm đạt được mục tiêu nhất định. Xét về mặt tâm lý học: “Tình huống là một hệ thống những điều kiện bên trong quan hệ với chủ thể, những điều kiện này tác động một cách gián tiếp lên tính tích cực của chủ thể đó.’’ Nói một cách khái quát hơn, “Tình huống là toàn thể sự việc xảy ra tại một nơi, trong một thời gian, buộc người ta phải suy nghĩ hành động, đối phó, chịu đựng’’ . Người ta phân biệt tình huống làm hai dạng chính: Tình huống đã xảy ra là những tình huống đã xảy ra (được tích luỹ lại trong vốn tri thức của loài người); Tình huống sẽ xảy ra (dự kiến chủ quan). 1.1.1.2. Tình huống dạy học Xét về mặt khách quan, tình huống dạy học là tổ hợp những mối quan hệ xã hội cụ thể được hình thành trong quá trình dạy học, khi mà học sinh đó trở thành chủ thể hoạt động với đối tượng nhận thức trong một trường dạy học nhằm một mục đích dạy học cụ thể. Xét về mặt chủ quan, tình huống dạy học chính là trạng thái bên trong được sinh ra do sự tương tác giữa chủ thể với đối tượng nhận thức. Theo lý luận dạy học Xô Viết, tình huống dạy học là đơn vị cấu trúc, là tế bào của bài lên lớp, bao gồm tổ hợp những điều kiện cần thiết . Đó là mục đích dạy học, nội dung dạy học và phương pháp dạy học để thu được những kết quả hạn chế, riêng biệt. Nguyễn Ngọc Quang cũng đưa ra một cách tiếp cận mới của tình huống dạy học đó là tình huống mô phỏng hành vi. Mô phỏng hành vi là bắt chước, sao chép, phỏng theo quá trình hành vi của con người, sự tương tác riêng cá nhân của người đó, nhằm đạt mục đích nào đó. Quá trình hành vi của con người trong tình huống thực, cụ thể được xử lý sư phạm bằng mô hình hoá tạo nên tổ hợp các tình huống mô phỏng, là một mô hình của tình huống thực tiễn. Dùng tình huống mô phỏng này trong tổ chức dạy học nó trở thành tình huống dạy học. Thực chất đó là quy trình chuyển tình huống mô phỏng thành tình huống dạy học. Tóm lại, bản chất của tình huống dạy học là đơn vị cấu trúc của bài lên lớp, chứa đựng mối liên hệ mục đích- nội dung- phương pháp theo chiều ngang tại một thời điểm nào đó với nội dung là một đơn vị kiến thức. 1.1.1.3. Bài tập tình huống dạy học. Bài tập tình huống là những tình huống xảy ra trong quá trình dạy học được cấu trúc dưới dạng bài tập. Trong dạy học các môn học, những tình huống được đưa ra là tình huống giả định hay tình huống thực đã xảy ra trong thực tiễn dạy học môn học ở phổ thông. Học sinh giải quyết được những tình huống trên, một mặt vừa giúp học sinh hình thành kiến thức mới, vừa củng cố và khắc sâu kiến thức. Trong rèn luyện kỹ năng dạy học, bài tập tình huống vừa là phương tiện, vừa là công cụ, vừa là cầu nối giao tiếp giữa GV và học sinh. 1.1.2. Dạy học bằng tình huống Trường THPT Trấn Biên 5 GV: Phạm Thị Phương Thảo Dạy học bằng tình huống là một phương pháp mà giáo viên tổ chức cho học sinh xem xét, phân tích, nghiên cứu, thảo luận để tìm ra các phương án giải quyết cho các tình huống, qua đó mà đạt được các mục tiêu bài học đặt ra. 1.1.2.1. Đặc điểm của dạy học tình huống. * Dựa vào các tình huống để thực hiện chương trình học (học sinh nắm các tri thức, kỹ năng); những tình huống không nhằm kiểm tra kỹ năng mà giúp phát triển chính bản thân kỹ năng. * Những tình huống có cấu trúc thực sự phức tạp – nó không phải chỉ có một giải pháp cho tình huống ( tình huống chứa các biến sư phạm) * Bản thân tình huống mang tính chất gợi vấn đề, không phải học sinh làm theo ý thích của thầy giáo; học sinh là người giải quyết vấn đề theo phương thức thích nghi, điều tiết với môi trường; có hay không sự hỗ trợ của thầy giáo tuỳ thuộc vào tình huống. * Học sinh chỉ được hướng dẫn cách tiếp cận với tình huống chứ không có công thức nào giúp học sinh tiếp cận với tình huống. * Việc đánh giá dựa trên hành động và thực tiễn. 1.1.2.2. Ưu- nhược điểm của dạy học tình huống. * Ưu điểm: Đây là phương pháp có thể kích thích ở mức cao nhất sự tham gia tích cực của học sinh vào quá trình học tập; phát triển các kỹ năng học tập , giải quyết vấn đề, kỹ năng đánh giá, dự đoán kết quả, kỹ năng giao tiếp như nghe, nói, trình bày... của học sinh; tăng cường khả năng suy nghĩ độc lập, tính sáng tạo, tiếp cận tình huống dưới nhiều góc độ; cho phép phát hiện ra những giải pháp cho những tình huống phức tạp; chủ động điều chỉnh được các nhận thức, hành vi, kỹ năng của học sinh. Phương pháp này có thế mạnh trong đào tạo nhận thức bậc cao. Như vậy, phương pháp sư phạm này có thể phát huy được tính chất dân chủ, năng động và tập thể để đạt được mục đích dạy học. * Nhược điểm: Để thiết kế được tình huống phù hợp nội dung, mục tiêu đào tạo, trình độ của học sinh, kích thích được tính tích cực của học sinh đòi hỏi cần nhiều thời gian và công sức. Đồng thời giáo viên cần phải có kiến thức, kinh nghiệm sâu, rộng; có kỹ năng kích thích, phối hợp tốt trong quá trình dẫn dắt, tổ chức thảo luận và giải đáp để giúp học sinh tiếp cận kiến thức, kỹ năng. Trên thực tế, không phải giáo viên nào cũng hội đủ các phẩm chất trên. Do sự eo hẹp về thời gian giảng dạy trên lớp cộng với sự thụ động của học sinh do quá quen với phương pháp thuyết trình là một trở ngại trong việc áp dụng phương pháp này. 1.1.3. Kỹ năng học tập của học sinh 1.1.3.1. Kỹ năng : Theo Trần Bá Hoành: “Kỹ năng là khả năng vận dụng những tri thức thu nhận được trong một lĩnh vực nào đó vào thực tiễn. Kỹ năng đạt tới mức hết sức thành thạo, khéo léo trở thành kỹ xảo”. Hay theo Nguyễn Đình Chỉnh, kỹ năng là một thao tác đơn giản hoặc phức tạp mang tính nhận thức hoặc mang tính hoạt động chân tay, nhằm thu được một kết quả. Việc phân chia này chỉ mang tính chất tương đối vì một số kỹ năng đồng thời là kỹ năng nhận thức và là kỹ năng hoạt động chân tay. Bất cứ kỹ năng nào cũng phải dựa trên cơ sở lý thuyết - đó là kiến thức. Sở dĩ như vậy là vì xuất phát từ cấu trúc kỹ năng (phải hiểu mục đích, biết cách thức đi đến kết quả và hiểu được những điều kiện cần thiết để triển khai các cách thức đó). Mỗi kỹ năng chỉ biểu hiện thông qua một nội dung, tác động của kỹ năng lên nội dung ta đạt được mục tiêu. Trường THPT Trấn Biên 6 GV: Phạm Thị Phương Thảo Mục tiêu = Kỹ năng  Nội dung Ví dụ: Lập bảng (kỹ năng) so sánh chọn lọc tự nhiên và chọn lọc nhân tạo (nội dung). Theo quan niệm của A.V. Pêtrôvxki, kỹ năng là cách thức hành động dựa trên cơ sở tri thức. Kỹ năng được hình thành bằng con đường luyện tập tạo khả năng cho con người thực hiện hành động không chỉ trong những điều kiện quen thuộc mà trong cả những điều kiện thay đổi. Tuy nhiên, cũng còn có các quan niệm khác nhau của nhiều tác giả trong và ngoài nước khi xem xét khái niệm kỹ năng liên quan đến việc xây dựng hệ thống kỹ năng và quy trình rèn luyện kỹ năng: Quan niệm thứ nhất: Xem xét kỹ năng nghiêng về mặt kỹ năng của hành động (A.V.Pêtrôvxki, M.G.Janôsevxki, F. B. Abbatt, Hà Thế Ngữ...). Các tác giả coi kỹ năng là cách thức hành động phù hợp với mục đích và điều kiện mà con người nắm vững. Quan niệm thứ hai: Xem xét kỹ năng nghiêng về góc độ năng lực của con người (K. Platônôv, G. G. Gôlubev, Nguyễn Quang Uẩn...). Kỹ năng là năng lực thực hiện có kết quả với chất lượng cần thiết và với thời gian tương ứng không những trong điều kiện quen thuộc nhất định mà còn trong những điều kiện mới. Như vậy, quan niệm thứ hai trên đây không chỉ coi kỹ năng là kỹ thuật hành động mà còn là năng lực biểu hiện của năng lực con người, đòi hỏi con người phải luyện tập theo một quy trình xác định mới hình thành được kỹ năng đó. Thực chất của việc hình thành kỹ năng là hình thành cho học sinh nắm vững một hệ thống phức tạp các thao tác nhằm làm biến đổi và sáng tỏ những thông tin chứa đựng trong bài tập, trong nhiệm vụ và đối chiếu chúng với những hành động cụ thể. Muốn vậy khi hình thành kỹ năng (chủ yếu là kỹ năng học tập) cho học sinh cần: * Giúp cho học sinh biết cách tìm tòi để nhận xét ra yếu tố đã cho, yếu tố phải tìm và mối quan hệ giữa chúng. * Giúp học sinh hình thành một mô hình khái quát để giải quyết các bài tập, đối tượng cùng loại. * Xác lập được mối liên quan giữa bài tập mô hình khái quát và các kiến thức tương ứng. 1.1.3.2. Kỹ năng học tập: Học tập là loại hình hoạt động cơ bản, một loại hoạt động phức tạp của con người. Muốn học tập có kết quả, con người cần phải có một hệ thống kỹ năng chuyên biệt gọi là kỹ năng học tập. Theo các nhà tâm lý học, kỹ năng học tập là khả năng của con người thực hiện có kết quả các hành động học tập phù hợp với điều kiện và hoàn cảnh nhất định, nhằm đạt được mục đích, nhiệm vụ đề ra. Kỹ năng học tập có các đặc trưng: * Là tổ hợp các hành động học tập đã được học sinh nắm vững; biểu hiện mặt kỹ thuật của hành động học tập và năng lực học tập của mỗi em. Có kỹ năng học tập là có năng lực học tập ở một mức độ nào đó. * Kỹ năng học tập có mối quan hệ chặt chẽ với kết quả học tập. Nó là yếu tố có tính mục đích, luôn hướng tới mục đích của hoạt động học tập và có ý nghĩa quyết định đến kết quả học tập. * Kỹ năng học tập là một hệ thống, trong đó có các kỹ năng học tập chuyên biệt. Có bao nhiêu loại hình học tập thì có bấy nhiêu kỹ năng học tập chuyên biệt. Đến lượt nó các kỹ năng học tập chuyên biệt như một hệ thống con được tạo bởi các kỹ năng thành phần. Kỹ năng học tập là một hệ thống mở, mang tính phức tạp, nhiều tầng, nhiều bậc và mang tính phát triển. Trong những điều kiện, hoàn cảnh học tập khác nhau, nhiều kỹ năng chuyên biệt hay kỹ năng thành phần có thể mất đi, thay thế Trường THPT Trấn Biên 7 GV: Phạm Thị Phương Thảo hoặc được điều chỉnh. Trong hệ thống kỹ năng học tập có những kỹ năng khái quát, chung cho mọi môn học hoặc một nhóm môn học (kỹ năng chung) và có những kỹ năng đặc thù cho môn học . Theo Nguyễn Ngọc Quang, sự lĩnh hội kiến thức được thực hiện thông qua một chu trình gọi là chu trình hoạt động nhận thức - học tập. Nó bao gồm các bước: Sự tri giác, sự thông hiểu, sự ghi nhớ, sự vận dụng, sự khái quát hoá và sự hệ thống hoá. Điều kiện cơ bản để lĩnh hội kiến thức có kết quả là mỗi học sinh phải thực hiện toàn bộ chu trình hoạt động nhận thức, học tập khi nghiên cứu bài học từ tri giác đến hệ thống hoá. Trong đó, sự thông hiểu kiến thức diễn ra thông qua quá trình xử lý thông tin bằng các thao tác trí tuệ: Phân tích và tổng hợp, khái quát hoá, cụ thể hoá, trừu tượng hoá, so sánh đối chiếu, suy luận,... Trong thực tiễn dạy học, nhiều học sinh còn rất lúng túng ở khâu này vì thiếu phương pháp xử lý thông tin và giáo viên cũng ít chú ý cung cấp và huấn luyện cho các em các phương pháp thích hợp và hiệu nghiệm. Có thể nêu hệ thống kỹ năng học tập chung của học sinh trung học phổ thông như sau: 1- Các kỹ năng học tập phục vụ chức năng nhận thức liên quan đến việc thu thập, xử lý, sử dụng thông tin: Kỹ năng làm việc với sách giáo khoa, kỹ năng quan sát, kỹ năng tiến hành thí nghiệm, kỹ năng phân tích- tổng hợp, kỹ năng so sánh, kỹ năng khái quát hoá, kỹ năng suy luận, kỹ năng áp dụng kiến thức đã học... 2- Các kỹ năng học tập phục vụ chức năng tổ chức, tự điều chỉnh quá trình học tập liên quan đến việc quản lý phương tiện học tập, thời gian, sự hỗ trợ từ bên ngoài và chất lượng: Kỹ năng tự kiểm tra, tự đánh giá, kỹ năng tự điều chỉnh. 3- Các kỹ năng phục vụ chức năng tương tác trong học tập hợp tác : Kỹ năng học nhóm... Người giáo viên chỉ có thể hình thành các kỹ năng học tập trên cho học sinh qua một hay nhiều nội dung nhất định trong một hay nhiều tình huống có ý nghĩa. Tình huống có ý nghĩa đối với học sinh là tình huống gần gũi với học sinh hoặc là những tình huống mà học sinh sẽ gặp về sau. Trong hệ thống kỹ năng trên, chúng tôi quan tâm đến việc thiết kế và sử dụng bài tập tình huống để rèn luyện một số kỹ năng trong nhóm kỹ năng học tập phục vụ chức năng nhận thức liên quan đến thu thập, xử lý, sử dụng thông tin. 1.1.3.3. Một số kỹ năng tư duy 1.1.3.3.1. Kỹ năng so sánh. Trong nhận thức cùng với sự hiểu biết sự vật, hiện tượng là cái gì và như thế nào, còn phải hiểu được sự vật, hiện tượng này không giống sự vật, hiện tượng khác ở chỗ nào thì phải sử dụng đến phương pháp so sánh. So sánh là sự phân tích những điểm giống nhau và khác nhau giữa các đối tượng nhằm phân loại sự vật, hiện tượng thành những loại khác nhau. Tuỳ mục đích mà phương pháp so sánh có thể nặng về tìm sự giống nhau hay sự khác nhau. So sánh điểm khác nhau chủ yếu dùng trong phân tích, so sánh điểm giống nhau thường dùng trong tổng hợp. Các bước thực hiện biện pháp so sánh: Bước 1: Nêu định nghĩa đối tượng cần so sánh. Bước 2: Phân tích đối tượng, tìm ra dấu hiệu bản chất của mỗi đối tượng so sánh. Bước 3: Xác định những điểm khác nhau của từng dấu hiệu tương ứng. Bước 4: Xác định những điểm giống nhau của từng dấu hiệu tương ứng. Bước 5: Khái quát các dấu hiệu quan trọng giống và khác nhau của 2 đối tượng so sánh Trường THPT Trấn Biên 8 GV: Phạm Thị Phương Thảo Bước 6: Nếu có thể được thì nêu rõ nguyên nhân của sự giống và khác nhau đó. Qua sự so sánh giúp học sinh phân biệt, hệ thống hoá và củng cố các khái niệm đồng thời so sánh là một thao tác tư duy rất quan trọng giúp học sinh tìm ta cái mới. Các hình thức diễn đạt so sánh: diễn đạt so sánh bằng lời; diễn đạt so sánh bằng bảng hệ thống hay bảng phân tích; diễn đạt so sánh bằng tranh sơ đồ; diễn đạt so sánh bằng biểu đồ; diễn đạt so sánh bằng sơ đồ logic. 1.1.3.3.2. Kỹ năng khái quát hoá: Khái quát hoá là hoạt động trí tuệ cấp cao nhằm gom các đối tượng có cùng thuộc tính và bản chất vào một nhóm, là quá trình chuyển từ cái đơn nhất lên cái chung. Sự khái quát hoá, giữ vai trò chủ yếu trong khi hình thành các khái niệm mới. ở học sinh khái quát hoá diễn ra trên cơ sở phân tích, so sánh. Người ta phân biệt các hình thức sau đây của khái quát hoá : * Sơ bộ: Diễn ra khi tri giác tài liệu mới, kết quả là hình thành biểu tượng chung về đối tượng nghiên cứu. * Cục bộ: Khi phát hiện ra bản chất bên trong của đối tượng nghiên cứu, dẫn tới việc hình thành khái niệm cục bộ, tức là khái niệm riêng rẽ. * Chuyên đề: Dẫn tới việc lĩnh hội một hệ thống khái niệm về những đối tượng cùng loại. * Tổng kết: Khi hình thành hệ thống những khái niệm thuộc về một môn học. * Liên môn: Nhờ đó mà lĩnh hội một hệ thống khái niệm giữa các môn. Kỹ năng khái quát hoá ở mỗi học sinh luôn đóng vai trò quan trọng trong quá trình học tập. Khi được phát triển tới mức cao độ, chính kỹ năng này sẽ giúp học sinh tách được cái chung, cái bản chất, những mối liên hệ bên trong mang tính quy luật của tài liệu nghiên cứu, học tập bằng con đường phân tích chỉ một sự vật, hiện tượng điển hình mà thôi. Bằng cách đó học sinh sẽ tiết kiệm được sức lực, thời gian học tập của mình, biết khám phá các tri thức khoa học bằng những phương pháp tối ưu. 1.1.4. Quy trình thiết kế bài tập tình huống để rèn luyện một số kỹ năng tư duy cho học sinh trong dạy-học Sinh học. Các yêu cầu của bài tập tình huống: + Tính thời sự, sát thực tế, sát nội dung bài học. + Tạo khả năng để học sinh đưa ra nhiều giải pháp. + Nội dung của bài tập tình huống phải phù hợp với trình độ của học sinh. Khi soạn thảo bài tập tình huống cần chú ý: + Chủ đề: Mô tả đặc điểm nổi bật của bài tập tình huống. + Mục đích dạy học đạt được thông qua bài tập tình huống. + Nội dung bài tập tình huống: Mô tả bối cảnh bài tập tình huống. Nội dung tình bài tập huống phải đủ thông tin để phân tích, giải quyết bài tập tình huống. + Nhiệm vụ học sinh cần giải quyết. Quy trình thiết kế bài tập tình huống và đưa bài tập tình huống vào rèn luyện kỹ năng nhận thức của học sinh: Trường THPT Trấn Biên 9 GV: Phạm Thị Phương Thảo Xác định các kỹ năng nhận thức của học sinh Nghiên cứu Nghiên cứu thực tiễn (Bài kiểm tra, phát biểu trả lời của học sinh trong các giờ học) Xử lý sư phạm Xây dựng hệ thống bài tập tình huống rèn luyện một số kỹ năng tư duy của học sinh Dạy học Rèn luyện một số kỹ năng tư duy của học sinh bằng việc tổ chức giải quyết các bài tập tình huống Kết quả Hình thành ở học sinh một số kỹ năng cơ bản của hoạt động nhận thức 1/ Xác định các kỹ năng nhận thức của học sinh. Cụ thể là tập trung vào một số kỹ năng nhận thức cơ bản: Phân tích- tổng hợp, so sánh, khái quát hoá, suy luận. 2/ Nghiên cứu thực tiễn: Nghiên cứu những câu phát biểu trả lời của học sinh trong các giờ học, bài kiểm tra. Phân tích những câu trả lời đúng và cả những câu trả lời sai, lý do tại sao học sinh có thể bị sai lầm. Đây là nguồn tình huống chính để sử dụng thiết kế hệ thống bài tập tình huống phục vụ giảng dạy. 3/ Xây dựng hệ thống bài tập tình huống để phục vụ giảng dạy: Xử lý sư phạm các tình huống đó, nghĩa là mô hình hoá các tình huống ấy thành các bài tập tình huống. Các tình huống này trở thành phương tiện, đối tượng của quá trình dạy học. 4/ Rèn luyện một số kỹ năng tư duy của học sinh: Đưa hệ thống bài tập tình huống vào quá trình giảng dạy Sinh học ở trường THPT. Học sinh cùng nhau thảo luận, giải quyết tình huống. 5/ Hình thành ở học sinh kỹ năng tư duy: Thông qua giải quyết các tình huống mà học sinh vừa được củng cố tri thức, vừa được rèn luyện các kỹ năng nhận thức giúp học sinh hiểu sâu, mở rộng tri thức đồng thời học sinh có thể tự tìm kiếm tri thức mới. Kỹ thuật thiết kế bài tập tình huống phải đảm bảo các yêu cầu sau: Trường THPT Trấn Biên 10 GV: Phạm Thị Phương Thảo + Chọn nguồn thiết kế bài tập tình huống từ sản phẩm của học sinh ( Câu phát biểu trả lời trên lớp và bài kiểm tra) + Chọn được các bài tập tình huống mà ở đó có thể rèn luyện được một số kỹ năng nhận thức cơ bản cho học sinh. + Hình thức diễn đạt bài tập tình huống phải phù hợp. + Biến đổi linh hoạt mức độ khó khăn của từng bài tập tình huống cho phù hợp với từng đối tượng học sinh. Ở đây, chúng ta có thể thêm hay bớt dữ kiện của bài tập tình huống để làm tăng hay giảm độ khó của bài tập tình huống. 1.2. CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI Đa số giáo viên đều đánh giá cao việc đổi mới phương pháp dạy học theo hướng tích cực hóa hoạt động học tập của học sinh. Đa số GV và HS đều nhận thức được tầm quan trọng của việc rèn luyện kỹ năng tư duy trong dạy – học và việc thiết kế , sử dụng BTTH để rèn luyện kỹ năng tư duy là rất cần thiết. Tuy nhiên, thực tế việc rèn luyện kỹ năng tư duy trong dạy học SH chưa được GV chú ý nhiều. Thậm chí một số GV chưa bao giờ sử dụng bài tập tình huống để rèn luyện kỹ năng tư duy cho HS. Nguyên nhân là do cơ sở vật chất phục vụ cho dạy học còn thiếu, lượng kiến thức tương đối nhiều, số lượng HS trong 1 lớp đông, thời gian lên lớp hạn hẹp, khả năng tiếp nhận kiến thức của HS không đồng đều. Nhiều GV có trình độ kiến thức phần Tiến hóa còn chưa tốt lại không đầu tư cho giảng dạy nên giờ giảng thường khô khan, ít gây hứng thú cho HS. Mặt khác, trong quá trình giảng dạy, còn thiếu những nghiên cứu về phương pháp và biện pháp rèn luyện kỹ năng tư duy nên việc thiết kế bài soạn còn gặp nhiều khó khăn. Một số GV ít tạo điều kiện để HS phát biểu xây dựng bài. HS còn gặp những khó khăn như thời gian trên lớp còn hạn chế để các em trao đổi với bạn nhằm rèn kỹ năng, chưa được hướng dẫn rèn luyện kỹ năng tư duy theo một quy trình nào, chưa có phương pháp học tập phù hợp nên cảm thấy khó học. Số lượng BTTH để rèn luyện kỹ năng tư duy cũng còn hạn chế. Các em cũng chưa tự tin với các kỹ năng tư duy của mình nên mong muốn GV trong các giờ học tăng cường rèn luyện kỹ năng tư duy cho các em, đặc biệt rèn luyện theo một quy trình cụ thể. Về mặt khách quan môn Sinh chỉ được vận dụng để thi Đại học khối B hoặc một số trường Cao đẳng, Trung cấp, nên khó chọn nghề, chọn trường để thi so với các môn tự nhiên khác. Vì vậy các em xem môn Sinh là môn phụ và ít dành thời gian, công sức để đầu tư học tập. Chính vì những nguyên nhân trên mà việc rèn luyện kỹ năng tư duy trong hoạt động dạy - học hiện nay được sử dụng rất ít ở các bộ môn trong trường THPT nói chung, dạy - học ở bộ môn SH nói riêng, điều này phần nào làm hạn chế việc nâng cao chất lượng dạy và học hiện nay. Thực tiễn nêu trên một lần nữa khẳng định việc thiết kế, bổ sung các bài tập tình huống để vận dụng vào dạy học Sinh học, đặc biệt phần Tiến hóa là điều rất cần thiết. Trường THPT Trấn Biên 11 GV: Phạm Thị Phương Thảo Chương 2: THIẾT KẾ VÀ SỬ DỤNG BÀI TẬP TÌNH HUỐNG ĐỂ RÈN LUYỆN KỸ NĂNG SO SÁNH VÀ KHÁI QUÁT HÓA TRỌNG DẠY HỌC PHẦN TIẾN HÓA, SINH HỌC 12 CƠ BẢN. 2.1. Các vấn đề cơ bản của lý luận Tiến hóa * Bằng chứng tiến hóa: tổng hợp những dẫn liệu của các môn SH như cổ sinh học, phôi SH, phân loại học, tế bào học... trực tiếp hoặc gián tiếp chứng minh có tồn tại thực của Tiến hóa. * Nguyên nhân tiến hóa: trình bày ba vấn đề - Nhân tố tiến hóa: những yếu tố chi phối sự phát triển của giới hữu cơ là nhân tố chính tác dụng tới các nhân tố khác. - Động lực tiến hóa: nhân tố tiến hóa cơ bản thúc đẩy sự tiến hóa. - Điều kiện tiến hóa: hoàn cảnh thuận lợi hoặc bất lợi cho phát huy tác dụng của các nhân tố tiến hóa * Phương thức tiến hóa: hình thức và cơ chế quá trình hình thành loài - Xuất hiện từ từ qua nhiều dạng trung gian do tích lũy những biến dị nhỏ. - Xuất hiện đột ngột, gián đoạn do những biến đổi lớn. - Sự khác nhau giữa các loài là quy ước có tính nhân tạo hay tự nhiên. - Sự khác nhau giữa các loài là sự sai khác về chất lượng, có tính chất tự nhiên hay về số lượng. * Chiều hướng tiến hóa: - Những xu hướng chính trong sự phát triển của giới hữu cơ nói chung. - Những con đường cụ thể trong quá trình phát triển từng loài, nhóm loài. - Những quy luật phản ánh xu thế phát triển tất yếu của quá trình tiến hóa và tốc độ, nhịp điệu quá trình tiến hóa. Bốn nhóm vấn đề này đã phản ánh vào sách giáo khoa SH 12 THPT và sẽ được phân tích ở mục mục tiêu phần Tiến hóa. Đơn vị kiến thức có thể thiết kế bài tập tình huống để rèn luyện kỹ năng so sanh và khái quát hóa trong phần Tiến hóa. Chương I. Bằng chứng và cơ chế Tiến hóa. Tên bài Bài 24: Các chứng tiến hóa. bằng Bài 25: Học thuyết Đacuyn Bài 26: Học thuyết tiến hóa tổng hợp hiện đại. và phần đóng khung bài 27 Bài 28: Loài. Trường THPT Trấn Biên Đơn vị kiến thức - Các bằng chứng giải phẫu học so sánh (cơ quan tương đồng, cơ quan tương tự và cơ quan thoái hóa) - Bằng chứng sinh học phân tử. - Học thuyết tiến hóa Đacuyn - CLTN và CLNT - Thuyết tiến hóa nhỏ, lớn - Phân biệt học thuyết Darwin và học thuyết hiện đại. - Giải thích vì sao ở những loài giao ghối thì quần thể là đơn vị tiến hóa cơ sở mà không phải loài hay các thể. - Vai trò của các nhân tố tiến hóa - Vai trò của CLTN trong quá trình hình thành đặc điểm thích nghi, hình thành loài. - Khái niệm loài SH và các tiêu chuẩn phân biệt hai loài thân thuộc. - Các cơ chế cách li sinh sản trong quá trình hình thành loài mới. 12 GV: Phạm Thị Phương Thảo Bài 29: Quá trình hình - Hình thành loài bằng cách ly địa lý. loài. - Vai trò của cách ly địa lý trong quá trình hình thành loài. Bài 30: Quá trình hình - Hình thành loài bằng cách ly tập tính. thành loài.(tiếp theo) - Hình thành loài bằng cách ly sinh thái. - Hình thành loài nhờ cơ chế lai xa và đa bội hóa. Bài 32: Nguồn gốc sự - Các giai đoạn phát sinh sự sống sống. II Bài 33: Sự phát triển - Những đặc trưng về sự phát triển sự sống qua các đại Sự phát của sinh giới qua các địa chất. sinh và đại địa chất. - Chiều hướng tiến hóa của sinh giới. phát triển Bài 34: Sự phát sinh - Nguồn gốc loài người. sự sống loài người - Các giai đoạn chính trong quá trình phát sinh loài trên Trái người. Đất - Tiến hóa sinh học và tiến hóa văn hóa trong quá trình phát sinh loài người. 2.2. Hệ thống các BTTH rèn luyện kỹ năng so sánh và khái quát hóa cho HS trong dạy học phần Tiên hóa – SH 12. Sự phân chia các bài tập tình huống theo các kỹ năng nhận thức dưới đây chỉ mang tính chất tương đối vì các kỹ năng nhận thức luôn có mối quan hệ khăng khít, hỗ trợ cho nhau. 2.2.1. Bài tập tình huống rèn luyện kỹ năng so sánh BTTH 1 (Dạy bài mới, củng cố hoặc kiểm tra bài cũ mục I. Bằng chứng giải phẫu so sánh, bài 24: Các bằng chứng tiến hóa) Dựa trên khái niệm về cơ quan tương đồng, cơ quan tương tự và cơ quan thoái hóa. Bạn Hùng đã chỉ ra 1 số ví dụ về cơ quan tương đồng, cơ quan tương tự và cơ quan thoái hóa như bảng sau: Cơ quan tương đồng Cơ quan tương tự (1)Tay người và cánh chim (2)Vòi hút của bướm và đôi hàm dưới của các sâu bọ khác (3) Mang cá và mang tôm. (4) Chân chuột chũi và chân dế dũi (5)Tuyến nọc độc của rắn và tuyến nước bọt của các ĐV khác (6) Cánh chuồn chuồn và cánh dơi. (7) Hoa đực cây đu đủ vẫn còn di tích của nhụy. Cơ quan thoái hóa (8) Xương cùng và đuôi động vật. (9) Gai xương rồng và tua cuốn của đậu hà lan (10) Cá voi là ĐV có vú, hiện nay chi sau đã bị tiêu giảm nhưng vẫn còn di tích của xương đai hông, xương đùi và xương chày Theo em, các ví dụ trên đã được sắp xếp chính xác chưa? Nếu chưa hãy sắp xếp lại cho đúng. BTTH 2 (Dạy bài mới hoặc củng cố mục I. Bằng chứng giải phẫu so sánh, bài 24: Các bằng chứng tiến hóa - Sinh học 12 CB) Có 1 bạn HS đã lập bảng so sánh cơ quan tương đồng, cơ quan tương tự và cơ quan thoái hóa như bảng dưới đây: Trường THPT Trấn Biên 13 GV: Phạm Thị Phương Thảo CƠ QUAN NGUỒN GỐC CHỨC NĂNG VÍ DỤ Tương đồng Cùng nguồn gốc -Thực hiện những chức năng giống nhau. - Phản ánh sự tiến hóa phân ly. - Gai xương rồng và gai hoa hồng - Tay người và cánh dơi - Mang cá và mang tôm - Tuyến nọc độc của rắn và tuyến nước bọt của động vật Thoái hóa Khác nguồn gốc - Không còn chức năng hay chức năng bị tiêu giảm - Phản ánh sự tiến hóa hội tụ. - Ruột thừa và manh tràng - Xương cùng ở người và đuôi động vật - Manh tràng và ruột tịt Tương tự Khác nguồn gốc -Thực hiện những chức năng giống hoặc khác nhau. - Phản ánh sự tiến hóa hội tụ - Gai xương rồng và tua cuốn đậu Hà Lan. - Cánh chim và cánh côn trùng. - Cánh dơi và cánh chim. Theo em bảng trên đã hợp lí chưa? Nếu chưa hợp lý em có thể sửa lại như thế nào? BTTH 3 (Dạy hoặc củng cố bằng chứng sinh học phân tử) Trình tự các nuclêôtit trong mạch mang mã gốc của một đoạn gen mã hóa cấu trúc của nhóm enzim đêhiđrôgenaza ở người và các loài vượn người như sau: 1- Người : - XGA – TGT – TGG – GTT – TGT – TGG – 2- Gorila : - XGT – TGT – TGG – GTT – TGT – TAT – 3- Đười ươi: - TGT – TGG – TGG – GTX – TGT – GAT – 4- Tinh tinh: - XGT – TGT – TGG – GTT – TGT – TGG – Nếu lấy trình tự các nuclêôtit của người làm gốc để sắp xếp mức độ gần gũi về nguồn gốc thì trật tự đó là: Bạn An : 1-2-3-4. Bạn Tuấn: 1-4-2-3 Bạn Hằng: 1-3-2-4. Bạn Huy: 1-4-3-2. Em đồng ý với ý kiến bạn nào? Giải thích tại sao em có ý kiến như bạn? BTTH 4 ( Củng cố về chọn lọc tự nhiên theo quan niệm hiện đại.) Sau khi học quan niệm hiện đại bạn Thanh có những nhận định như sau: 1. CLTN có vai trò tạo ra kiểu gen thích nghi 2. Kết quả của CLTN là hình thành loài mới Nhưng bạn Uyên không đồng ý với nhận định của Thanh, Uyên có ý kiến: 1. CLTN chỉ có vai trò sàng lọc và giữ lại kiểu gen thích nghi. 2. Kết quả của CLTN là hình thành nên đặc điểm thích nghi nếu không có cách ly sinh sản với quần thể ban đầu thì không hình thành loài mới được. Hãy nêu ý kiến của em về nhận định của 2 bạn. BTTH 5 ( Dạy học thuyết Darwin) Bạn Lan đã vẽ sơ đồ về quá trình hình thành màu xanh lục của sâu ăn lá do quá trình chọn lọc tự nhiên như sau: màu sắc ngụy trang của sâu ăn lá là kết quả biến đổi cơ thể sâu cho phù hợp với sự thay đổi điều kiện thức ăn. Trường THPT Trấn Biên 14 GV: Phạm Thị Phương Thảo Đỏ Biến dị màu sắc sâu Xám Ăn lá cây Nâu Sống sót  sinh sản ưu thế, con cháu ngày càng đông Xanh Vàng Hình thành đặc điểm thích nghi : sâu ăn lá có màu xanh Bạn Hoàng lại vẽ 1 sơ đồ khác như sau: Biến dị màu sắc sâu Đỏ Xám Ăn lá cây Nâu Vàng Đỏ Xám Nâu Vàng Xanh BD bất lợi BD có lợi Chim ăn sâu Sinh sản kém, con cháu giảm dần và bị tiêu diệt Sống sót  sinh sản ưu thế, con cháu ngày càng đông Hình thành đặc điểm thích nghi : sâu ăn lá có màu xanh Theo em GV sẽ nhận xét như thế nào về sơ đồ của 2 bạn và nhận định của bạn Lan? BTTH 6 ( Dạy bài 25 học thuyết Darwin về chọn lọc nhân tạo và chọn lọc tự nhiên) Có 1 bạn HS đã phân biệt CLTN và CLNT như bảng dưới đây: Vấn đề Chọn lọc nhân tạo Chọn lọc tự nhiên phân biệt Nguyên Tính biến dị của sinh vật. Tính biến dị của sinh vật. liệu Động lực Đấu tranh sinh tồn của sinh vật. Đấu tranh sinh tồn của sinh vật. Tác nhân Con người Môi trường tự nhiên Đào thải các biến dị bất lợi, tích luỹ Đào thải các biến dị bất lợi, tích luỹ các Nội dung các biến dị có lợi cho sinh vật. biến dị có lợi cho sinh vật. Sinh vật phát triển theo hướng có lợi Phân hóa khả năng sống sót của các cá Kết quả cho chúng. thể trong quần thể. - Là nhân tố chính trong quá trình hình - Nhân tố chính quy định chiều hướng thành đặc điểm thích nghi trên cơ thể và tốc độ biến đổi của các giống vật sinh vật. nuôi, cây trồng. Vai trò -Tác dụng của chọn lọc tự nhiên theo con - Giải thích vì sao mỗi giống vật nuôi, đường phân li tính trạng là cơ sở giải cây trồng đều thích nghi cao độ với thích sự hình thành loài mới và nguốn nhu cầu xác định của con người. gốc chung của các loài. Theo em bảng trên đã chính xác chưa? Nếu chưa chính xác em có thể sửa lại như thế nào? BTTH 7 (Dạy bài 25 học thuyết Darwin về chọn lọc nhân tạo và chọn lọc tự nhiên) Cho 2 sơ đồ: Trường THPT Trấn Biên 15 GV: Phạm Thị Phương Thảo Biến dị màu sắc sâu Đỏ Xám Ăn lá cây Nâu Vàng Đỏ Xám Nâu Vàng Xanh BD bất lợi BD có lợi Chim ăn sâu Nguyên nhân CLTN Sinh sản kém, con cháu giảm dần và bị tiêu diệt Sống sót  sinh sản ưu thế, con cháu ngày càng đông Nội dung CLTN Hình thành đặc điểm thích nghi : sâu ăn lá có màu xanh Kết quả CLTN Sơ đồ 1: Quá trình hình thành màu xanh lục của sâu ăn lá rau theo quan niệm của Darwin Biến dị đẻ nhiều trứng Tăng trọng nhanh Gà rừng Giống gà trứng Tích lũy quy nhiều thế hệ Con người chọn lọc Bộ lông đẹp Nguyên nhân CLNT Giống gà thịt Giống gà cảnh Nội dung CLNT Kết quả CLNT Sơ đồ 2: Quá trình CLNT ở gà theo quan niệm Đacuyn Dựa vào 2 sơ đồ trên, có 1 bạn HS đã xác định các tiêu chí và phân biệt chọn lọc tự nhiên và chọn lọc nhân tạo như bảng dưới đây: Tiêu chí Chọn lọc nhân tạo Chọn lọc tự nhiên phân biệt Tính biến dị của sinh vật. Nguyên liệu Tính biến dị của sinh vật. Tác nhân Môi trường tự nhiên Đào thải các biến dị bất lợi, tích luỹ các biến dị có lợi cho sinh vật. Vật nuôi phát triển theo hướng có lợi Phân hóa khả năng sống sót của các cá Ũng Kết quả cho chúng. thể trong quần thể. Em hãy giúp bạn hoàn thành cho xong bảng phân biệt CLTN và CLNT cũng như sửa chữa những phần bạn đã làm nếu có sai sót. Nội dung Trường THPT Trấn Biên 16 GV: Phạm Thị Phương Thảo BTTH 8 (Củng cố kiến thức về CLTN) Khi học về CLTN, giáo viên đặt câu hỏi như sau: “Giải thích tại sao CLTN làm thay đổi tần số alen của quần thể vi khuẩn nhanh hơn sơ với quần thể nhân thực lưỡng bội?” Có 1 bạn HS trả lời: “ Vì vi khuẩn có ít gen hơn nên tỉ lệ mang gen đột biến lớn” Nêu ý kiến của em về nhân định của bạn. BTTH 9 (Củng cố học thuyết của Darwin và học thuyết hiện đại) Sau khi tìm hiểu học thuyết tiến hóa của Darwin và học thuyết tiến hóa hiện đại, có một bạn dã hoàn thành phiếu học tập về phân biệt thuyết tiến hóa Darwin và thuyết tiến hóa tổng hợp hiện đại nhưng còn một số nội dung còn thiếu sót như bảng sau: Vấn đề phân biệt Học thuyết Darwin Học thuyết hiện đại Biến dị cá thể, di truyền và chọn lọc tự nhiên. Đào thải các biến dị bất lợi, tích lũy Dưới tác động của 2 nhân tố chủ yếu: các biến dị có lợi dưới tác dụng của quá trình đột biến và quá trình CLTN. CLTN. Loài mới được hình thành dần dần qua Hình thành nhiều dạng trung gian dưới tác dụng loài mới của ngoại cảnh theo con đường phân ly tính trạng từ một gốc chung - Ngày càng đa dạng, phong phú Tiến hóa là kết quả của mối tương tác Chiều hướng - Tổ chức ngày càng cao giữa cơ thể với môi trường và kết quả tiến hóa - Thích nghi ngày càng hợp lý. tạo nên đa dạng sinh học Em hãy giúp bạn hoàn thành bảng phân biệt cũng như sửa chữa những nội dung bạn đã làm nếu có sai sót. BTTH 10 (Củng cố quan niệm của Darwin và quan niệm hiện đại về chọn lọc tự nhiên) Sau khi tìm hiểu học thuyết tiến hóa của Đacuyn và học thuyết tiến hóa hiện đại, có một bạn phân biệt chọn lọc tự nhiên theo quan niệm của Darwin và quan niệm hiện đại như bảng dưới đây. Theo em, bạn phân biệt như vậy là đúng chưa? Nếu chưa, em hãy chỉ ra sự bất hợp lý và sửa lại cho đúng. Các nhân tố tiến hóa Hình thành đặc điểm thích nghi Vấn đề phân biệt Nguyên liệu của CLTN Đơn vị tác động của CLTN Thực chất tác dụng của Quan niệm của Đacuyn Quan niệm hiện đại - Biến đổi cá thể dưới ảnh hưởng - Đột biến của điều kiện sống và của tập -Thường biến quán hoạt động. - Biến dị cá thể qua quá trình sinh sản. Cá thể. - Quần thể Phân hóa khả năng sống sót giữa Phân hóa khả năng sinh sản của các cá thể các cá thể trong loài. trong quần thể. Trường THPT Trấn Biên 17 GV: Phạm Thị Phương Thảo CLTN Kết quả của CLTN Vai trò của CLTN Sự sống sót của những cá thể thích nghi nhất. Là nhân tố tiến hóa cơ bản nhất, xác định chiều hướng và nhịp điệu tích luỹ các biến dị. Sự phát triển và sinh sản ưu thế của những kiểu gen thích nghi hơn. Nhân tố định hướng sự tiến hóa, quy định chiều hướng nhịp điệu thay đổi tần số tương đối của các alen, tạo ra những tổ hợp alen đảm bảo sự thích nghi với môi trường. BTTH 11 (Củng cố quan niệm của Darwin và quan niệm hiện đại về chọn lọc tự nhiên) Sau khi tìm hiểu học thuyết tiến hóa của Đacuyn và học thuyết tiến hóa hiện đại, có một bạn phân biệt chọn lọc tự nhiên theo quan niệm của Darwin và quan niệm hiện đại nhưng còn thiếu một số chỗ như bảng dưới đây. Vấn đề phân biệt Nguyên liệu của CLTN Đơn vị tác động của CLTN Thực chất tác dụng của CLTN Kết quả của CLTN Vai trò của CLTN Quan niệm của Đacuyn Quan niệm hiện đại - Biến đổi cá thể dưới ảnh hưởng - Đột biến của điều kiện sống và của tập -Thường biến quán hoạt động. - Biến dị cá thể qua quá trình sinh sản. ……………………. ………………………… Phân hóa khả năng sống sót và sinh sản giữa các ………………. trong loài. Sự sống sót của những …………..thích nghi nhất. Là nhân tố tiến hóa cơ bản nhất, xác định chiều hướng và nhịp điệu tích luỹ các biến dị. Phân hóa khả năng sống sót và sinh sản của các ………… với các ……….. khác nhau trong quần thể. Sự phát triển và sinh sản ưu thế của những …………..thích nghi hơn. Nhân tố định hướng sự tiến hóa, quy định chiều hướng nhịp điệu thay đổi tần số tương đối của các alen, tạo ra những tổ hợp alen đảm bảo sự thích nghi với môi trường. Em hãy giúp bạn bổ sung những chỗ còn thiếu cũng như sửa chữa những phần bạn đã làm nếu có sai sót. BTTH 12 ( Củng cố quá trình hình thành đặc điểm thích nghi theo quan niệm Darwin và quan niệm hiện đại) GV yêu cầu An so sánh quá trình hình thành đặc điểm thích nghi theo quan niệm của Darwin và quan niệm hiện đại như bảng dưới đây nhưng An không biết làm như thế nào. Em hãy hoàn thành nội dung trong bảng giúp An. Vấn đề phân biệt Quan niệm Darwin Quan niệm hiện đại Nhân tố tham gia Trường THPT Trấn Biên 18 GV: Phạm Thị Phương Thảo Cơ chế Kết quả BTTH 13 (Củng cố quá trình hình thành loài mới theo quan niệm Darwin và quan niệm hiện đại) Có 1 bạn khi so sánh quá trình hình thành loài mới theo quan niệm Darwin và quan niệm hiện đại đã xác định các tiêu chí như bảng dưới đây nhưng còn lúng túng chưa điền nội dung hoàn thiện, em hãy hoàn thành bảng giúp bạn nhé. Vấn đề phân biệt Quan niệm Darwin Quan niệm hiện đại Nhân tố tham gia Cơ chế Kết quả BTTH 14 ( Dạy bài 32: Nguồn gốc sự sống) Bạn Lan nghiên cứu sách giáo khoa bài 32 đã liệt kê các tiêu chí để phân biệt các giai đoạn trong quá trình phát sinh sự sống như bảng dưới đây nhưng chưa điền nội dung. Em hãy điền nội dung giúp bạn. Vấn đề phân biệt TH hóa học TH tiền sinh học TH sinh học Nhân tố tác động Sự kiện cơ bản Kết quả BTTH 15 (Dạy nguồn gốc loài người, bài 34: Sự phát sinh loài người) Khi tìm hiểu về nguồn gốc loài người thì bạn An cho rằng người và vượn người ngày nay có những điểm giống nhau nên vượn người ngày nay là tổ tiên của loài người. Bạn An đã liệt kê những điểm giống nhau giữa người và vượn người như sau: - Kích thước tương đương nhau( 1,5 – 2m) - Bộ xương cấu tạo tương tự, với 12 – 13 đôi xương sườn, 5 - 6 đốt cùng, bộ răng - Đều có 4 nhóm máu. - Bộ gen người giống tinh tinh trên 98%. - Đặc tính sinh sản giống nhau : Kích thước, hình dạng tinh trùng, cấu tạo nhau thai, chu kì kinh nguyệt.... gồm 32 chiếc. - Vượn người có một số tập tính giống người : biết biểu lộ tình cảm vui, buồn.... Nhưng bạn Tuấn lại không đồng ý với ý kiến của An, Tuấn có ý kiến: nếu vượn người ngày nay là tổ tiên của loài người sao không tiến hóa thành người. Em có cùng quan điểm với bạn An hay Tuấn. Nếu cùng quan điểm với Tuấn em hãy giải thích cho hợp lý, từ đó rút ra kết luận về nguồn gốc loài người. BTTH 16 (Củng cố mục II: Người hiện đại và sự tiến hóa văn hóa, bài 34: Sự phát sinh loài người) Có hai bạn sau khi học xong mục II - Bài 34 đã có ý kiến khác nhau về bảng: Phân biệt tiến hóa sinh học và tiến hóa văn hóa trong quá trình phát sinh loài người như dưới đây. Trường THPT Trấn Biên 19 GV: Phạm Thị Phương Thảo Vấn đề phân biệt Các nhân tố TH TH sinh học - Biến dị di truyền, CLTN TH văn hóa - Ngôn ngữ, chữ viết, đời sống văn hóa tinh thần, khoa học công nghệ, quan hệ xã hội … Các giai đoạn tác - Vượn người hóa thạch. - Từ giai đoạn người người vượn đến ngày động chủ yếu nay. Kết quả - Hình thành các đặc điểm - Hình thành các đặc điểm thích nghi nhờ thích nghi nhờ sự biến đổi sinh sự biến đổi sinh học trên cơ thể. học trên cơ thể. Sự truyền đạt đặc - Qua gen từ mẹ  con (di - Qua học tập (từ người này sang người điểm thích nghi khác nhờ tiếng nói, chữ viết (truyền truyền theo chiều dọc). ngang). Bạn Linh cho rằng bảng phân biệt trên là hoàn toàn chính xác. Bạn Dung không đồng ý với ý kiến bạn Linh. Theo em thì ý kiến của bạn nào đúng? Nếu em đồng tình với ý kiến bạn Dung thì hãy chỉ ra chỗ chưa phù hợp và sửa lại cho đúng. 2.2.2. Bài tập tình huống rèn luyện kỹ năng khái quát hóa BTTH 1 (củng cố học thuyết Darwin) Sau khi nghiên cứu sách giáo khoa, Lan đã tóm tắt quan điểm của Đacuyn về tiến hóa bằng sơ đồ như sau: Biến dị cá thể QT thích nghi Loài mới CLTN Em có đồng ý với Lan không, nếu không thì em hãy chỉnh sửa hoặc bổ sung cho đúng BTTH 2 (Dạy mục II: Các nhân tố tiến hóa - bài 26, ) Bạn Minh sau khi học nghiên cứu sách giáo khoa mục II: Các nhân tố tiến hóa đã khái quát lại kiến thức về vai trò của các nhân tố tiến hoa như bảng sau: Các nhân tố TH Vai trò - Làm biến đổi tần số tương đối của các alen. Đột biến - Là nguồn nguyên liệu sơ cấp của quá trình TH. - Làm thay đổi tần số của các alen và thành phần KG của QT. Di - nhập gen - Có thể mang đến alen mới làm cho vốn gen của quần thể thêm phong phú. - Phân hóa khả năng sống sót và sinh sản của những KG khác nhau trong QT. CLTN - Tác động trực tiếp lên KG, gián tiếp làm biến đổi KH của quần thể. - Quy định chiều hướng và nhịp độ TH. Các yếu tố NN Làm biến đổi tần số alen và thành phần KG của QT một cách ngẫu nhiên. Giao phối không Không làm thay đổi tần số alen nhưng làm thay đổi thành phần KG của QT. NN Trường THPT Trấn Biên 20 GV: Phạm Thị Phương Thảo
- Xem thêm -

Tài liệu liên quan