Tài liệu Skkn rèn luyện kĩ năng dạy – học văn thuyết minh ở trường thcs

“Rèn luyện kĩ năng dạy – học văn thuyết minh ở trường THCS” A. Më ®Çu. I. LÝ do chon ®Ò tµi. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, §¶ng vµ nhµ níc ta ®Æc biÖt coi träng sù nghiÖp gi¸o dôc - ®µo t¹o, coi con ngêi lµ môc tiªu, lµ ®éng lùc cña sù ph¸t triÓn; coi gi¸o dôc - ®µo t¹o lµ quèc s¸ch hµng ®Çu; vµ muèn tiÕn hµnh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ th¾ng lîi ph¶i ph¸t triÓn m¹nh GD - §T. §©y chÝnh lµ nh÷ng c¬ héi, nh÷ng th¸ch thøc míi ®ßi hái ngµnh GD -§T ph¶i cã nhiÒu ®æi míi, trong ®ã cã ®æi míi vÒ ch¬ng tr×nh, s¸ch gi¸o khoa vµ ph¬ng ph¸p d¹y häc. Trong §iÒu 24, môc 2 LuËt gi¸o dôc (do Quèc héi kho¸ X th«ng qua) còng ®· chØ râ: Ph¬ng ph¸p gi¸o dôc phæ th«ng ph¶i ph¸t huy tÝnh tÝch cùc, chñ ®éng, s¸ng t¹o cña häc sinh; phï hîp víi ®Æc ®iÓm cña tõng líp häc, tõng m«n häc; båi dìng ph¬ng ph¸p tù häc, rÌn luyÖn kÜ n¨ng vËn dông kiÕn thøc vµo thùc tiÔn. Trong thùc tÕ, rÌn luyÖn kÜ n¨ng cho häc sinh nãi chung vµ rÌn luyÖn kÜ n¨ng d¹y häc v¨n thuyÕt minh nãi riªng lµ mét vÊn ®Ò t¹o ra nhiÒu sù lóng tóng cho ngêi d¹y còng nh ngêi häc. Trong ch¬ng tr×nh Ng÷ v¨n THCS, v¨n thuyÕt minh ®îc häc sinh tiÕp cËn ë líp 7, n©ng cao dÇn ë líp 8 vµ 9. Víi mét hÖ thèng x©u chuçi nh vËy, viÖc rÌn luyÖn kÜ n¨ng lµm v¨n thuyÕt minh ph¶i ®îc thùc hiÖn mét c¸ch c¬ b¶n, cã hÖ thèng, cã sù ®Çu t cña ngêi d¹y vµ cã tÝnh tÝch cùc, chñ ®éng cña ngêi häc. Chóng t«i xin nªu ra mét sè tån t¹i trong d¹y häc v¨n thuyÕt minh: - NhiÒu gi¸o viªn thô ®éng vËn dông rËp khu«n s¸ch thiÕt kÕ. Cha thËt sù coi träng môc tiªu cña ®æi míi ph¬ng ph¸p d¹y häc lµ rÌn luyÖn t duy, kÜ n¨ng thùc hµnh cho häc sinh. - NhiÒu gi¸o viªn vÉn sö dông m« h×nh gi¸o ¸n cò, lªn líp m¸y mãc. - Gi¸o viªn còng nh häc sinh ng¹i lËp dµn ý. - Vèn sèng trùc tiÕp còng nh gi¸n tiÕp cña häc sinh vÒ c¸c ®èi tîng cßn h¹n chÕ rÊt nhiÒu. XuÊt ph¸t tõ môc tiªu vµ thùc tiÔn nãi trªn, chóng t«i thÊy cÇn ph¶i t×m ra ph¬ng ph¸p lµm thÕ nµo ®Ó rÌn luyÖn kÜ n¨ng d¹y häc v¨n thuyÕt minh ®¹t hiÖu qu¶ cao nhÊt. T¹o cho c¸c em nh÷ng kÜ n¨ng c¬ b¶n, hÖ thèng vµ dÔ dµng h¬n khi tiÕp cËn lµm v¨n thuyÕt minh. -1II. Môc ®Ých nghiªn cøu. §Ò tµi híng tíi c¸c môc ®Ých sau: 1. Lµm râ néi dung quan ®iÓm: RÌn luyÖn kÜ n¨ng d¹y – häc v¨n thuyÕt minh trong ch¬ng tr×nh Ng÷ v¨n THCS víi yªu cÇu t¨ng dÇn theo suèt c¸c khèi líp. (Líp 7, 8, 9). 2. Nghiªn cøu thùc tiÔn vµ t×m lêi gi¶i ®¸p cho nh÷ng khã kh¨n, víng m¾c n¶y sinh trong thùc tÕ d¹y häc v¨n thuyÕt minh – Ng÷ v¨n THCS . 3. §a ra nh÷ng ®Þnh híng cô thÓ cho viÖc x©y dùng bµi d¹y nh»m môc ®Ých phôc vô cho viÖc rÌn luyÖn kÜ n¨ng lµm v¨n thuyÕt minh, tiÕn tíi n©ng cao chÊt lîng d¹y häc m«n Ng÷ v¨n ë trêng THCS hiÖn nay. III. NhiÖm vô nghiªn cøu. Gåm 3 nhiÖm vô sau: 1. Nghiªn cøu lÝ thuyÕt tæ chøc ho¹t ®éng d¹y häc theo ch¬ng tr×nh ®æi míi; Nghiªn cøu ch¬ng tr×nh vµ s¸ch gi¸o khoa Ng÷ v¨n THCS. 2. Kh¶o s¸t, t×m hiÓu thùc tÕ d¹y häc Ng÷ v¨n THCS nãi chung, v¨n thuyÕt minh nãi riªng ®Ó chØ ra nh÷ng víng m¾c, khã kh¨n. 3. X©y dùng hÖ thèng néi dung ch¬ng tr×nh nh»m môc ®Ých rÌn luyÖn kÜ n¨ng d¹y häc v¨n thuyÕt minh (KÌm theo mét sè phÇn viÕt mÉu cô thÓ). IV. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu. 1. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu lÝ thuyÕt: TËp hîp, ph©n lo¹i, xö lÝ c¸c v¨n b¶n, tµi liÖu, s¸ch gi¸o khoa, s¸ch gi¸o viªn,... 2. Ph¬ng ph¸p ®iÒu tra, kh¶o s¸t thùc tÕ: Th«ng qua dù giê, thao gi¶ng côm, sö dông phiÕu tr¾c nghiÖm,... 3. Ph¬ng ph¸p so s¸nh, ®èi chiÕu. 4. Ph¬ng ph¸p thùc nghiÖm: D¹y thÓ nghiÖm thùc tÕ. V. CÊu tróc ®Ò tµi. Gåm 3 phÇn : A. Më ®Çu. I. LÝ do chän ®Ò tµi. II. Môc ®Ých nghiªn cøu. III. NhiÖm vô nghiªn cøu. IV. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu. V. CÊu tróc ®Ò tµi. -2B.Néi dung. I. §Þnh híng bµi lµm. II. Su tÇm, nghiªn cøu vµ ghi chÐp t liÖu cho bµi viÕt. III. LËp dµn ý. IV. ViÕt bµi v¨n. V. KiÓm tra, söa ch÷a. C. KÕt luËn. B. Néi dung. RÌn luyÖn kÜ n¨ng d¹y häc v¨n thuyÕt minh ë trêng THCS. I. §Þnh híng bµi lµm Tríc tiªn, cÇn x¸c ®Þnh chÝnh x¸c vµ râ rµng ®èi tîng cÇn thuyÕt minh lµ ®èi tîng nµo? CÇn thuyÕt minh ®iÒu g× ? VÝ dô: Muèn thuyÕt minh vÒ t¸c h¹i cña thuèc l¸ th× ngêi lµm bµi thuyÕt minh ph¶i hiÓu ®îc t¸c h¹i cña thuèc l¸ ®èi víi søc khoÎ, ®èi víi kinh tÕ, ®èi víi m«i trêng. Sau ®ã, ngêi viÕt cÇn ph¶i n¾m ®îc môc ®Ých cña bµi viÕt lµ g×, viÕt cho ai. Tuú theo së thÝch, tr×nh ®é cña ngêi ®äc, ta cã thÓ lùa chän néi dung, x©y dùng bè côc vµ chän c¸c h×nh thøc diÔn ®¹t thÝch hîp. Cã ®Þnh híng ®óng, râ, chóng ta míi cã c¬ së b¾t tay vµo chuÈn bÞ t liÖu cho bµi viÕt. II. Su tÇm, ghi chÐp vµ lùa chän c¸c t liÖu cho bµi viÕt T×m vµ lùa chän t liÖu lµ bíc quyÕt ®Þnh ®Ó x©y dùng néi dung bµi viÕt. Cã thÓ t×m t liÖu bµi viÕt b»ng nhiÒu con ®êng kh¸c nhau: + §Ó th«ng tin ®a ra thuyÕt minh cã søc thuyÕt phôc cao, cÇn ph¶i ®Õn tËn n¬i hoÆc tiÕp cËn ®èi tîng ®Ó quan s¸t, ®iÒu tra, t¹o Ên tîng c¶m xóc vÒ ®èi tîng ®ã. VÝ dô: Giíi thiÖu vÒ HuÕ, t¸c gi¶ kh«ng thÓ chØ ngåi ë nhµ ®äc t liÖu, xem ti vi mµ ph¶i lµ ngêi ®· tõng ®Õn HuÕ, cã c¶m nhËn s©u s¾c vÒ tù nhiªn, kiÕn tróc, ®Æc s¶n, anh hïng cña HuÕ th× míi t¹o nªn mét v¨n b¶n vÒ HuÕ cã søc hÊp dÉn mäi ngêi. + Nghe ngêi kh¸c kÓ, miªu t¶ vÒ ®èi tîng. + §äc c¸c tµi liÖu cña ngêi ®i tríc viÕt vÒ ®èi tîng, su tÇm nh÷ng ý kiÕn, truyÖn kÓ, th¬ ca phÈm b×nh vµ thëng ngo¹n vÒ ®èi tîng. -3+ Nguån t liÖu phong phó, ®a d¹ng, song trong qu¸ tr×nh viÕt v¨n b¶n thuyÕt minh ngêi viÕt v¨n b¶n chØ nªn chän nh÷ng t liÖu ®Æc s¾c, ®iÓn h×nh, nh÷ng t liÖu g©y Ên tîng m¹nh víi ngêi ®äc. Dung lîng t liÖu cÇn tïy thuéc vµo tr×nh ®é, së thÝch cña ngêi ®äc, môc ®Ých cña bµi viÕt vµ khu«n khæ cho phÐp cña bµi viÕt. III. LËp dµn ý: 1. Môc ®Ých cña viÖc lËp dµn ý NhËn thøc ®Ò thÊu ®¸o xong, sÏ lµ bíc lËp dµn ý. RÊt nhiÒu ngêi khi lµm bµi lµm v¨n kh«ng bao giê chÞu lµm viÖc nµy c¶. V× vËy, bµi lµm thêng lén xén, c¸c ý trïng nhau, kh«ng cã sù c©n ®èi, thËm chÝ cßn cã nhiÒu thiÕu sãt vÒ ý. §ã lµ nh÷ng bµi lµm lÖch yªu cÇu, xa träng t©m ®Ò ra. ThËt ra lµm ®îc mét dµn ý tèt kh«ng ph¶i dÔ. Ngêi lµm bµi muèn cã mét dµn ý tèt th× ngoµi viÖc nghiªn cøu kÜ ®Ò ra ®Ó lÜnh héi s¸ng t¹o yªu cÇu cña ®Ò, cßn ph¶i cã thãi quen bè trÝ khoa häc. ChÝnh v× vËy, cã nhiÒu häc sinh cho r»ng: Thêi gian lµm bµi rÊt h¹n chÕ, chØ mét, hai tiÕt, nÕu cßn ph¶i lËp dµn ý th× l·ng phÝ mÊt mét thêi gian quý b¸u ! Sù thËt kh«ng ph¶i nh vËy; ngîc l¹i lµ kh¸c. Dµn ý lµ néi dung s¬ lîc cña bµi v¨n. Nãi c¸ch kh¸c, ®ã lµ hÖ thèng nh÷ng suy nghÜ, t×m tßi, nhËn xÐt, ®¸nh gi¸ cña häc sinh dùa trªn yªu cÇu cô thÓ cña ®Ò bµi. Dµn bµi trong bµi tËp lµm v¨n ch¼ng kh¸c nµo b¶n thiÕt kÕ x©y dùng mét ng«i nhµ, b¶n kÕ ho¹ch s¶n xuÊt cña mét xÝ nghiÖp ®Ó thùc hiÖn chØ tiªu s¶n xuÊt. Ngay nh÷ng nhµ v¨n lín, nh÷ng ngêi ®· bá ra rÊt nhiÒu søc lao ®éng ®Ó s¸ng t¹o nªn nh÷ng t¸c phÈm bÊt hñ, còng lu«n nhÊn m¹nh vai trß quan träng cña dµn ý: Gít - t¬ , nhµ v¨n næi tiÕng cña §øc qu¶ quyÕt: TÊt c¶ ®Òu lÖ thuéc vµo bè côc. §«tt«iÐpxki, nhµ v¨n Nga næi tiÕng cña thÕ kØ XX íc ao: NÕu t×m ®îc mét b¶n bè côc ®¹t th× c«ng viÖc sÏ nhanh nh trît trªn b¨ng. Cßn Ipxen, mét nhµ v¨n næi tiÕng kh¸c cña Thôy §iÓn ®· ®Ó h¼n mét n¨m lao ®éng x©y dùng bè côc cho b¶n trêng ca vµ «ng ®· hoµn thµnh b¶n trêng ca ®ã trong ba th¸ng. Së dÜ mäi ngêi ®Òu nhÊn m¹nh vai trß cña dµn ý chÝnh v× vÞ trÝ ®Æc biÖt quan träng cña nã. LËp dµn ý tríc khi viÕt bµi cã nh÷ng c¸i lîi sau: - Nh×n ®îc mét c¸ch bao qu¸t, toµn côc néi dung chñ yÕu vµ nh÷ng yªu cÇu c¬ b¶n mµ bµi lµm cÇn ®¹t ®îc, ®ång thêi còng thÊy ®îc møc ®é gi¶i quyÕt vÊn ®Ò sÏ nghÞ luËn vµ ®¸p øng nh÷ng yªu cÇu mµ ®Ò bµi ®Æt ra, nh÷ng ®iÓm nµo cÇn bæ sung, söa ®æi cho hoµn thiÖn. Nhê ®ã sÏ tr¸nh ®îc t×nh tr¹ng -4bµi lµm xa ®Ò, lÖch träng t©m hay l¹c ®Ò. VÊn ®Ò cµng phong phó, phøc t¹p cµng cÇn ph¶i cã dµn bµi chi tiÕt. - Th«ng qua viÖc lµm dµn ý cã ®iÒu kiÖn suy nghÜ s©u xa vµ toµn diÖn h¬n ®Ó rµ so¸t, ®iÒu chØnh vµ ph¸t triÓn hÖ thèng luËn ®iÓm, båi ®¾p vµ cô thÓ hãa b»ng nh÷ng luËn ®iÓm, luËn cø ( nÕu t×m thÊy mét tiÕn tr×nh hîp lÝ h¬n, cã thÓ ®¶o l¹i mét phÇn hay c¶ hÖ thèng luËn ®iÓm). Suy nghÜ, c©n nh¾c, bá bít nh÷ng ý trïng lÆp v« Ých, bæ sung nh÷ng ý cha cã, khi cÇn t¹m t¸ch ra nh÷ng ý vèn g¾n víi nhau, nèi liÒn, gép nhËp nh÷ng ý xa nhau, nh÷ng c¸i ®ång thêi cã thÓ t¹m ®Æt thµnh c¸i tríc, c¸i sau... Lµm nh vËy sÏ tr¸nh t×nh tr¹ng bá sãt nh÷ng ý quan träng, ®Æc s¾c hoÆc cÇn thiÕt vµ kh«ng ®Ó lät vµo nh÷ng ý thõa, bµi v¨n sÏ kh«ng rêm rµ, luém thuém. - Khi ®· cã dµn ý cô thÓ, sÏ h×nh dung ®îc trªn nh÷ng nÐt lín c¸c phÇn, c¸c ®o¹n, träng t©m, träng ®iÓm, ý lín, ý phô cña bµi v¨n ( toµn bé tr×nh tù triÓn khai néi dung). Nhê nh×n s©u, tr«ng xa nªn cã thÓ chñ ®éng ph©n phèi thêi gian khi lµm bµi, dµnh thêi gian tháa ®¸ng cho träng t©m, träng ®iÓm, ph©n lîng vµ ®Þnh tØ lÖ chÝnh x¸c gi÷a c¸c phÇn trong bµi. Tr¸nh ®îc t×nh tr¹ng bµi lµm mÊt c©n ®èi, ®Çu voi ®u«i chuét - DÊu Ên cña dµn ý in rÊt ®Ëm trong bµi lµm. Nãi chung , dµn ý nh thÕ nµo th× bµi lµm, vÒ c¬ b¶n sÏ nh vËy. X©y dùng ®îc mét dµn ý hoµn chØnh, chi tiÕt khi viÕt thµnh bµi v¨n sÏ tho¶i m¸i theo dßng suy nghÜ, kh«ng víng vÊp, kh«ng gi¸n ®o¹n, sÏ ®i tíi ®Ých mét c¸ch th«ng suèt. Cã mét dµn ý tèt ®¶m b¶o kh¸ ch¾c ch¾n cho sù thµnh c«ng cña bµi lµm. Cho nªn viÖc lËp dµn ý cho bµi viÕt kh«ng thÓ bá qua. 2. Ph©n lo¹i dµn ý : Trong ph¬ng ph¸p lµm v¨n trong nhµ trêng, dµn ý thêng ®îc chia thµnh hai lo¹i: Dµn ý ®¹i c¬ng vµ dµn ý s¬ lîc. a) Dµn ý s¬ lîc Khi t×m ®îc c¸c ý, ta ph¶i s¾p xÕp chóng thµnh dµn ý. ViÖc s¾p xÕp c¸c luËn ®iÓm t¹o thµnh dµn ý s¬ lîc. Trong khi lËp dµn ý, viÖc s¾p xÕp tr×nh tù c¸c luËn ®iÓm ( vµ c¸c luËn cø lµ hÕt søc quan träng. ViÖc s¾p xÕp ý nµo tríc, ý nµo sau, mét mÆt béc lé c¸ch hiÓu, c¸ch nhËn thøc riªng cña ngêi viÕt vÒ vÊn ®Ò nghÞ luËn, mÆt kh¸c, chÝnh viÖc s¾p xÕp ®ã cã ¶nh hëng kh«ng nhá ®Õn t©m lÝ tiÕp nhËn cña ngêi ®äc. V× vËy, kh«ng thÓ tïy tiÖn trong viÖc s¾p xÕp ý. -5Cã trêng hîp c¸c luËn ®iÓm ®îc s¾p xÕp mét ý tù do, ý nµo tríc, ý nµo sau kh«ng bÞ quy ®Þnh chÆt chÏ. Nhng thêng thø tù tríc sau gi÷a c¸c ý lµ b¾t buéc, bëi v×, cã gi¶i quyÕt xong ý nµy míi ®Çy ®ñ ®iÒu kiÖn ®Ó chuyÓn sang ý kh¸c, míi tr¸nh ®îc sù trïng lÆp. Sau ®©y lµ gîi ý c¸ch tr×nh bµy mét dµn ý ®¹i c¬ng vÒ mÆt h×nh thøc: A. Më bµi: (Ghi c« ®äng ý ®Þnh tr×nh bµy). B. Th©n bµi: I. LuËn ®iÓm thø nhÊt ( ghi c« ®äng nh mét tiªu ®Ò). II. LuËn ®iÓm thø hai ( ghi c« ®äng nh mét tiªu ®Ò). III. LuËn ®iÓm thø ba (ghi c« ®äng nh mét tiªu ®Ò). C. KÕt bµi: (Ghi c« ®äng ý ®Þnh tr×nh bµy). b) Dµn ý chi tiÕt Khi lËp dµn ý chi tiÕt, c¸c luËn ®iÓm sÏ ®îc tiÕp tôc ph¸t triÓn thµnh c¸c luËn cø, c¸c lÝ lÏ... Cã nhiÒu c¸ch tr×nh bµy dµn ý chi tiÕt: tr×nh bµy theo h×nh c©y ( däc hoÆc ngang) vµ tr×nh bµy theo trËt tù viÕt ( tõ trªn xuèng díi). C¸ch tr×nh bµy dµn ý theo h×nh c©y cã phÇn r¾c rèi, rËm r¹p, khã nh×n; c¸ch tr×nh bµy theo trËt tù viÕt th«ng dông h¬n, c¸ch nµy ®¬n gi¶n vµ dÔ nh×n, dÔ nhËn. Néi dung cña dµn ý lµ sù tãm t¾t ng¾n gän c¸c luËn ®iÓm, luËn cø, luËn chøng theo tÇng bËc, theo trËt tù trªn díi, tríc, sau, theo quan hÖ bao hµm hoÆc t¬ng quan kÕ cËn. Cã thÓ diÔn ®¹t néi dung cña dµn ý chi tiÕt b»ng mét hÖ thèng c¸c c©u hái lín nhá theo mét trËt tù nhÊt ®Þnh . Còng cã thÓ diÔn ®¹t theo kiÓu c¸c c©u têng thuËt ( kh¼ng ®Þnh hay phñ ®Þnh) hoÆc chØ b»ng nh÷ng nhãm tõ cã c¸c d¹ng tiªu ®Ò c« ®óc. §Ó ph©n biÖt rµnh m¹ch c¸c ý lín, ý nhá ngêi ta thêng dïng c¸ch xuèng dßng, c¸c dßng kÕ tiÕp nhau ®îc tr×nh bµy lïi dÇn vÒ phÝa tay tay ph¶i cña trang giÊy vµ ®îc kÝ hiÖu tuÇn tù b»ng ch÷ sè La M· ( I, II, III, IV...), ch÷ c¸i in ( A, B, C, D ), ch÷ sè ¶ rËp ( 1,2,3,4...) , råi c¸c con ch÷ nhá ( a, b, c, d...). NÕu ph¸t triÓn chi tiÕt h¬n n÷a cã thÓ dïng thªm c¸c kÝ hiÖu g¹ch ®Çu dßng ( -) vµ dÊu ch÷ ( +). VÝ dô, cã thÓ dïng c¸c ch÷ sè A, B. C ®Ó kÝ hiÖu ba phÇn cña bµi lµm ( A. Më bµi, B . Th©n bµi, C. KÕt luËn. Trong phÇn B cã c¸c luËn ®iÓm I. II, III, trong c¸c luËn ®iÓm cã c¸c luËn cø 1,2,3 vµ trong c¸c luËn cø cã c¸c luËn chøng a, b, c. TiÕp theo lµ c¸c kÝ hiÖu ( -) vµ ( +). -6Sau ®©y lµ gîi ý c¸ch tr×nh bµy mét dµn ý chi tiÕt vÒ mÆt h×nh thøc: A. Më bµi: ( ghi c« ®äng ý ®Þnh tr×nh bµy). B. Th©n bµi: I. LuËn ®iÓm thø nhÊt ( ghi c« ®äng nh mét tiªu ®Ò). 1. LuËn cø 1: 2. LuËn cø 2: 3. LuËn cø 3: II. LuËn ®iÓm thø hai ( ghi c« ®äng nh mét tiªu ®Ò). 1. LuËn cø 1: 2. LuËn cø 2: 3. LuËn cø 3: III. LuËn ®iÓm thø ba ( ghi c« ®äng nh mét tiªu ®Ò). 1. LuËn cø 1: 2. LuËn cø 2: 3. LuËn cø 3: C. KÕt bµi: Ghi c« ®äng ý ®Þnh tr×nh bµy. IV. ViÕt bµi v¨n thuyÕt minh 1. ViÕt phÇn më bµi: a) VÞ trÝ vµ vai trß cña më bµi NÕu quan niÖm bµi v¨n lµ mét hÖ thèng hoµn chØnh th× phÇn më bµi lµ mét bé phËn trong thÓ thèng nhÊt Êy. Víi t c¸ch lµ mét bé phËn cÊu thµnh cña hÖ thèng, nã võa ph¶i thèng nhÊt víi toµn bµi vÒ mÆt néi dung, kÕt cÊu , vµ phong c¸ch ng«n ng÷... võa ph¶i cã mÆt kh¸c biÖt ( ®èi lËp) víi c¸c bé phËn kh¸c trong hÖ thèng, tøc lµ kh«ng thÓ gièng vµ kh«ng thÓ lÉn víi phÇn kÕt bµi. MÆt kh¸c, phÇn më bµi l¹i cã tÝnh hoµn chØnh vµ ®éc lËp t¬ng ®èi cho phÐp nã tån t¹i nh mét ®o¹n v¨n riªng, nh mét hÖ thèng nhá n»m trong hÖ thèng lín lµ bµi v¨n. Nãi ®Õn vai trß cña phÇn më bµi, §«ng Ph¬ng Thô ®êi nhµ Thanh (Trung Quèc) cã nãi : Th¬ , v¨n khÐo nhÊt lµ më bµi, c¸i hay ë ®ã c¶, tinh thÇn ë ®ã c¶. Më bµi cña bµi v¨n lµ mét phÇn quan träng trong cÊu tróc. Më bµi hay dë sÏ trùc tiÕp ¶nh hëng tíi sù biÓu ®¹t cña chñ ®Ò, sù thµnh b¹i cña bµi viÕt vµ hiÖu qu¶ tr×nh bµy. Ngêi ta nãi r»ng nhµ v¨n T« §«ng Pha ®êi Tèng ( Trung Quèc) khi viÕt bµi v¨n Bia miÕu TriÒu Ch©u Hµn V¨n C«ng tõng viÕt ®i viÕt l¹i mêi mÊy lÇn ®o¹n më bµi, cuèi cïng míi lùa chän: KÎ thÊt phu mµ lµm thÇy -7mu«n ®êi - Mét lêi mµ thµnh chuÈn mùc cho thiªn h¹. Hai c©u nµy mét mÆt ®· thÓ hiÖn sù ®¸nh gi¸ cña T« §«ng Pha ®èi víi Hµn Dò, mét mÆt kh¸c còng ®· x¸c ®Þnh ®iÒu chñ ®¹o cho c¶ bµi v¨n, khiÕn cho ®éc gi¶ khi tiÕp xóc víi bµi v¨n sÏ høng c¶m thøc tØnh. ThÕ míi biÕt më bµi cã t¸c dông thÕ nµo trong bµi viÕt. B¹ch C DÞ lµ nhµ th¬ lín ®êi §êng ( Trung Quèc) trong Lêi tùa T©n nh¹c phñ cã khen c¸ch viÕt : c©u ®Çu nªu lªn c¸i ®Ò . LÝ §å ®êi Nam Tèng trong Tinh nghÜa v¨n ch¬ng còng nãi: V¨n ch¬ng hay nhÊt lµ c©u ®Çu nªu c¸i ý. L¬ng Kh¶i Siªu trong V¨n tËp Êm B¨ng thÊt l¹i nãi râ h¬n : V¨n ch¬ng cÇn nhÊt lµ lµm cho ngêi ta tho¹t nh×n vµo mµ thÊy ®îc c¸i chñ ®Ò ë ®Êy míi dÔ rung c¶m; Khi lµm bµi v¨n th× tèt nhÊt lµ ph¶i nªu ra ngay tõ ®Çu. Cã thÓ lÊy mét vÝ dô so s¸nh lµ më bµi chÝnh lµ c¸i thùc ®¬n cña b÷a tiÖc. Thùc ®¬n ngon th× nh×n vµo lµ biÕt ngay c¸i h¬ng vÞ. ThÊy ®îc c¸i thùc th× míi yªn t©m mµ ¨n. NÕu kh«ng, cã thÓ ph¶i rêi bµn tiÖc. LÝ Ng ®êi nhµ Thanh ( Trung Quèc), trong L¹p ¤ng ngÉu tËp cã nãi: Më bµi nªn b»ng nh÷ng c©u hay c©u l¹ mµ hÊp dÉn, khiÕn cho ngêi ®äc thÊy ®îc kinh dÞ, kh«ng d¸m bá. Hoµng ChÝnh Khu nãi râ h¬n : Më bµi hay ph¶i nh ®¸m m©y mïa xu©n bïng ra, hoa t¬i ngËm s- ¬ng, khiÕn ta cø ®äc lµ rung c¶m. Nh÷ng quan ®iÓm trªn cã nghÜa lµ më bµi ph¶i míi mÎ, hÊp dÉn, t¹o cho ngêi ®äc mét Ên tîng m¹nh. PhÇn më bµi cã vÞ trÝ quan träng v×: - Nã lµ phÇn ®Çu tiªn ( gäi lµ më bµi v× vÞ trÝ cu¶ nã bao giê còng n»m ë ®Çu bµi), phÇn tríc nhÊt ®Õn víi ngêi ®äc, g©y cho ngêi ®äc c¶m gi¸c, Ên tîng ban ®Çu vÒ bµi viÕt, t¹o ra ©m hëng chung cho toµn v¨n b¶n. MÆt kh¸c nã cßn t¹o thªm høng thó cho b¶n th©n ngêi viÕt v¨n b¶n. - Më bµi râ rµng , hÊp dÉn t¹o ®îc høng thó ë ngêi ®äc vµ thêng b¸o hiÖu mét néi dung tèt. më bµi kh«ng râ rµng, kh«ng thÝch hîp víi yªu cÇu néi dung biÓu hiÖn tr×nh ®é nhËn thøc vµ t duy kh«ng tèt, do ®ã néi dung bµi lµm còng kÐm chÊt lîng. b) Yªu cÇu vÒ néi dung vµ h×nh thøc cña phÇn më bµi - VÒ néi dung: + Nh ®· nãi, phÇn më bµi t¹o ra t×nh huèng cã vÊn ®Ò, ph¶i cã tÝnh luËn ®Ò tøc lµ ph¶i ®Ò xuÊt ®îc vÊn ®Ò mµ ®Ò bµi yªu cÇu gi¶i quyÕt. + VÊn ®Ò ®Æt ra trong phÇn më bµi díi d¹ng tæng qu¸t, kh¸i qu¸t ph¶i ®a ra ®îc nh÷ng tiÒn ®Ò, d÷ kiÖn ®ßi hái ph¶i cã lêi gi¶i ®¸p ( trong phÇn th©n bµi). -8* CÊu t¹o cña phÇn më bµi ë d¹ng ®Çy ®ñ gåm: + DÉn vµo ®Ò: Nªu xuÊt xø cña ®Ò, xuÊt xø cña mét ý kiÕn, mét nhËn ®Þnh, mét danh ng«n, mét ch©n lÝ phæ biÕn hoÆc dÉn mét c©u th¬ v¨n, nªu lÝ do ®a ®Õn bµi viÕt hoÆc nªu mét sù kiÖn cã liªn quan ®Ó dÉn d¾t ngêi ®äc vµo ®Ò. ( Cã thÓ b¾t ®Çu b»ng mét sù kiÖn ®Æc s¾c, mét h×nh tîng hÊp dÉn, mét th«ng b¸o thó vÞ ®Ó khªu gîi trÝ tß mß). Còng cã thÓ cã khi ngêi ta vµo ®Ò th¼ng mµ kh«ng cÇn lêi dÉn. + §Ò xuÊt vÊn ®Ò: §©y lµ bé phËn quan träng cã nhiÖm vô t¹o nªn t×nh huèng cã vÊn ®Ò mµ m×nh sÏ gi¶i quyÕt trong phÇn sau. Nªu lªn vÊn ®Ò vµ yªu cÇu ph¶i gi¶i quyÕt ( cã thÓ nªu mét c©u hái bÊt ngê vµ th«ng minh, mét mÈu chuyÖn ngîc ®êi ®Ó g©y hÊp dÉn ). + Giíi h¹n vÊn ®Ò: X¸c ®Þnh ph¬ng híng, ph¬ng ph¸p, ph¹m vi, møc ®é, giíi h¹n cña vÊn ®Ò ( x¸c ®Þnh gãc ®é nh×n nhËn vÊn ®Ò, hoÆc ®èi tîng, môc tiªu mµ vÊn ®Ò nh»m tíi). - VÒ h×nh thøc: + PhÇn më bµi ph¶i c©n xøng víi khu«n khæ bµi viÕt, ®Æc biÖt, nã ph¶i thÓ hiÖn mèi liªn hÖ chÆt chÏ vµ sù t¬ng øng vÒ dung lîng vµ c¶ vÒ phong c¸ch diÔn ®¹t víi phÇn kÕt. + C¸c c©u trong phÇn më bµi thêng ng¾n gän hoÆc cã ®é dµi võa ph¶i. Chóng ph¶i thèng nhÊt vÒ mÆt phong c¸ch ng«n ng÷ víi toµn bµi, ®Æc biÖt víi phÇn kÕt luËn. c) C¸c kiÓu më bµi trong v¨n thuyÕt minh: Më bµi cã nhiÒu ph¬ng ph¸p, nhng cã thÓ quy vµo hai ph¬ng ph¸p chñ yÕu lµ më bµi trùc tiÕp vµ më bµi gi¸n tiÕp. Ngêi viÕt cã thÓ lùa chän sö dông c¸c ph¬ng ph¸p kh¸c nhau, tïy theo néi dung, môc ®Ých, khu«n khæ bµi viÕt vµ ph¬ng thøc biÓu ®¹t. Trong bµi v¨n biÓu c¶m, mçi kiÓu bµi kh¸c nhau cã mét c¸ch më bµi kh¸c nhau. VÝ dô 1: Khi giíi thiÖu vÒ Hµ T©y quª lôa cã thÓ më bµi nh sau: Hµ T©y lµ tØnh cã ®Þa h×nh t¬ng ®èi ®a d¹ng bao gåm ®åi, nói vµ ®ång b»ng. Do ¶nh hëng cña ®Þa h×nh nªn khÝ hËu Hµ T©y cã nhiÒu tiÓu vïng khÝ hËu nãng Èm, nhiÖt ®é trung b×nh n¨m kho¶ng23,80 c. Vïng gß ®åi cã nhiÖt ®é trung b×nh 23, 50c, khÝ hËu lôc ®Þa chÞu ¶nh hëng cña vïng giã Lµo.Vïng Ba V× cã khÝ hËu m¸t mÎ nhiÖt ®é trung b×nh 180c. Hµ T©y cã nhiÒu hå ®Ñp, giao th«ng ®êng bé, ®êng thuû ®Òu thuËn tiÖn. VÝ dô 2: Khi giíi thiÖu- thuyÕt minh vÒ L¹ng S¬n- mét vïng danh th¾ng cã thÓ më bµi nh sau: Lµ ngêi ViÖt Nam ai còng ®· mét lÇn nghe c©u ca dao: §ång §¨ng cã phè K× Lõa Cã nµng T« ThÞ cã chïa Tam Thanh -9Tõ Hµ Néi ®i theo quèc lé 1A, du kh¸ch ngåi xe « t« kho¶ng 2 tiÕng ®ång hß lµ ®Õn ®Þa phËn L¹ng S¬n. Qua d·y nói Kai Kinh råi ®Õn ¶i Chi L¨ng th©m nghiªm hïng vÜ, nh÷ng k× tÝch ®ã ®· lµm cho bao kÎ thï xa nay khiÕp sî. §êng 1A trên dµi theo nh÷ng triÒn nói ngót ngµn th«ng reo. Tõng ®oµn xe lín nhá hèi h¶ vÒ xø L¹ng Èn m×nh trong s¬ng sím. Qua khái ®Ìo Sµi Hå lµ ®Õn thÞ x· L¹ng S¬n, vïng biªn ¶i cña Tæ quèc n¬i quª h¬ng cña hoa th¬m, tr¸i ngät vµ nh÷ng ®iÖu ®Æc s¾c Then, Sli, Lîn cña c¸c d©n téc Tµy, Nïng, Dao. VÝ dô 3: Mçi lÇn b¹n bÌ hái th¨m xø HuÕ, t«i thêng tr¶ lêi vui b»ng mét c©u th¬ cña thi sÜ Bïi Gi¸ng: D¹ tha xø HuÕ b©y giê, VÉn cßn nói Ngù bªn bê s«ng H¬ng! Cø tëng lµ ®ïa ch¬i, hãa ra c©u th¬ cßn nh¾c tíi mét sù kiÖn bÊt biÕn cña xø HuÕ, khi mµ nói Ngù - s«ng H¬ng tõ bao ®êi nay ®· trë thµnh biÓu tîng cña xø nµy. Nhµ v¨n Hoµng Phñ Ngäc Têng còng ®· tõng lo sî mét ngµy nµo ®ã HuÕ kh«ng cßn s«ng H¬ng th× liÖu cßn ai buån nh¾c tíi HuÕ n÷a kh«ng. Cßn nhµ th¬ Huy TËp th× xa x¨m r»ng : nÕu nh ch¼ng cã s«ng H¬ng - C©u th¬ xø HuÕ gi÷a ®êng ®¸nh r¬i. V©ng, con s«ng, ngän nói lµ chç tùa, ®ång thêi còng lµ céi nguån ®Ó t¹o ra h¬ng s¾c cña c¶ mét vïng ®Êt, vµ cao h¬n n÷a lµ b¶n s¾c v¨n hãa cña vïng ®Êt Êy. Qua nhiÒu biÕn thiªn th¨ng trÇm cña lÞch sö, HuÕ kh«ng chØ lµ mét danh tõ mµ cßn lµ tÝnh tõ trõu mÕn trong c¶m thøc cña biÕt bao ngêi. ( Theo NguyÔn Träng T¹o : Mét gãc nh×n cña trÝ thøc, tËp 1, NXB TrÎ, TP Hå ChÝ Minh, 2002) VÝ dô 4: Cã nhiÒu mãn ¨n hÕt søc d©n gi·, b×nh thêng nhng mïi vÞ cña nã sÏ lµm ngêi ta nhí m·i kh«ng quªn. M¨ng lµ mét mãn ¨n rÊt ®çi b×nh thêng vµ quen thuéc víi mäi ngêi, mäi nhµ, ®Æc biÖt lµ c¸c vïng miÒn nói. Ca dao ®· tõng ngîi ca: Ai vÒ nh¾n víi nÉu nguån M¨ng le gëi xuèng c¸ chuån gëi lªn M¨ng le lµ lo¹i tre gai cã th©n nhá, m¨t nhÆt, nhiÒu cµnh to¶ ra chi chÝt vµ nhiÒu gai, ®na xen vµo nhau thµnh bôi rËm. Le mäc thµnh rõng däc theo c¸c bê s«ng, bê suèi ë T©y Nguyªn- Trêng S¬n. Tãm l¹i, ®o¹n më bµi lµ mét phÇn trong tæng thÓ bµi v¨n. Nã cã quan hÖ chÆt chÏ víi toµn bµi, ®Æc biÖt lµ víi phÇn kÕt nhng ®ång thêi nã l¹i lµ mét ®o¹n v¨n hoµn chØnh, cã néi dung vµ kÕt cÊu riªng, cã quan hÖ chÆt chÏ vµ l«gic. - 10 - Cã thÓ tïy nghi lùa chän c¸ch thøc më bµi thÝch hîp víi néi dung, khu«n khæ bµi (vµ phï hîp víi tr×nh ®é viÕt v¨n cña m×nh ) miÔn lµ ®o¹n më bµi ph¶i ®¹t ®îc yªu cÇu c¬ b¶n lµ ®Ò xuÊt ®îc vÊn ®Ò, nªu ph¬ng híng gi¶i quyÕt vµ giíi h¹n cña vÊn ®Ò. 2. ViÕt phÇn th©n bµi. ë bµi v¨n thuyÕt minh, còng gièng nh c¸c thÓ lo¹i kh¸c, phÇn th©n bµi lµ phÇn gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. PhÇn nµy thêng gåm mét sè ®o¹n v¨n ®îc liªn kÕt víi nhau thµnh mét hÖ thèng nh»m gi¶i ®¸p mét sè yªu cÇu cña ®Ò bµi. Tïy vµo yªu cÇu cña ®Ò bµi mµ tiÕn hµnh khai th¸c c¸c ®o¹n ë phÇn th©n bµi. NÕu ®Ò bµi cã cho s½n tr×nh tù yªu cÇu th× ta gi¶i quyÕt tõng yªu cÇu theo mét tr×nh tù Êy. NÕu ®Ò bµi kh«ng cho s½n tr×nh tù gi¶i quyÕt th× ta ph¶i ®Þnh ra cho m×nh mét tr×nh tù gi¶i quyÕt sao cho hîp l«gic, hîp t©m lÝ tiÕp nhËn cña ngêi ®äc nh ®· tr×nh bµy ë phÇn s¾p xÕp ý. Trong qu¸ tr×nh lµm bµi, ®Ó c¸c ®o¹n v¨n cã thÓ liªn kÕt víi nhau thµnh mét bµi hoµn chØnh chóng ta cÇn chó ý tíi phÇn chuyÓn ý. Cã thÓ tãm t¾t ý ë ®o¹n tríc ®Ó chuyÓn sang ý ®o¹n sau. Cã thÓ dïng mét sè tõ nèi, hoÆc dùa vµo ý sau ®o¹n mãc nèi víi ®o¹n tríc. Ngoµi ra, cÇn lu ý víi c¸c ®Ò môc trong bµi ®Ó ®Þnh râ ®é dµi ng¾n cña c¸c ®o¹n. C¸c ý lín, c¸c ®Ò môc träng t©m cÇn ®îc viÕt thµnh c¸c ®o¹n chiÕm tØ lÖ thÝch ®¸ng so víi toµn bµi. C¸c ý phô chØ nªn viÕt thµnh c¸c ®o¹n ng¾n. NÕu lµm ngîc l¹i, bµi lµm sÏ mÊt c©n ®èi, lÖch hoÆc xa ®Ò. Sau mçi ®o¹n v¨n gi¶i quyÕt trän vÑn mét ®Ò môc, mét ý lín ph¶i xuèng dßng. Nh÷ng chç xuèng dßng thÝch hîp rÊt cÇn cho mét bµi lµm. Nã gióp cho bµi lµm s¸ng sña, m¹ch l¹c. ViÕt ®o¹n v¨n trong v¨n b¶n thuyÕt minh nªn tu©n thñ theo thø tù cÊu t¹o cña sù vËt, theo thø tù nhËn thøc ( tõ tæng thÓ ®Õn bé phËn, tõ ngoµi vµo trong, tõ xa ®Õn gÇn), theo thø tù diÔn biÕn sù viÖc trong mét thêi gian tríc sau hay theo thø tù chÝnh phô,c¸i chÝnh nãi tríc, c¸i phô nãi sau. Sau ®©y lµ c¸ch viÕt mét sè ®o¹n v¨n thuyÕt minh thêng gÆp trong c¸c kiÓu bµi thuyÕt minh. a) §èi tîng thuyÕt minh lµ mét danh lam th¾ng c¶nh, di tÝch lÞch sö, th× néi dung thuyÕt minh thêng lµ - VÒ vÞ trÝ ®Þa lÝ: - Nh÷ng c¶nh quan lµm nªn vÎ ®Ñp ®Æc s¾c cña ®èi tîng; - Nh÷ng truyÒn thèng lÞch sö, v¨n ho¸ g¾n liÒn víi ®èi tîng; - C¸ch thëng ngo¹n ®èi tîng. - 11 VÝ dô 1: Giíi thiÖu vÒ Hµ T©y [...] - N»m ë cöa ngâ Hµ Néi, Hµ T©y lµ tØnh cã nhiÒu di tÝch lÞch sö vµ kho tµng v¨n häc d©n gian phong phó: Ca dao, d©n ca, tôc ng÷, truyÖn th¬, truyÖn cêi cã gi¸ trÞ v¨n häc. N¬i ®©y còng lµ quª h¬ng cña nh÷ng anh hïng d©n téc nh: Phïng Hng, Ng« QuyÒn, NguyÔn Tr·i, Phan Huy Chó. - Hµ T©y cã rÊt nhiÒu lÔ héi. Nh÷ng lÔ héi næi tiÕng ë Hµ T©y ®· lµ ®iÓm dõng ch©n vµ lµm say lßng bao du kh¸ch. Nµo héi chïa H¬ng, héi chïa ThÇy, héi chïa T©y Ph¬ng, héi Lµng Chu«ng; nµo héi §Òn Vµ, héi lµng §a SÜ, héi diÔn B¸ Giang...Du kh¸ch ®Õn dù héi cßn ®îc ®¾m m×nh trong nh÷ng c©u h¸t d©n ca, trong ®iÖu móa tiÕng khÌn ®Æc s¾c cña c¸c d©n téc: Ngêi Kinh cã h¸t chÌo, h¸t trèng qu©n, h¸t cß l¶, h¸t cöa ®×nh, móa rèi níc; ngêi Mêng cã h·tÐc bïa, h¸t vÝ, h¸t ®óm, h¸t ru, h¸t ®ång dao; ngêi dao cã h¸t móa rïa, móa chung, móa chim... [...] VÝ dô 2: Giíi thiÖu Hµm Rång [...] Hµm Rång trë thµnh bÊt tö víi nh÷ng chiÕn c«ng oanh liÖt vµ c¶nh trÝ nªn th¬. Nhng hai ch÷ Hµm Rång ( tªn ch÷ lµ Long H¹m hay Long §¹i) vèn lµ tªn riªng cña ngän nói h×nh ®Çu rång víi c¸i th©n uèn lîn nh mét con rång tõ lµng Rµng ( D¬ng X¸) theo däc s«ng M· bªn phÝa bê Nam. Trªn nói Rång, cã ®éng Long Quang, hang ¨n s©u th«ng sang bªn kia nh hai m¾t rång, ®îc gäi lµ hang M¾t Rång ( cho nªn cßn cã tªn lµ nói M¾t Rång). TruyÒn thuyÕt kÓ l¹i, con rång ®ang vên ngäc ë phÝa bªn kia s«ng bÞ tróng mòi tªn ®éc vµo m¾t ph¶i, nªn ph¶i gôc ë bªn s«ng. M¾t ph¶i Êy cã lç ¨n th«ng lªn trªn, mïa ma níc ch¶y xuèng mµu ®á, Êy lµ níc m¾t rång. ë díi ®éng Long Quang, cã mám ®¸ nh« ra, hµm trªn h¸ réng, hµm díi ngËp trong níc nh ®ang hót níc, gäi n«m na lµ Hµm Rång. Bªn kia s«ng, cã hßn nói Ngäc, tªn ch÷ lµ Háa Ch©u Phong hay cßn gäi lµ nói NÝt, ngän nói nµy trßn trÆn, c¸c líp ®¸ chen dµy tua tña nh ngän löa tõ trong lßng ®Êt bèc lªn, bëi vËy mµ gäi lµ Háa Ch©u Phong. ChÝn m¬i chÝn ngän bªn ®«ng Cßn hßn nói NÝt bªn s«ng cha vÒ Chung quanh nói Rång cßn cã nhiÒu ngän nói tr«ng rÊt ngo¹n môc nh: Ngò Hoa Phong cã h×nh n¨m ®ãa hoa sen chung mét gèc, mäc lªn tõ ®Çm lÇy, cã hang Tiªn víi c¸c nhò ®¸ mang nhiÒu vÎ k× thó: h×nh rång hót níc, h×nh c¸c vÞ tiªn, ... cã ngän Phï Thi S¬n tr«ng xa nh mét ngêi ®µn bµ th¾t trªn m×nh d¶i lôa xanh n»m gèi ®Çu vµo th©n rång. Råi nói mÑ, nói con nh h×nh hai qu¶ - 12 trøng, cã nói T¶ Ao, vòng Sao Sa cã níc trong v¾t quanh n¨m. Råi nói Con MÌo, nói C¸nh Tiªn ®Òu cã h×nh thï nh tªn gäi. ( L©m B»ng, Hµm Rång, B¸o Nh©n D©n chñ nhËt, 1993) VÝ dô 3: Giíi thiÖu c¶nh s¾c T©n C¬ng M«i trêng ®Þa lÝ T©n C¬ng rÊt kh¸c nhau. Bëi vËy, c¶nh s¾c bèn ph¬ng §«ng, T©y, Nam, B¾c cña T©n C¬ng mçi n¬i mçi kh¸c.Vïng cao nguyªn Pa-mi, nói Thiªn S¬n, nói C«n Lu©n vµ nói An- tai cã nhiÒu ngän nói cao chäc trêi, bèn mïa tuyÕt phñ, nhng trong thung lòng l¹i lµ mét mµu xanh ng¾t, ®ång co¶ cµ rõng r¹m kh¾p bèn ph¬ng. Hai thung lòng Ta-li-mu vµ Chun-g¬ b»ng ph¼ng réng r·i, sa m¹c bao la, r¶i r¸c nh÷ng èc ®¶o tùa nh nh÷ng hßn ngäc s¸ng trµn trÒ nhùa sèng t« ®iÓm trªn biÓn c¸t mªnh m«ng. Vïng thung lòng s«ng £-li cã lîng ma dåi dµo, nói xanh níc biÕc. Vïng thung lòng D¬-®«- xi cã nh÷ng côm hå níc biÕc nèi liÒn nhau, c©y cá xanh tèt. Khu vùc Tu-lu-phan th× kh« h¹n, nãng bøc l¹ thêng, v× thÕ mµ ngêi ta ®Æt cho nã tªn gäi lµ khu vùc löa. Nói cao hiÓm trë, thung lòng b»ng ph¼ng réng r·i, ®Þa h×nh ®Æc thï ®· khiÕn T©n C¬ng h×nh thµnh nh÷ng vµnh ®ai c¶nh quan theo chiÒu th¼ng ®øng. ë cïng mét khu vùc, tõ ®Ønh nói xuèng tíi ®iÓm thÊp nhÊt cña thung lòng lan lît ph©n bè c¸c lo¹i h×nh c¶nh quan nh; nói cao b¨ng tuyÕt phñ, nói cao hoang m¹c, vïng cá sên nói, rõng rËm th¶o nguyªn,th¶o nguyªn ®åi nói, th¶o nguyªn hoang m¹c, sa m¹c G«-bi èc ®¶o... ( Lîc trÝch C¶nh s¾c T©n C¬ng- Nhi ®ång ch¨m häc sè 31+32 n¨m, 2004) b) §èi tîng thuyÕt minh lµ mét danh nh©n v¨n ho¸ th× c¸c néi dung thuyÕt minh thêng lµ: - Hoµn c¶nh x· héi - Th©n thÕ vµ sù nghiÖp - §¸nh gi¸ x· héi vÒ ®èi tîng ®ã. ( CÇn lu ý, trong c¸c phÇn trªn, phÇn th©n thÕ, sù nghiÖp chiÕm vai trß chñ yÕu, cã dung lîng lín nhÊt trong bµi viÕt). VÝ dô: Giíi thiÖu vÒ nhµ th¬ H÷u ThØnh H÷u ThØnh tªn khai sinh lµ NguyÔn H÷u ThØnh, sing ngµy 15-2-1942. Quª gèc lµng Phó Vinh, x· Duy Phiªn, huyÖn Tam D¬ng, tØnh VÜnh Phóc. Tríc hßa b×nh lËp l¹i ( 1954) H÷u ThØnh ®· ph¶i tr¶i qua mét tuæi th¬ v« - 13 cïng khæ cùc. Mêi tuæi «ng ph¶i ®i lµm phu, lµm ®ñ mäi thø lao dÞch cho c¸c ®ån binh Ph¸p. §Õn sau n¨m 1954 «ng míi ®îc ®i häc. N¨m 1963, khi võa tèt nghiÖp phæ th«ng, «ng vµo bé ®éi t¨ng thiÕt gi¸p, Trung ®oµn 202, häc l¸i xe, lµm c¸n bé tiÓu ®éi. ¤ng tham gia chiÕn ®Êu nhiÒu n¨m t¹i chiÕn trêng. Sau n¨m 1975, H÷u ThØnh häc t¹i trêng viÕt v¨n NguyÔn Du khãa 1. Tõ n¨m 1982, «ng lµ c¸n bé biªn tËp, Trëng ban th¬ vµ lµ Phã Tæng biªn tËp T¹p chÝ V¨n nghÖ Qu©n ®éi. Tõ n¨m 1990, H÷u ThØnh chuyÓn sang Héi nhµ v¨n ViÖt Nam, gi÷ chøc Tæng biªn tËp tuÇn bao V¨n nghÖ, tham gia ban chÊp hµnh Héi Nhµ v¨n ViÖt Nam c¸c khãa III, IV, V. T¸c phÈm ®· xuÊt b¶n: ¢m vang chiÕn hµo ( Th¬, in chung - 1975), §êng tíi thµnh phè ( trêng ca, 1979), Khi bÐ Hoa ra ®êi ( th¬ thiÕu nhi- in chung), Th mïa ®«ng ( th¬ 1994), Trêng ca BiÓn (1994), Th¬ H÷u ThØnh ( 1998). Nhµ th¬ ®· ®îc trao gi¶i thëng: Gi¶i ba cuéc thi th¬ b¸o V¨n nghÖ n¨m 1972- 1973; Gi¶i nhÊt n¨m 1975- 1976; Gi¶i thëng Héi nhµ v¨n ViÖt Nam n¨m 1980 ( trêng ca §êng tíi thµnh phè) vµ n¨m 1995 ( tËp th¬ Th mïa ®«ng); Gi¶i xuÊt s¾c Bé Quèc phßng n¨m 1994 ( Trêng ca biÓn). H÷u ThØnh thuéc thÕ hÖ nhµ th¬ trëng thµnh trong cuéc kh¸ng chiÕn chèng MÜ. ¤ng ®· sím kh¼ng ®Þnh mét phong c¸ch th¬ riªng. Ng«n ng÷ th¬ H÷u ThØnh mang nhiÒu chÊt d©n gian. ¤ng ®· vËn dông mét c¸ch nhuÇn nhuyÔn nh÷ng c©u tôc ng÷ ca dao trong th¬ m×nh vµ nhê vËy ®· t¹o nªn hiÖu qu¶ thÈm mÜ ®Æc biÖt. Bªn c¹nh ®ã, nh÷ng nhµ nghiªn cøu còng thêng ®Ò cËp ®Õn tÝnh triÕt luËn s©u s¾c trong th¬ H÷u ThØnh. V× thÕ th¬ «ng mang ®Õn cho b¹n ®äc nh÷ng c¶m xóc ®Æc biÖt, nh÷ng nhËn thøc míi mÎ vÒ t©m hån con ngêi- mét thÕ giíi cßn Èn chøa nhiÒu ®iÒu bÊt ngê, thó vÞ. ( V¨n häc tuæi trÎ - sè 9- th¸ng 9, 2004) lµ: c) §èi tîng thuyÕt minh lµ mét ®å vËt th× néi dung thuyÕt minh thêng - CÊu t¹o cña ®èi tîng - C¸c ®Æc ®iÓm cña ®èi tîng - Lîi Ých cña ®èi tîng VÝ dô: §Ó giíi thiÖu mét chiÕc xe ®¹p, ngêi lµm bµi cÇn giíi thiÖu nh÷ng bé phËn kh¸c nhau cña chiÕc xe ®ã theo tr×nh tù c¸c bé phËn cÊu thµnh gåm nhiÒu ®o¹n v¨n nh sau: [...] Xe ®¹p do nhiÒu bé phËn t¹o thµnh, chñ yÕu lµ hÖ thèng truyÒn ®éng, hÖ thèng ®iÒu khiÓn vµ hÖ thèng chuyªn chë. HÖ thèng truyÒn ®éng gåm khung - 14 xe, bµn ®¹p, trôc gi÷a, æ bi gi÷a, d©y xÝch, ®Üa, æ lÝp, hai trôc, æ bi vµ hai b¸nh tríc sau. Ngêi ®i xe ®¹p ngåi lªn xe, ch©n ®¹p bµn ®¹p lµm trôc xe chuyÓn ®éng, ®Üa chuyÓn ®éng kÐo d©y xÝch lµm chuyÓn ®éng æi lÝp vµ b¸nh sau, t¹o lùc ®Èy cho xe tiÕn vÒ phÝa tríc. §Üa r¨ng ca cã ®êng kÝnh lín h¬n ®êng kÝnh æ lÝp. Khi ®Üa chuyÓn ®éng mét vßng th× æ lÝp chuyÓn ®éng hai vßng. æ lÝp chuyÓn ®éng lµm b¸nh xe chuyÓn ®éng theo. §êng kÝnh b¸nh xe thêng lµ 650 mm hay 700mm, gÊp 10 lÇn ®êng kÝnh æ lÝp, nh vËy æ lÝp quay mét vßng th× b¸nh xe ®· l¨n ®îc mét qu·ng dµi. æ lÝp qua nhanh sÏ lµm xe ch¹y nhanh. Lóc ®Çu b¸nh xe lµm b»ng gç, khi ch¹y xe xãc rÊt d÷. Ngµy nay ngêi ta lµm b¸nh xe b»ng cao su, lèp ë ngoµi, s¨m ë trong, khi b¬m ®ñ h¬i, cã lùc ®µn håi, xe ch¹y Ýt xãc h¼n. HÖ thèng ®iÒu khiÓn gåm ghi ®«ng cã hai tay cÇm xoay qua cæ xe cã æ bi nh»m l¸i cho b¸nh xe tríc ®i theo ph¬ng híng mong muèn. Hai c¸i phanh l¾p hai ®Çu tay cÇm, ®iÒu khiÓn cho tèc ®é xe khi ch¹y nhanh cã thÓ chËm l¹i. Hai tay cÇm ë ghi ®«ng võa lµ tay l¸i, võa lµ chç n¾m gi÷ ®Ó cho ngêi ®i xe ngåi v÷ng trªn xe. Bé phanh gåm tay phanh, d©y phanh truyÒn søc ep xuèng cµng lµm cho m¸ phanh Ðp vµo hai bªn vµnh xe t¹o thµnh lùc ma s¸t lµm gi¶m tèc ®é chuyÓn ®éng cña b¸nh xe vµ xe ch¹y chËm l¹i hoÆc ®øng h¼n khi cÇn thiÕt. Nhê bé phanh mµ ngêi ®i xe cã thÓ dõng xe theo ý muèn. HÖ thèng chuyªn chë gåm yªn xe vµ dµn ®Ìo hµng hoÆc giá ®ùng yªn. Yªn xe l¾p ë trªn khung xe lµ chç ngåi cña ngêi ®i xe. Dµn ®Ìo hµng l¾p phÝa sau yªn, dùa trªn trôc b¸nh xe sau, cã thÓ chë ®îc kh¸ nhiÒu hµng. Cã khi ngêi ta l¹i l¾p bé phËn chë hµng ë phÝa tríc, dùa trªn trôc b¸nh xe tríc. Ngoµi c¸c bé phËn chÝnh trªn, xe ®¹p cßn cã c¸i ch¾n xÝch vµ hai ch¾n bïn l¾p trªn b¸nh sau vµ b¸nh tríc, cã ®Ìn xe lÊy nguån ®iÖn tõ ®inam« l¾p ë tríc cµng xe, vµ ®Ìn tÝn hiÖu l¾p ë phÝa sau, cã thÓ cã chu«ng l¾p ë gÇn chç tay cÇm. Xe ®¹p lµ ph¬ng tiÖn giao th«ng rÊt thuËn tiÖn trong cù li ng¾n nh trong lµng, trong thµnh phè nhá. Xe ®¹p chuyÓn ®éng kh«ng g©y « nhiÔm. §i xe ®¹p lµ mét c¸ch vËn ®éng c¬ thÓ nh mét ho¹t ®éng thÓ thao.[...] ( Bµi lµm cña häc sinh- DÉn theo Ng÷ v¨n 8, tËp 1, NXBGD, 2004) d) Giíi thiÖu mét ®Æc s¶n th× néi dung thuyÕt minh thêng lµ: - Nguyªn liÖu - C¸ch thùc hiÖn - H¬ng vÞ - ChÊt lîng - 15 VÝ dô: Giíi thiÖu M¨ng le [...] Mïa m¨ng mäc còng lµ mïa ma ë T©y Nguyªn tõ th¸ng 5 cho ®Õn th¸ng 9 giªng lÞch. Vµo dÞp nµy nguêi d©n ®Þa ph¬ng ttá chøc vµo rõng lÊy m¨ng. Dông cô mang theo gåm cã c©y cuèc, con dao ®i rõng vµ chiÕc gïi lÊy m¨ng trªn lng. NÕu gÆp m¨ng ®· mäc lªn cao th× chØ cÇn mét ®êng dao còng ®ñ lµm cho c©y m¨ng ®øt tiÖn. NÕu m¨ng míi nhó lªn mÆt ®Êt th× ph¶i dïng ®Õn c©y cuèc ®µo c¶ gèc lªn. M¨ng míi nh« lªn mÆt ®Êt tr«ng bô bÉm, no trßn gäi lµ m¨ng môt. M¨ng trßn nhá gäi lµ m¨ng vßi. M¨ng môt mÒm, Ýt ®¾ng, b¸n cã gi¸ vµ lu«n ®îc ngêi tiªu dïng a chuéng. M¨ng ®em vÒ lét bá hÐt bao nang bªn ngoµi, ®em luéc chÝn nguyªn c¶ th©n ®Ó lo¹i bá chÊt chua, ®éc vµ chÊt ®¾ng trong m¨ng. M¨ng luéc xong chë ®i tiªu thô kh«ng chØ ë T©y Nguyªn mµ cßn ®a vÒ c¸c tØnh duyªn h¶i miÒn trung nªn míi cã c©u M¨ng le gëi xuèng ,c¸ chuån gëi lªn. M¨ng ®em ch¶i cho tíi nhá thµnh tõng sîi dµi, råi luéc s¬ ®Ó nÊu canh hay xµo. Cßn nÕu lµm mãn kho th× ®em v× ch¶i nhá, chØ c¾t m¨ng ra thµnh tõng miÕng línhay nhá, vu«ng vøclµ tuú ngêi ®Çu bÕp, sau ®ã còng ®em bá vµo xoong luéc s¬ cho cho hÕt chÊt ®¾ng. M¨ng t¬i lµ mãn ¨n rÊt th«ng dông. Nhµ nghÌo chØ cÇn ch¶i nhá ®em luéc chÝn víi chÊm víi níc m¾m ít ¨n víi c¬m còng qua b÷a. HoÆc tèn c«ng mét chót, cho thªm phô gia nh ®¹u phô rang gi· giËp, rau ram, rau th¬m th¸i nhávµo còng ®ñ lµm mãn ném m¨ng ngon lµnh vµ hÊp dÉn. M¨ng xµo víi mùc t¬i nh©m nhi víi bia th× hÕt ý! M¨ng ®em nÊu víi canh c¸ lãc, víi l¬n, víi thÞt gµ hay thÞt Õch, thÞt nh¸i,níc canh ngät lõng, ¨n m·i quªn no. M¨ng cßn lµm mãn kho víi thÞt ch©n giß hay thÞt ba chØ hoÆc hÇm nhõ víi x¬ngheo th× cµng t¨ng thªm h¬ng vÞ kho¸i khÈu. Cßn mãn ¨n chua th× ®· cã mãn m¨ng chua. M¨ng sÏ ®em ng©m níc chua sÏ cã c¸i vÞ ®éc ®¸o mµ ngêi ¨n lÇn ®Çu c¶m thÊy l¹ miÖng cø muèn nhai hoµi cha muèn nuèt véi. M¨ng chua kh«ng th¸i ( x¾t) mµ chØ xÐ däc, xÐ nhá cã thÓ ¨n kÌm thªm víi chót rau th¬m vµ ít. M¨ng kh« thêng lµ lo¹i m¨ng vßi ®em luéc qua råi xÐ däc ra thµnh tõng miÕng dµi ph¬i ngoµi n¾ng cho thËt kh«, xong cho vµo b× Ðp l¹i thµnh tÊm. M¨ng kh« cã thÓ ®Ó ®îc l©u vµ chë ®i xa mµ kh«ng sî bÞ mèc hay ng· mïi. ChØ khi nµo dïng míi ®em níc l· qua ®ªm cho mÒm vµ ra hÕt chÊt bÈn. M¨ng kh« thuéc mãn ¨n cao cÊp, thêng nÊu chung víi gµ hÇm, c¸ ¸m, vÞt tiÒm h¶i s©m... ®Ó phôc vô c¸c thîng ®Õ khã tÝnh vµ sµnh ®iÖu trong trong khoa Èm thùc. Trong c¸c ®¸m tiÖc, trªn m©m cç sang träng kh«ng bao giê ®Ó - 16 thiÕu v¾ng m¨ng le. Trong nghÖ thuËt ¨n uèng cña «ng cha ta , m¨ng le ®îc khai th¸c vµ chÕ biÕn kh¸ tinh vi, n©ng lªn thµnh mãn ¨n ®éc ®¸o vµ bæ dìng. ( Theo ThÕ giíi trong ta) e) ThuyÕt minh vÒ mét loµi vËt thêng lµ: - Nguån gèc - H×nh d¸ng - Lîi Ých VÝ dô: ThuyÕt minh vÒ con tr©u Tr©u lµ ®éng vËt thuéc bß( Bovidae(, ph©n bé Nhai l¹i ( Ruminantia), nhãm Sõng rçng (Cavicornes), bé Guèc ch½n( Actiodactyla), líp Thó cã vó ( Manmalia). Tr©u ViÖt Nam ( Bubalus) cã nguån gèc tõ tr©u rõng thuÇn hãa, thuéc nhãm tr©u ®Çm lÇy. L«ng mµu x¸m, x¸m ®en, th©n h×nh v¹m vì, thÊp, ng¾n, bông to, m«ng dèc, bÇu vó nhá, sõng h×nh lìi liÒm. Cã 2 ®ai mµu tr¾ng: díi cæ vµ chç ®Çu x¬ng øc. Tr©u c¸i nÆng trung b×nh 350-400 kg ( 300- 600 kg), tr©u ®ùc 400- 500 kg ( 350- 700kg) [...] Tr©u 3 tuæi cã thÓ ®Î løa ®Çu. Trong ®µn c¸i, tr©u 4 tuæi ®Î løa ®Çu chiÕm 45-47%. Tr©u ®Î cã mïa vô. TØ lÖ ®Î h»ng n¨m ë vïng nói lµ 40- 45 %, ë ®ång b»ng lµ 20- 25% . Mét ®êi tr©u c¸i thêng cho 5- 6 nghÐ, nghÐ s¬ sinh nÆng 22-25 kg. §«i r¨ng cöa gi÷a cè ®Þnh b¾t ®Çu mäc lóc 3 tuæi vµ tr©u kÕt thóc thêi k× sinh trëng khi hÕt 6 tuæi ( 8 r¨ng cöa). Tr©u nu«i chñ yÕu ®Ó kÐo cµy: lùc kÐo trung b×nh trªn 70-75 kg b»ng 0,36- 0,4 0 m· lùc. Tr©u lo¹i A, mçi ngµy kÐo 3- 4 sµo, lo¹i B: 2-3 sµo vµ lo¹i C: 1, 5 - 2 sµo B¾c Bé; kÐo xe; ë ®êng xÊu t¶i träng 400- 500kg, ®êng tèt 700800 kg vµ trªn ®êng nhùa víi b¸nh xe h¬i kÐo trªn 1 tÊn; kÐo gç: trªn ®êng ®åi nói, thêng mét tr©u kÐo0,5-1,3 m3 víi ®o¹n ®êng 3-5 km. Kh¶ n¨ng cho thÞt: Tr©u c¸i cã tØ lÖ thÞt xÎ 42%; tr©u thiÕn: 45% vµ tr©u ®ùc: 48%. Kh¶ n¨ng cho s÷a: 400- 500kg s÷a trong mét chu k× v¾t. Mì s÷a 910%. Kh¶ n¨ng cho ph©n: trong 24 giê, tr©u 2 r¨ng th¶i ra 10kg ph©n, tr©u 4 r¨ng : 12- 15 kg vµ tr©u trëng thµnh thµnh: 20-25kg. Thµnh phÇn hãa häc cña thÞt tr©u ( thÞt b¾p): 74,2% níc, 21, 9% Pr«tÝt, 3% lipÝt, 0,9% tro, 30 mg% cna xi, 150 mg phèt pho. Thµnh phÇn s÷a t¬i: 77, 2% níc, 7% pr«tÝt, 10%lipÝt, 5%gluxÝt, 0, 8% tro, 190 mg% can xi, 135 mg% phètpho. ( Theo Tõ ®iÓn B¸ch khoa n«ng nghiÖp, Hµ Néi, 1991) - 17 3. PhÇn kÕt bµi: a) VÞ trÝ vµ chøc n¨ng cña phÇn kÕt bµi: Ngêi xa nãi : Tinh thÇn bµi v¨n ë c¶ chç kÕt bµi. Mét bµi v¨n nÕu chØ cã ë më bµi hay vµ th©n bµi phong phó hÊp dÉn kh«ng th«i vÉn cha ®ñ, cßn ph¶i kÓ ®Õn kÕt bµi ®Ñp. KÕt bµi viÕt hay sÏ cã t¸c dông lµm s©u s¾c thªm chñ ®Ò, t¹o nªn d ©m, d vÞ cho bµi viÕt. Bëi thÕ, c¸c nhµ v¨n næi tiÕng ®Òu rÊt kÜ trong viÖc kÕt bµi. KÕt bµi ph¶i theo mét nguyªn t¾c cã lîi cho viÖc lµm næi bËt chñ ®Ò, lµm s©u s¾c chñ ®Ò, gióp ngêi ®äc ®i s©u t×m hiÓu néi dung bµi v¨n. B¹ch C DÞ trong Bµi tùa T©n nh¹c phñ cã ®Ò cao ý nghÜa cña c¸ch viÕt : KÕt bµi tá râ c¸i ý bµi, chÝnh lµ vËy T¹ Tr¨n trong Tø Minh thi tho¹i cã nãi : KÕt bµi ph¶i nh ®¸nh chu«ng, c¸i ©m cßn ng©n m·i. LÝ Ng trong Nh©n t×nh ngÉu kÝ l¹i nãi h×nh ¶nh h¬n : Võa kÕt thóc lµ còng nh híp hån vËy, khiÕn ngêi ta ®äc qua bao ngµy råi mµ vÉn ©m thanh nh cßn vang väng, h×nh ¶nh vÉn cßn tríc m¾t. NghÜa lµ, c¸i kÕt bµi cÇn ph¶i lµm cho ngêi ta cßn suy t d vÞ. PhÇn kÕt bµi kh«ng ph¶i chØ lµ tæng kÕt, tãm lîc, cñng cè nh÷ng luËn ®iÓm c¬ b¶n nh÷ng kÕt luËn ®· tr×nh bµy trong phÇn th©n bµi mµ cßn nhÊn m¹nh, kh¼ng ®Þnh l¹i vÊn ®Ò ë tÇm nh×n cao h¬n. Còng kh«ng ph¶i lµ nh¾c l¹i lêi ph¸n ®o¸n kh¸i qu¸t, lêi nhËn ®Þnh tæng qu¸t míi ®· nªu trong phÇn më ®Çu mµ thùc chÊt lµ mét kh¸i qu¸t míi vµo c¸ch nh×n nhËn vÊn ®Ò , n©ng vÊn ®Ò lªn. Thêng th× trong vÊn ®Ò nµy ngêi ta nªu lªn mèi t¬ng quan biÖn chøng gi÷a c¸c luËn ®iÓm hoÆc còng cã thÓ nªu ý nghÜa, t¸c dông chñ yÕu vÒ mÆt gi¸o dôc vµ nhËn thøc vÊn ®Ò ®èi víi b¶n th©n ngêi viÕt, ®Ò ra ph¬ng híng suy nghÜ vµ hµnh ®éng cã thÓ gîi lªn mét vÊn ®Ò nghiªn cøu khoa häc, ®Ó tiÕp tôc ®i s©u - tøc lµ më ra híng cho t¬ng lai. §©y lµ tÝnh tÝch cùc s¸ng t¹o n¶y sinh ra sau mét ®o¹n ®êng suy nghÜ, t×m hiÓu vÊn ®Ò. Nh thÕ, kÕt bµi võa ph¶i cã thu l¹i, võa ph¶i cã më ra. Trong phÇn kÕt bµi nÕu cã nh÷ng ý s¾c s¶o, ®éc ®¸o sÏ g©y Ên tîng m¹nh mÏ vÒ sù hoµn tÊt, trän vÑn, gîi nh÷ng ý nghÜ, c¶m xóc s©u s¾c, t¹o ®îc d ©m cuèi cïng ë ngêi ®äc. Cã thÓ mîn mét c©u nãi th©m thóy, ®Æc s¾c, giµu ý nghÜa cña mét danh nh©n ®Ó khÐp bµi l¹i thay cho ngêi viÕt. Tãm l¹i, viÕt phÇn kÕt bµi tèt sÏ lµm t¨ng thªm gi¸ trÞ cho bµi v¨n. PhÇn kÕt bµi cã quan hÖ h÷u c¬ víi phÇn më bµi vµ phÇn th©n bµi. Nh ®· nãi, ®Æc biÖt lµ gi÷a phÇn kÕt bµi vµ phÇn më bµi ph¶i thÓ hiÖn ®îc mèi quan hÖ chÆt chÏ vµ thèng nhÊt vÒ mÆt néi dung còng nh phong c¸ch diÔn ®¹t. §ã lµ mèi liªn hÖ chiÕu øng gi÷a hai bé phËn gi¸n c¸ch cña bµi v¨n. Mèi quan hÖ - 18 nµy cßn ®îc gäi lµ mèi t¬ng quan ®Çu - cuèi cña mét v¨n b¶n. Gi÷a hai phÇn nµy kh«ng nh÷ng cã sù tiÕp m¹ch vÒ néi dung mµ cßn cã chung mét d¸ng dÊp nµo ®ã, mét giäng v¨n t¬ng øng thÓ hiÖn ®îc sù nhÊt trÝ vÒ phong c¸ch cña ngêi viÕt: më ra lµm sao, gãi l¹i lµm vËy. VÒ ®¬n vÞ v¨n b¶n, còng gièng nh phÇn më bµi, phÇn kÕt bµi lµ mét ®o¹n v¨n hoµn chØnh. VËy yªu cÇu vµ ph¬ng ph¸p viÕt ®o¹n v¨n nµy nh thÕ nµo? b) Yªu cÇu vµ ph¬ng ph¸p viÕt kÕt bµi - VÒ mÆt néi dung: PhÇn kÕt bµi kÕt tô ®îc nh÷ng ®iÓm tinh tóy, c¬ b¶n nhÊt cña vÊn ®Ò nghÞ luËn, b»ng nh÷ng nÐt ng¾n gän, kh¸i qu¸t nhÊt cã tÝnh n©ng cao gióp ngêi ®äc nhí c¸i cèt lâi vµ cã c¸i nh×n tæng qu¸t l¹i toµn bé vÊn ®Ò, chèt l¹i nh÷ng ®iÓm chñ yÕu, kh¼ng ®Þnh l¹i c¸ch gi¶i quyÕt cña m×nh mét c¸ch ch¾c ch¾n, ®Çy ®ñ ë tÇm nh×n cao h¬n. Nªn ®Ó tù th©n vÊn ®Ò nãi lªn nh÷ng kÕt luËn cÇn thiÕt. Tuy nhiªn, nÕu thÊy cÇn, cã thÓ liªn hÖ thùc tÕ, rót ra nh÷ng bµi häc ( chung vµ riªng) ®Ò ra ph¬ng híng hµnh ®éng thiÕt thùc, cô thÓ vµ s¸t hîp. Nh÷ng bµi häc liªn hÖ ph¶i ch©n thµnh xuÊt ph¸t tõ nhËn thøc, tõ tÊm lßng, tõ kinh nghiÖm sèng cña b¶n th©n, hÕt søc tr¸nh lèi liªn hÖ gß Ðp, cøng nh¾c, gi¶ t¹o, lªn g©n ån µo hoÆc s¸o mßn c«ng thøc, cã thÓ l¾p vµo bÊt k× bµi v¨n nµo . PhÇn kÕt kh«ng nªn viÕt dµi, dÔ lan man, trïng lÆp víi phÇn trªn. Nªn viÕt c« ®óc, sóc tÝch. CÇn ph¶i chuÈn bÞ cho phÇn kÕt ngay tõ khi lµm dµn ý, nghÜa lµ ph¶i dù kiÕn tríc c¸i kÕt thóc cña mét bµi viÕt. Tr¸nh t×nh tr¹ng viÕt gÇn xong bµi, nh÷ng phót cuèi cïng míi nghÜ tíi phÇn kÕt thóc, ®Çu ãc ®· mái mÖt vµ v× thiÕu suy nghÜ tríc, l¹i viÕt véi vµng nªn ý tø thêng chung chung, hêi hît, n«ng c¹n, cã khi kh«ng ¨n nhËp g× víi néi dung cña bµi, thËm chÝ kh«ng thµnh kÕt luËn. Néi dung bµi lµm dï phong phó s©u s¾c ®Õn mÊy mµ phÇn kÕt bµi viÕt kh«ng tèt th× còng g©y c¶m gi¸c hôt hÉng, g©y khã chÞu ë ngêi ®äc. - VÒ h×nh thøc: Còng nh ë phÇn më bµi, lêi lÏ trong phÇn kÕt bµi nªn ng¾n gän, hÕt søc c« ®äng, hµm sóc, lêi v¨n s¸ng sña, tù nhiªn. HÕt søc tr¸nh lèi viÕt bay bím, cÇu k×, dµi dßng, kh«ng g©y ®îc thiÖn c¶m mµ cßn ngîc l¹i. - 19 c) C¸ch kÕt bµi PhÇn kÕt bµi cã thÓ nhÊn m¹nh mét lÇn n÷a ®Æc s¾c cña ®èi tîng giíi thiÖu- thuyÕt minh, nªu mét lêi mêi, mét kiÕn nghÞ, hoÆc mét Ên tîng m¹nh mÏ nhÊt vÒ ®èi tîng ®ã. VÝ dô 1: HiÖn t¹i vµ t¬ng lai, Hµ T©y lµ mét ®iÓm du lÞch thu hót rÊt nhiÒu kh¸ch tham quan. H·y ®Õn víi Hµ T©y, h·y trÈy héi chïa H¬ng, chïa ThÇy... chóng ta sÏ thÊy Hµ T©y ®Ñp biÕt nhêng nµo. VÝ dô 2: Hµm Rång, n¬i héi tô nh÷ng vÎ ®Ñp cña thiªn nhiªn, m¶nh ®Êt cã bÒ dµy lÞch sö, tiªu biÓu cho nÒn v¨n hãa d©n téc, vµ truyÒn thèng ®Êu tranh dùng níc vµ gi÷ níc ngoan cêng, m·i m·i lµ niÒm kiªu h·nh, tù hµo cña nh©n d©n c¶ níc vµ lµ ®iÓm du lÞch hÊp dÉn cña du kh¸ch gÇn xa. ( L©m B»ng: B¸o Nh©n d©n chñ nhËt- 1993) VÝ dô 3: HiÖn nay xe m¸y qu¸ nhiÒu, cã c¬ lÊn ¸t xe ®¹p, võa g©y ¸ch t¾c giao th«ng, võa g©y « nhiÔm m«i trêng. Trong t¬ng lai khi ph¬ng tiÖn giao th«ng c«ng céng ph¸t triÓn, xe ®¹p vÉn lµ ph¬ng tiÖn giao th«ng c¸ nh©n kh«ng thÓ thiÕu, võa s¹ch sÏ võa tiÖn lîi. ( Bµi lµm cña häc sinh- DÉn theo Ng÷ v¨n 8, tËp 1, NXBGD, 2004) V. KiÓm tra, söa ch÷a l¹i bµi viÕt Ngêi viÕt cÇn ph¶i kiÓm tra, söa ch÷a bµi viÕt trong qu¸ tr×nh viÕt v¨n b¶n vµ ngay c¶ khi bµi viÕt ®· hoµn thµnh. §©y lµ mét yªu cÇu kh«ng thÓ bá qua. V× chØ cã th«ng qua kiÓm tra, th× míi cã thÓ t×m ra nh÷ng chi tiÕt cha thÝch hîp, cã thÓ g¹t bá nh÷ng chi tiÕt kh«ng cÇn thiÕt, bæ sung thªm mét sè chi tiÕt cho bµi viÕt hoµn chØnh. Ngêi viÕt còng cÇn kiÓm tra l¹i viÖc dïng tõ, viÕt c©u, lçi diÔn ®¹t sao cho võa chÝnh x¸c, l¹i võa cã søc hÊp dÉn. KiÓm tra, söa ch÷a l¹i bµi viÕt kh«ng chØ gióp cho häc sinh t¹o thãi quen tèt khi ®¸nh gi¸ l¹i kÕt qu¶ lao ®éng cña chÝnh m×nh mµ cßn rÌn luyÖn ®Ó t¹o cho m×nh mét kÜ n¨ng rÊt cÇn thiÕt trong chuçi nh÷ng kÜ n¨ng lµm v¨n thuyÕt minh. Sù sai sãt, thiÕu hôt lu«n ®îc nh×n nhËn mét c¸ch ®Çy ®ñ, chÝnh x¸c th«ng qua kh©u nµy. - 20 - C. KÕt luËn. XuÊt ph¸t tõ t tëng chØ ®¹o vµ yªu cÇu ®æi míi néi dung vµ ph¬ng ph¸p d¹y häc còng nh nh»m ®¸p øng nh÷ng ®ßi hái cÊp b¸ch cña thùc tiÔn d¹y häc ch¬ng tr×nh vµ SGK míi nãi chung, d¹y häc v¨n thuyÕt minh nãi riªng ë trêng THCS, chóng t«i ®· tiÕn hµnh triÓn khai nghiªn cøu thµnh c«ng ®Ò tµi : RÌn luyÖn kÜ n¨ng d¹y häc v¨n thuyÕt minh ë trêng THCS. Cã thÓ nãi r»ng, c¬ së ®Ó hoµn thµnh ®Ò tµi nµy chÝnh lµ sù kÕt hîp hµi hoµ gi÷a lÝ luËn vµ thùc tiÔn, víi kinh nghiÖm cña ngêi trùc tiÕp gi¶ng d¹y víi kinh nghiÖm cña c¸c ®ång nghiÖp ë trêng THCS. Dï thêi gian vµ ®iÒu kiÖn nghiªn cøu cã h¹n chÕ nhÊt ®Þnh, nhng ®Ò tµi “RÌn luyÖn kÜ n¨ng d¹y häc v¨n thuyÕt minh ë trêng THCS” ®· ®¹t ®îc mét sè kÕt qu¶ nh sau : 1. VÒ mÆt lÝ luËn : Trªn c¬ së lÝ thuyÕt vÒ ho¹t ®éng d¹y häc theo tinh thÇn ®æi míi, ®· ph©n tÝch mét c¸ch cô thÓ quan ®iÓm t¨ng cêng kÜ n¨ng lµm v¨n thuyÕt minh trong ch¬ng tr×nh Ng÷ v¨n THCS . Qua ®ã, gãp phÇn gióp gi¸o viªn d¹y m«n Ng÷ v¨n nhËn thøc mét c¸ch ®Çy ®ñ, s©u s¾c h¬n vÒ tÝnh cÇn thiÕt ph¶i rÌn luyÖn kÜ n¨ng lµm v¨n thuyÕt minh cho häc sinh nh»m n©ng cao chÊt lîng d¹y häc hiÖn nay. 2. VÒ mÆt thùc tiÔn : XuÊt ph¸t tõ kÕt qu¶ th¨m dß nhËn thøc cña gi¸o viªn Ng÷ v¨n vµ häc sinh THCS, ®Ò tµi ®· chØ ra nh÷ng h¹n chÕ, víng m¾c trong qu¸ tr×nh d¹y häc v¨n thuyÕt minh. Trªn c¬ së ®ã híng tíi gi¶i ph¸p n©ng cao nhËn thøc cho c¶ ngêi d¹y vµ ngêi häc. Hi väng nh÷ng kinh nghiÖm nhá bÐ nµy, c¸c gi¸o viªn Ng÷ v¨n THCS hoµn thµnh riªng cho m×nh mét gi¸o ¸n, mét ch¬ng tr×nh kÕ ho¹ch gi¶ng d¹y cô thÓ, sinh ®éng vµ ®¹t hiÖu qu¶ cao nhÊt trong viÖc d¹y häc v¨n thuyÕt minh. Trªn ®©y lµ mét sè kinh nghiÖm d¹y häc v¨n thuyÕt minh ë m«n Ng÷ v¨n THCS. Ch¾c ch¾n r»ng, ®Ò tµi vÉn cßn nhiÒu h¹n chÕ cÇn ®îc bæ sung hoµn thiÖn, rÊt mong sù ®ãng gãp ý kiÕn ch©n thµnh cña c¸c ®ång nghiÖp. Xin tr©n träng c¶m ¬n ! §« L¬ng, ngµy 15 th¸ng 3 n¨m 2008 - 21 -