Tài liệu Skkn hướng dẫn học sinh tiếp cận đoạn trích kịch hồn trương ba, da hàng thịt theo đặc trưng thể loại

Sáng kiến kinh nghiệm Năm học 2014 - 2015 BM03- TMSKKN HƯỚNG DẪN HỌC SINH TIẾP CẬN ĐOẠN TRÍCH KỊCH HỒN TRƯƠNG BA, DA HÀNG THỊT THEO ĐẶC TRƯNG THỂ LOẠI I. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI 1.1. Vấn đề thể loại có vai trò quan trọng trong việc tiếp nhận tác phẩm văn chương. Việc dạy, học tác phẩm văn học từ góc nhìn thể loại đã được nói đến từ lâu nhưng trong thực tế nguyên tắc này dường như đang bị bỏ qua, đặc biệt là giảng dạy các trích đoạn kịch trong chương trình THPT. Hệ quả của nó là đọc hiểu một văn bản kịch dường như không có nhiều khác biệt với một văn bản truyện ngắn. 1.2. Văn bản kịch là loại văn bản có những nét đặc thù riêng. So với các thể loại khác, trong chương trình Ngữ văn THPT, văn bản kịch chiếm tỷ lệ rất khiêm tốn (ở chương trình Ngữ văn lớp 11 học sinh được học hai trích đoạn trong hai vở kịch Rô-mê-ô và Giu-li-ét của Sếch-xpia; Vũ Như Tô - Nguyễn Huy Tưởng, ở chương trình Ngữ văn lớp12 học sinh được học một trích đoạn trong vở kịch Hồn Trương Ba, da hàng thịt - Lưu Quang Vũ). Chúng ta giảng dạy kịch trên phương diện văn học, nhưng kịch không đơn thuần giống như tự sự bởi nó là môn nghệ thuật tổng hợp, nó có mối quan hệ với sân khấu như hình với bóng. Do vậy, dạy học kịch bản văn học quả là một việc làm không dễ đối với cả giáo viên và học sinh. Việc tìm kiếm một hướng tiếp cận tối ưu luôn là vấn đề đặt ra cho mỗi người dạy. 1.3. Trong thực tế, việc dạy, học văn bản kịch nói chung, các trích đoạn kịch trong trương THPT hiện nay đang gặp nhiều khó khăn hơn khi giảng dạy các thể loại văn học khác. Nhiều giáo viên và học sinh không thích các giờ dạy học kịch bản văn học. Đây là tâm lý ảnh hưởng lớn tới bài giảng và sự tiếp nhận của học sinh. Dù thực tế chúng ta phải thừa nhận rằng tác phẩm kịch được đưa vào giảng dạy trong chương trình THPT đều là những tác phẩm hay, thiết thực. Có nhiều nguyên nhân như sự thiếu hụt tri thức về lí thuyết thể loại, phương Hướng dẫn học sinh tiếp cận đoạn trích “Hồn Trương Ba, da hàng thịt theo đặc trưng thể loại” 1 Sáng kiến kinh nghiệm Năm học 2014 - 2015 pháp dạy đọc – hiểu văn bản kịch, vı̀ thế dạy học văn bản kịch nói chung, đoạn trích kịch Hồn Trương Ba, da hàng thịt nói chung cho đến nay vẫn chưa có những định hướng rõ ràng. Xuất phát từ những lí do trên, chúng tôi lựa chọn đề tài: “HƯỚNG DẪN HỌC SINH TIẾP CẬN ĐOẠN TRÍCH KỊCH HỒN TRƯƠNG BA, DA HÀNG THỊT THEO ĐẶC TRƯNG THỂ LOẠI”. Chúng tôi hi vong giúp những học sinh của mình có thể nhận thức được những đặc trưng của thể loại kịch để hıǹ h thành kĩ năng khai thác các cái hay, cái đẹp của các tác phẩm cùng thể loại đa ̣t hiêụ quả tố i ưu nhấ t. II. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN 1. Vài nét về thể loại văn học và hướng tiếp cận tác phẩm văn học theo đặc trưng thể loại. Vấn đề thể loại có vai trò quan trọng trong việc tiếp nhận tác phẩm văn chương. Việc nhận biết tác phẩm ở thể loại nào giúp người giáo viên bước đầu tìm hiểu và hình thành những định hướng phân tích theo đặc trưng của của thể loại đó cho học sinh. Ở đây chúng tôi giới thiệu về thể loại kịch theo quan niệm phân loại văn học và các hướng tiếp cận trong nhà trường THPT hiện nay. Trong tài liệu Bồi dưỡng GV thực hiện chương trình SGK lớp 11 môn Ngữ văn - Nxb Giáo dục, 2007, từng nêu rõ: “Khi giảng kịch, phải làm sao để học sinh cảm nhận được đặc trưng của thể loại, tránh học kịch mà như học tiểu thuyết hay truyện ngắn...” [ tr.192]. Và ở SGV Ngữ văn 11, chương trình nâng cao, tập 1 - Nxb Giáo dục, 2007 cũng định hướng: Giáo viên “cần chú ý đến đặc trưng của kịch trong quá trình hướng dẫn đọc - hiểu, nhất là trong chương trình THP, kịch là thể loại văn học mà học sinh chưa có điều kiện để học nhiều” [tr. 201]. Như vậy, để giảng dạy văn bản văn học nói chung, văn bản kịch nói riêng đạt hiệu quả cao thì trước hết người thầy cần cung cấp cho các em kiến thức lí luận về đặc trưng thể loại. 2. Mô ̣t số vấn đế lı́ thuyế t về kich ̣ 2.1. Khái niệm Hướng dẫn học sinh tiếp cận đoạn trích “Hồn Trương Ba, da hàng thịt theo đặc trưng thể loại” 2 Sáng kiến kinh nghiệm Năm học 2014 - 2015 Thuâ ̣t ngữ kịch đươ ̣c dùng theo hai cấ p đô ̣ Thứ nhấ t, ở cấ p đô ̣ loại hı̀nh, kịch là một trong ba phương thức cơ bản của văn ho ̣c (kich,tự sự, trữ tıǹ h). Kịch vừa thuô ̣c sân khấ , vừa thuô ̣c văn ho ̣c. Nó vừa để diễn ̣ là chủ yế u, vừa để đọc vı̀ kich ̣ bản chıń h là phương diêṇ văn ho ̣c của kich. ̣ Song nói đế n kich ̣ là phải nói đế n sự biể u diễn trên sân khấ u của các diễn viên bằ ng hành đô ̣ng, cử chı̉ điê ̣u bô ̣ và bằ ng lời nói (riêng kich ̣ câm thı̀ không diễn tả bằ ng lời). Thứ hai, ở cấ p đô ̣ thể loại, thuật ngữ kich ̣ (dram) đươ ̣c dùng để chı̉ mô ̣t thể loa ̣i văn ho ̣c – sân khấ u có vị trı́ tương đương với bi ki ̣ch à hài ki ̣ch. Với ý nghıã này, kich ̣ còn go ̣i là chı́nh ki ̣ch (hoặc kịch dram). Cũng giố ng như hài kich, ̣ kich ̣ tái hiêṇ đời số ng riêng của con người bıǹ h thương nhưng mu ̣c đích chın ́ h không phải là cười nhạo, chế nhạo các thói hư tật xấ u mà là mô tả cá nhân trong các mố i quan hê ̣ chứa đựng kịch tính đối với xã hô ̣i. Và cũng giố ng với bi kich, ̣ kich ̣ chú tro ̣ng tái hiêṇ những mâu thuẫn gay gắ t, song những xung đô ̣t của nó không căng thẳng đế n tô ̣t đô ̣, không mang tính chấ t vıñ h hằ ng và nguyên tắ c có thể giải quyế t đươ ̣c ổ n thỏa. 2.2. Đặc trưng của của kịch bản văn học Theo cuốn giáo trình “Lí luận văn học” tập II, nhà xuất bản Giáo dục (1996), kịch bản văn học có những đặc trưng cơ bản sau: 2.2.1. Xung đột kịch Xung đột kịch (conflict) là thành phần cấu thành tình tiết kịch, là quá trình và kết quả tác động tương hỗ giữa các lực lượng đối kháng, là hình thức thể hiện cao nhất, sắc nhọn nhất và tập trung nhất của kịch tính, là đặc trưng thẩm mĩ cơ bản nhất của văn học kịch. Kịch bắt đầu từ xung đột. Phađêép khẳng định: “Xung đột là cơ sở của kịch”. Hiểu theo nghĩa hẹp, xung đột trong tác phẩm kịch là sự phát triển cao nhất sự mâu thuẫn của hai hay nhiều lực lượng đối lập thông qua một sự kiện hay một diễn biến tâm lí cụ thể được thể hiện trong mỗi màn, mỗi hồi kịch. Xung đột là biểu hiện cao nhất sự phát triển mâu thuẫn giữa các lực lượng, các cá tính trong vở kịch tạo nên kịch tính, thúc đẩy sự phát triển hành động kịch, bộc lộ tính cách nhân vật. Hướng dẫn học sinh tiếp cận đoạn trích “Hồn Trương Ba, da hàng thịt theo đặc trưng thể loại” 3 Sáng kiến kinh nghiệm Năm học 2014 - 2015 Có nhiều loại xung đột khác nhau. Có xung đột biểu hiện của sự đè nén, giằng co, chống đối giữa các lực lượng, có xung đột được biểu hiện qua sự đấu tranh nội tâm của một nhân vật, có xung đột là sự đấu trí căng thẳng và lí lẽ để thuyết phục đối phương giữa hai lực lượng. Ở những thời đại khác nhau có những xung đột khác nhau. Do tính chất sân khấu quy định cho nên trong khi phản ánh hiện thực, tác giả kịch bản buộc phải bước vào những mâu thuẫn trong cuộc sống đã phát triển đến chỗ xung đột, đòi hỏi phải được giải quyết bằng cách này hay cách khác. Vì vậy, có thể nói, xung đột là đặc điểm cơ bản của kịch. 2.2.2. Nhân vật kịch Nhân vật kịch là một phương thức chiếm lĩnh hiện thực bằng nghệ thuật độc đáo. Tác phẩm kịch được viết ra chủ yếu là để diễn trên sân khấu, bị hạn chế bởi không gian và thời gian nên số lượng nhân vật không thể quá nhiều và cũng không được khắc họa tỉ mỉ, nhiều mặt như trong các tác phẩm tự sự. Kịch là nghệ thuật thể hiện hình tượng con người một cách sống động nhất. Cho nên hình tượng con người trong kịch cũng thuộc loại hình tượng mang tính ước lệ cao nhất. Nó là nhân vật của trò diễn mà diễn viên là người đóng vai các nhân vật ấy trên sân khấu. Nhân vật của kịch thường chứa đựng những cuộc đấu tranh nội tâm. Tính cách của nhân vật kịch được khắc họa thông qua ngôn ngữ và hành động. Nhân vật kịch hình thành là do những lời lẽ của họ. Nghĩa là, tác giả xây dựng nhân vật bằng ngôn ngữ hội thoại chứ không bằng ngôn ngữ miêu tả. Nhân vật kịch chủ yếu là nhân vật loại hình. Qua lời đối thoại, độc thoại, nhân vật kịch tự bộc lộ nội tâm bí mật của mình. 2.2.3. Hành động kịch Hành động kịch là sự tổ chức các tình tiết, sự kiện, biến cố trong cốt truyện theo một trình tự logic, chặt chẽ, chủ yếu theo quy luật nhân quả. Hành động miêu tả căng thẳng, gấp gáp (Hết hành động này đến hành động khác, ngay cả khi thực hiện những hành động suy tư, ngẫm nghĩ cũng diễn ra rất nhanh) Hành động là đặc trưng của kịch. Hêghen cho rằng: “Nội dung chủ yếu của tự sự là sự kiện, của trữ tình là tâm trạng và của kịch là hành động”. Trong kịch, nếu Hướng dẫn học sinh tiếp cận đoạn trích “Hồn Trương Ba, da hàng thịt theo đặc trưng thể loại” 4 Sáng kiến kinh nghiệm Năm học 2014 - 2015 xung đột được coi là điều kiện cần thiết làm nảy sinh tác phẩm, thì hành động lại là yếu tố duy trì sự vận hành của tác phẩm. Hành động là sự thể hiện trực tiếp nội dung của xung đột kịch. Vì vậy, hành động là yếu tố đặc trưng không thể thiếu đối với bất kì một kịch bản văn học nào. Hành động kịch được thể hiện qua suy nghĩ, hành vi, động tác, ngôn ngữ của nhân vật. Hành động kịch thường phát triển theo hướng thuận chiều với xung đột kịch. Xung đột càng căng thẳng thì hành động càng trở nên quyết liệt. Như vậy, hành động kịch không phải là những hành động đơn lẻ, ngắt quãng mà là một chuỗi hành động liên tục xoay quanh trục xung đột. Hành động kịch ở đây chính là cốt truyện kịch được tổ chức một cách thống nhất, chặt chẽ trong khuôn khổ của một chỉnh thể nghệ thuật. 2.2.4. Ngôn ngữ kịch Đối với một tác phẩm kịch tất cả mọi vấn đề xoay quanh hình tượng đều nằm trong ngôn ngữ nhân vật. Đó chính là hình thái tồn tại duy nhất của ngôn ngữ kịch. Các nhân vật kịch hình thành là do những lời lẽ của họ. Qua ngôn ngữ hội thoại mà cốt truyện được thể hiện và phát triển Ngôn ngữ kịch rất giàu tính hành động, được cá tính hóa và giàu ẩn ý. Ngôn ngữ kịch chủ yếu là ngôn ngữ nhân vật, rất ít ngôn ngữ của người trần thuật, toàn bộ nội dung cơ bản của kịch đều dựa trên sự hoàn thành ngôn ngữ nhân vật. Ngôn ngữ kịch biểu hiện đặc điểm, tính cách, phẩm chất của nhân vật, mang tính hành động và gần gũi với lời ăn tiếng nói hằng ngày (Có 3 loại ngôn ngữ: Ngôn ngữ đối thoại, ngôn ngữ độc và ngôn ngữ bàng thoại). III. TỔ CHỨC THỰC HIỆN CÁC GIẢI PHÁP CỦA ĐỀ TÀI Qua các tiết dự giờ một số đồng nghiệp trong trường chúng tôi nhận thấy dù giáo viên đã có nhiều nỗ lực cố gắng trong việc khai thác nội dung văn bản trong giờ dạy, nhưng trên thực tế trong dạy học tác phẩm văn chương thuộc thể loại kịch ở nhà trường phổ thông thời gian qua, giáo viên chưa thực sự đặt văn bản trong hệ thống đặc trưng thể loại mà hầu như bám vào những câu hỏi hướng dẫn học bài trong sách giáo khoa. Nhiều giáo viên chưa chú ý đến việc giúp học sinh phân biệt các nét riêng của Hướng dẫn học sinh tiếp cận đoạn trích “Hồn Trương Ba, da hàng thịt theo đặc trưng thể loại” 5 Sáng kiến kinh nghiệm Năm học 2014 - 2015 kiểu loại văn bản này mà giảng dạy như với các văn bản truyện ngắn khác. Cũng có những giáo viên đã đưa một số đặc trưng của kịch vào bài dạy khi dạy về thể loại này nhưng chưa chú trọng, chưa ý thức sâu sắc về việc dạy tác phẩm theo thể loại. Có thể thấy một hạn chế lớn trong dạy học kịch bản văn học ở nhà trường phổ thông hiện nay là các giáo viên đều nặng về truyền thụ nội dung văn bản. Vì chưa bám sát vào đặc trưng thể loại kịch khi giảng dạy nên đa phần các tiết học chưa khai thác được những thành công về giá trị nghệ thuật văn bản do đó học sinh sẽ không nhận thấy hết được giá trị tư tưởng của các vở kịch. Từ việc tìm hiểu thực trạng dạy học Ngữ văn ở trường THPT nói chung và việc vận dụng phương pháp giảng dạy tác phẩm theo đặc trưng thể loại nói riêng tôi xin trao đổi, chia sẻ kinh nghiệm giảng dạy đoạn trích Hồn Trương Ba, da hàng thịt của Lưu Quang Vũ cùng các đồng nghiệp để chúng ta có thể hướng dẫn HS hứng thú với bài học, tiếp cận và khai thác tác phẩm hiệu quả hơn. 1. Một số yêu cầu đối với giáo viên Người thầy phải nghiên cứu kỹ chương trình, nội dung bài dạy, trên cơ sở đó để thu thập, lựa chọn tài liệu cho từng tiết học, phương pháp, phương tiện dạy học và những hình thức dạy học thích hợp. Trong giờ học giáo viên là người giữ vai trò hướng dẫn, tổ chức giúp học sinh tự tim kiếm, khám phá những tri thức theo kiểu tranh luận, hội thảo theo nhóm. Người thầy thay vì diễn giảng, phô diễn, giờ đây như là một trọng tài, cố vấn, điều khiến tiến trình giờ dạy. Vận dụng phương pháp đàm thoại, phát vấn, diễn giảng giúp HS tiếp cận những thông điệp quan trọng của văn bản, giáo viên trực tiếp đưa ra những vấn đề, tình huống kích thích tính hứng thú suy nghĩ ở học sinh, khêu gợi trí tượng tượng và đòi hỏi “cái tôi” ở học sinh và đồng thời cũng là người phân xử các ý kiến đối lập của các em. Như vậy học sinh là nhân vật trung tâm - chủ thể cảm thụ tác phẩm văn chương. Giáo viên cần lưu ý khi yêu cầ u ho ̣c sinh đọc kịch bản văn học Hướng dẫn học sinh tiếp cận đoạn trích “Hồn Trương Ba, da hàng thịt theo đặc trưng thể loại” 6 Sáng kiến kinh nghiệm Năm học 2014 - 2015 - Phải đọc kĩ lời giới thiệu, tiểu dẫn để nắm được một số tri thức cần thiết giúp các em có những hiểu biết chung về tác giả, tác phẩm, thời đại tác phẩm ra đời, vị trí đoạn trích trong tác phẩm. - Trong kịch bản, lời thoại của các nhân vật cần được đặc biệt chú ý vì lời thoại của nhân vật vừa bộc lộ tính cách, phẩm chất, những ý nghĩ thầm kín bên trong của nhân vật vừa là yếu tố thúc đẩy mâu thuẫn, xung đột (giáo viên phân vai để học sinh đọc văn bản). - Đằng sau những mâu thuẫn, xung đột bao giờ cũng là những vấn đề lớn về xã hội, về số phận con người. Cần chú ý tìm hiểu tư tưởng, thái độ của tác giả đối với thời đại mình được biểu hiện qua xung đột, mâu thuẫn trong tác phẩm. 2. Các giải pháp của đề tài 2.1. Nghiên cứu kĩ bài dạy, xây dựng hệ thống câu hỏi tìm hiểu về tác giả, tác phẩm, đoạn trích. 2.2. Hướng triển khai phương pháp giảng dạy đoạn trích Hồn Trương Ba, da hàng thịt theo đặc trưng thể loại. Bước 1: Giáo viên yêu cầu học sinh nắm được khái quát các thể loại văn học cơ bản đã học ở lớp 11, lưu ý thể loại kịch. Bước 2: Khái quát nội dung vở kịch Hồn Trương Ba, da hàng thịt và đoạn trích ở SGK Từ cốt truyện dân gian, Lưu Quang Vũ đã xây dựng lại thành một vở kịch nói hiện đại và lồng vào đó nhiều triết lí nhân văn về cuộc đời và con người. * Theo truyện cổ dân gian Ngày xưa, có một người tên là Trương Ba, người còn trẻ tuổi nhưng đánh cờ tướng rất giỏi. Nước cờ của anh dễ thường thiên hạ không có người nào địch nổi. Bao nhiêu giải cờ trong những hội hè mùa xuân đều về tay anh. Tiếng đồn vang khắp Hướng dẫn học sinh tiếp cận đoạn trích “Hồn Trương Ba, da hàng thịt theo đặc trưng thể loại” 7 Sáng kiến kinh nghiệm Năm học 2014 - 2015 nước, sang đến tận Giang Nam. Buổi ấy, ở Trung Quốc, có ông Kỵ Như cũng nổi tiếng cao cờ. Khi nghe tiếng Trương Ba, Kỵ Như liền khăn gói sang Nam tìm đến nhà địch thủ. Hai người đọ tài nhau trong mấy ván vẫn không phân thua được. Nhưng đến ván thứ ba, Trương Ba dồn Kỵ Như vào thế bí. Thấy đối phương vò đầu suy nghĩ, Trương Ba kiêu hãnh bảo: - Nước cờ này dù có Đế Thích xuống đây cũng không thể gỡ nổi. Bấy giờ Đế Thích là thần cờ ở thiên đình, bỗng nghe câu nói hỗn xược của Trương Ba xúc phạm đến mình, liền cưỡi mây xuống trần định cho y biết tay. Trương Ba và Kỵ Như đang đánh, chợt có một ông cụ già đến ngồi bên cạnh bàn cờ. Ông cụ thủng thỉnh mách cho Kỵ Như mấy nước. Tự nhiên, bên Kỵ Như cờ bại thành thắng. Trương Ba cau có, trong bụng tức giận ông già ở đâu đến làm cho mình lâm vào thế bí. Nhưng nhìn thấy ông cụ râu tóc trắng xóa, mặt mũi không có vẻ là người trần tục, chợt hiểu, liền sụp xuống lạy mà rằng: “Ngài hẳn là thần Đế Thích đây rồi, tôi người trần mắt thịt không biết, xin thứ lỗi”. Đế Thích cười bảo: “Ta nghe như nhà ngươi tự phụ là cao cờ nên xuống xem cho biết”. Trương Ba liền giữ Đế Thích lại mua rượu, giết gà, khoản đãi rất chu tất. Đế Thích tuy mới gặp cũng rất yêu mến Trương Ba. Thấy anh khẩn khoản muốn học nước cờ của mình, Đế Thích bảo anh: “Ta thấy nhà ngươi có bụng chân thành, vậy ta cho một bó hương này, mỗi lần cần đến ta thì thắp lên một cây, ta sẽ xuống”. Nói đoạn, cưỡi mây bay lên trời. Từ đó, Trương Ba thỉnh thoảng lại dọn cờ mời thầy Đế Thích xuống chơi. Hai bên rất tương đắc. Nhưng một hôm, Trương Ba bị cái chết mang đi một cách đột ngột. Sau khi chôn cất chồng, người vợ dọn dẹp nhà cửa, thấy có nén hương giắt ở mái nhà, chị ta vô tình lấy xuống đốt lên cắm trước bàn thờ chồng. Ở thiên đình, thần Đế Thích nhận được tin bằng mùi hương liền xuống ngay. Thấy vắng mặt Trương Ba, Đế Thích ngạc nhiên: “Trương Ba đâu?”. Vợ Trương Ba sụt sịt: “Nhà tôi chết đã gần một tháng nay rồi!". “Chết rồi! Sao lúc mới tắt thở không gọi ta xuống ngay, để đến bây giờ còn làm thế nào được nữa?”. Suy nghĩ một chút, Đế Thích lại hỏi thêm: “Trong xóm hiện nay có ai mới chết không?”. Vợ Hướng dẫn học sinh tiếp cận đoạn trích “Hồn Trương Ba, da hàng thịt theo đặc trưng thể loại” 8 Sáng kiến kinh nghiệm Năm học 2014 - 2015 Trương Ba đáp: “Có một người hàng thịt mới chết tối hôm qua”. Thần Đế Thích bảo chị ta dẫn mình đến nhà người hàng thịt mà bảo: “Ta sẽ kiếm cách làm cho chồng nhà ngươi sống lại”. Nói xong, thần hóa phép rồi trở về trời. Trong nhà người hàng thịt lúc đó, mọi người đang xúm quanh linh sàng khóc lóc kể lể thì tự nhiên thấy người chết ngồi nhỏm dậy. Hắn ta vứt tất cả mọi đồ khâm liệm rồi chẳng nói chẳng rằng đi thẳng một mạch về nhà Trương Ba. Vợ Trương Ba thấy người hàng thịt, biết là thần Đế Thích đã làm cho chồng mình sống lại, mừng rỡ đón vào. Giữa lúc đó, thì vợ con người hàng thịt cũng chạy theo níu lấy chồng nhưng không những bị vợ Trương Ba giằng lại, mà ngay chính chồng mình cũng nhất định không chịu về. Đôi bên cãi cọ nhau, cuối cùng biến thành cuộc đấu khẩu rất kịch liệt. Xóm làng không biết phân xử ra sao, đành đem việc đó lên quan. Quan cho đòi các nhà hàng xóm tới hỏi cung thì ai cũng bảo người sống lại đó là anh Hàng thịt. Nhưng chỉ có vợ Trương Ba thì nhất định nhận ra là chồng mình”. Quan hỏi rằng: "Chồng chị ngày thường hay làm gì?”. Đáp: “chồng tôi chỉ thạo đánh cờ mà thôi”. Quan lại hỏi vợ người Hàng thịt: “chồng chị ngày thường hay làm nghề gì?”. Đáp: “chồng tôi chỉ thạo nghề mổ lợn”. Nghe đoạn, quan sai đem một con lợn vào công đường cho anh Hàng thịt mổ, nhưng anh ta lúng túng không biết làm thế nào cả. Quan lại sai mấy người giỏi cờ vào tỉ thí với người Hàng thịt thì không ngờ, con người đó đi những nước cờ rất cao không ai địch nổi. Quan bèn phán cho về nhà Trương Ba. * Vở kịch của Lưu Quang Vũ Nam Tào, Bắc Đẩu đang ngồi chấm người phải chết trong ngày. Đế Thích đến tỏ ý muốn xuống hạ giới để tìm người cao cờ đánh cho vui. Vì vội đi dự tiệc ở bên dinh Thái thượng nên Nam Tào gạch bừa tên Trương Ba. Trương Ba đang chăm vườn và trò chuyện cùng vợ, cháu gái nội, con trai, con dâu thì Trưởng Hoạt đến chơi cờ. Đế Thích xuất hiện, giúp Trưởng Hoạt gỡ thế cờ. Đế Thích cho Trương Ba mấy nén hương và bảo nếu cần thì thắp một nén là Đế Thích xuống, thắp ba nén thì có thể lên thiên đình gặp Đế Thích. Sau đó, Trương Ba thấy trong người khó chịu và chết. Nam Tào, Bắc Đẩu và Đế Thích đang trò chuyện thì vợ Trương Ba lên (bà ta vô Hướng dẫn học sinh tiếp cận đoạn trích “Hồn Trương Ba, da hàng thịt theo đặc trưng thể loại” 9 Sáng kiến kinh nghiệm Năm học 2014 - 2015 tình thắp ba nén hương cho chồng). Bà đòi trả mạng sống cho chồng. Nhân có anh hàng thịt mới chết, thân xác chưa tan rữa, Nam Tào, Bắc Đẩu cho hồn Trương Ba nhập vào xác hàng thịt để sống lại. Gia đình người hàng thịt đang ngồi bên quan tài thì người hàng thịt đội nắp quan tài lên, đòi về nhà Trương Ba, không chịu ở lại nhà hàng thịt. Vợ Trương Ba đến xem phép mầu nghiệm ứng để đón chồng. Lúc đầu, mọi người đều ngỡ ngàng nhưng hồn Trương Ba đã nói được những điều chỉ có Trương Ba xưa mới biết, nên vợ Trương Ba nhận chồng, Trưởng Hoạt nhận bạn. Hồn Trương Ba (trong xác anh hàng thịt) về nhà Trương Ba. Nhưng bà vợ băn khoăn vì thân xác chồng khác xưa nhiều quá. Bà cũng thắc mắc về việc chồng phải sang giúp chị Hàng thịt mổ lợn mặc dù vụng về. Anh con trai thì hy vọng với sức vóc mới, bố có thể cùng đi buôn lậu với mình. Hồn Trương Ba đã tát con với sức mạnh của cánh tay anh Hàng thịt. Lý trưởng vào bắt hồn Trương Ba phải về nhà Hàng thịt. Anh con trai Trương Ba hối lộ, Lý trưởng xử: ban ngày ở nhà Trương Ba, đêm về nhà Hàng thịt. Anh con trai lại có lời, Lý trưởng cho phép Trương Ba chỉ phải ở nhà Hàng thịt đến nửa đêm thì được về. Trời đã khuya, hồn Trương Ba giúp chị Hàng thịt mổ lợn xong, chuẩn bị về thì chị ta giữ lại mời rượu rồi mời ở lại. Hồn Trương Ba lúc đầu định xuôi theo nhưng đã đấu tranh tư tưởng, gỡ tay chị ta, về nhà. Trưởng Hoạt sang phê phán Trương Ba bắt đầu đổi tính: uống rượu, đòi ăn ngon, nước cờ đi cũng khác. Lý trưởng lại đến sách nhiễu. Cháu gái không nhận ông, người con dâu cũng than phiền bố chồng thay đổi. Một cuộc đối thoại giữa hồn Trương Ba và xác người Hàng thịt diễn ra; qua đó, xác người Hàng thịt khẳng định thế lấn tới của y đối với hồn Trương Ba. Hồn Trương Ba đốt một nén hương gọi Đế Thích xuống giải thoát cho mình. Lúc đó, cu Tỵ nhà hàng xóm bị ốm nặng, sắp chết. Đế Thích bảo hồn Trương Ba nhập vào xác cu Tỵ. Trương Ba từ chối, xin cho cu Tỵ sống, còn mình xin trả lại xác cho người Hàng thịt và chấp nhận cái chết. Hồn Trương Ba nhập vào màu xanh cây vườn trò chuyện với vợ. Như vậy tác giả Lưu quang Vũ đã xây dụng tình huống kịch bắt đầu từ chỗ kết thúc của truyện dân gian. Hướng dẫn học sinh tiếp cận đoạn trích “Hồn Trương Ba, da hàng thịt theo đặc trưng thể loại” 10 Sáng kiến kinh nghiệm Năm học 2014 - 2015 * Trích đoạn ''Hồn Trương Ba, da hàng thịt"đưa vào dạy trong SGK Trích đoạn "Hồn Trương Ba, da hàng thịt" trong SGK 12 là một phần thuộc Cảnh VII - cảnh cuối của vở kịch và đoạn kết. Trọng tâm của lớp kịch là cuộc đối thoại giữa Hồn và xác Trương Ba. Do đó lời thoại ở đây vừa có thể coi là độc thoại vừa có thể coi là đối thoại. Nó là một lời thoại đặc biệt, vừa chứa đựng mâu thuẫn vừa mang tính hành động, thúc đẩy tình huống kịch phát triển đến mức cao nhất. Cuộc đối thoại giữa Hồn và Xác là đỉnh cao tư tưởng triết lý của vở kịch. Đoạn trích đã thể hiện những mâu thuẫn dồn nén, phát triển tới đỉnh điểm các xung đột bên trong và bên ngoài theo nguyên tắc của thể loại kịch qua các đối thoại. Cụ thể là những cuộc đối thoại: đối thoại giữa hồn Trương Ba với xác hàng thịt; đối thoại giữa Trương Ba và những người thân; đối thoại giữa Trương Ba với Đế Thích và Màn kết. Vở kịch nói chung và cảnh VII, đoạn cuối vở kịch nói riêng đem đến cho người đọc nhiều vấn đề tư tưởng sâu sắc. Bước 3: Giáo viên hướng dẫn học sinh tìm hiểu đoạn trích kịch - Cho HS tìm hiểu phần tác giả, vị trí đoạn trích - Phân vai cho học sinh đọc đoạn trích theo hệ thống các nhân vật - Giáo viên đưa ra các câu hỏi và phân công các nhóm thảo luận Bước 4: Giáo viên cử đại diện các nhóm trả lời câu hỏi và nhận xét, đánh giá, đưa ra câu trả lời đúng để các em khắc sâu kiến thức. 2.3. Hướng dẫn học sinh tiếp cận đoạn trích Hồn Trương Ba, da hàng thịt theo đặc trưng thể loại 2.3.1- Tìm hiểu về tác giả Em hãy trình bày những nét chính về tác giả Lưu Quang Vũ? - Lưu Quang Vũ (1948-1988) quê gốc ở Đà Nẵng, sinh ở Phú Thọ trong một gia đình trí thức. Ông là một nghệ sĩ đa tài: làm thơ, vẽ tranh, viết truyện, viết tiểu luận… nhưng kịch là lĩnh vực thành công nhất. - Ông trở thành một hiện tượng đặc biệt của kịch trường những năm tám mươi của thế kỉ XX với những vở kịch đặc sắc như: Lời thề thứ 9, Lời nói dối cuối cùng, Hướng dẫn học sinh tiếp cận đoạn trích “Hồn Trương Ba, da hàng thịt theo đặc trưng thể loại” 11 Sáng kiến kinh nghiệm Năm học 2014 - 2015 Nàng Xi-ta, Tôi và chúng ta, Hồn Trương Ba, da hàng thịt…Ông là một trong những nhà soạn kịch tài năng nhất của văn học Việt Nam hiện đại. - Năm 2000, ông được tặng giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật 2.3.2- Tìm hiểu về tác phẩm - GV dựa vào tiểu dẫn ở văn bản và một số tài liệu HS đã đọc ở nhà, cho HS tìm hiểu chung tác phẩm qua một số câu hỏi về hoàn cảnh ra đời và tóm tắt tác phẩm? * Hoàn cảnh ra đời Hồn Trương Ba ,da hàng thịt được Lưu Quang Vũ viết năm 1981 nhưng đến năm 1984 mới công diễn và gây được ấn tượng mạnh đối với công chúng trong và ngoài nước. Từ một cốt truyện dân gian, Lưu Quang Vũ đã xây dựng thành một vở kịch nói hiện đại, đặt ra nhiều vấn đề mới mẻ, có ý nghĩa tư tưởng, triết lí và nhân văn sâu sắc. Thể loại: kịch nói phán ánh cuộc sống bằng việc khám phá, phát hiện những mâu thuẫn, xung đột trong đời sống, diễn đạt bằng hành động và ngôn ngữ đối thoại. Quá trính vận động gốm 4 giai đoạn: Thắt nút -> phát triển -> Cao trào -> mở nút. * Tóm tắt tác phẩm: (SGK) * Kết cấu tác phẩm: Vở kịch gồm 7 cảnh và đoạn kết Cảnh I: Cảnh trên thiên đình Nam táo, bắc Đẩu đang chấm người phải chết trong ngày. Vì vội đi dự tiệc ở dinh Thái thượng nên Nam Tào gạch bừa tên trương Ba. Cảnh II: Ở hạ giới tại nhà Trương Ba, Trưởng hoạt và Trương Ba đang chơi cờ. Đế Thích trên thiên đình xuống giúp Trưởng Hoạt gỡ thế cờ. Đế Thích cho Trương Ba mấy nén hương bảo khi cần giúp đỡ thì đốt hương lên. Sau đó Trương Ba chết đột ngột. Cảnh III: Trở lại cảnh thiên đình, vợ Tương Ba vô tình đốt 3 nén hương cho chồng (hương của Đế Thích cho) bà được lên thiên đình đòi sự sống cho chồng. Đế Thích cho hồn Trương Ba nhập vào xác anh hàng thịt vừa chết để Trương Ba sống lại. Cảnh IV: Ở nhà người hàng thịt, anh hàng thịt đội nắp quan tài lên đòi về nhà Trương Ba. Cảnh giành giật chồng của hai người vợ. Hướng dẫn học sinh tiếp cận đoạn trích “Hồn Trương Ba, da hàng thịt theo đặc trưng thể loại” 12 Sáng kiến kinh nghiệm Năm học 2014 - 2015 Cảnh V: Tại nhà hàng thịt, Hồn Trương Ba chịu sự chi phối của thân xác hàng thịt, suýt nữa thì ngả vào vòng tay vợ anh hàng thịt. Cảnh VI: Hồn Trương Ba ban ngày ở nhà vợ hàng thịt mổ lợn được ăn uống no say, vợ hàng thịt ve vãn, Trương Ba giật mình, đau khổ. Cảnh VII: Tại nhà Trương Ba với các lớp kịch: Trương Ba tranh luận với xác hàng thịt: Trương Ba đau đớn khi bị người thân xa lánh; Trương Ba gọi Đế Thích xuống kể về nỗi khổ của mình cũng như bày tỏ quan niệm sống và xin được chết hẳn chứ không nhập vào xác ai nữa. Đoạn kết vở kịch: Hồn Trương Ba nhập vào cây cỏ trong vườn vẫn nhìn thấy vợ con. 2.3.3. Hướng dẫn học sinh tìm hiểu đoạn trích Trên cơ sở học sinh đã chuẩn bị bài ở nhà, giáo viên yêu cầu học sinh trả lời các câu hỏi tìm hiểu chung về đoạn trích như sau: Nêu vị trí đoạn trích và tóm tắt diễn biến tình huống kịch trong đoạn trích? * Vị trí đoạn trích Văn bản được trích từ cảnh VII và phần kết của vở kịch (thuộc phần cao trào và mở nút trong quá trình vận động) diễn tả sự đau khổ dằn vặt và quyết định cuối cùng vô cùng cao thượng của Trương Ba sau mấy tháng hồn trú nhờ vào thể xác hàng thịt và gặp rất nhiều phiền toái … * Tóm tắt diễn biến tình huống kịch Xung đột trung tâm của vở kịch (hồn Trương Ba và xác hàng thịt) lên đến đỉnh điểm. Sau mấy tháng trú ngụ trong thể xác anh hàng thịt, Trương Ba ngày càng trở nên xa lạ với bạn bè, người thân và ông cũng chán ghét chính mình.Từ đó dẫn đến cuộc đối thoại mang tâm trạng đau đớn, trăn trở của nhân vật: đối thoại với chính mình (độc thoại) đan xen với các cuộc đối thoại khác (đối thoại giữa hồn Trương Ba với xác hàng thịt, với người vợ hiền, với con dâu, với cháu gái và với Đế Thích). - Độc thoại: thể hiện sự “chán cái chỗ ở không phải của tôi”, muốn thoát ra khỏi thể xác kềnh càng. Hướng dẫn học sinh tiếp cận đoạn trích “Hồn Trương Ba, da hàng thịt theo đặc trưng thể loại” 13 Sáng kiến kinh nghiệm Năm học 2014 - 2015 - Cuộc đối thoại giữa Hồn và Xác với sự hả hê châm chích của Xác và sự khổ đau bế tắc của hồn. - Cuộc đối thoại với những người thân (vợ, cháu gái, con dâu) làm cho Hồn Trương Ba càng đau khổ, tuyệt vọng và đi đến quyết định giải thoát. - Đối thoại với Đế Thích và kiên quyết giải thoát. 2.3.3.1. Tìm hiểu nội dung Giáo viên phân vai cho các em đọc theo lời thoại các nhân vật để làm rõ nội dung, ý nghĩa các lời thoại nhất là của nhân vật chính Trương Ba từ đó thấy được ý nghĩa tư tưởng, giá trị nghệ thuật của văn bản. Với đoạn trích này giáo viên hướng dẫn các em trả lời những câu hỏi sau: Hoàn cảnh trớ trêu của nhân vật Hồn Trương Ba? Tình huống kịch ở đây như thế nào? Đoạn trích tập trung thể hiện lời thoại cuả các nhân vật nào? Nhận xét và nêu ý nghĩa các lời thoại đó? Cử chỉ, hành động của các nhân vật? Ý nghĩa tư tưởng của văn bản và đặc sắc nghệ thuật của đoạn trích? Từ việc học sinh trả lời các câu hỏi trên giáo viên dẫn dắt các em đi đến việc phân tích tình huống kịch qua các đối thoại. Sau khi phân vai để các em đọc văn bản, giáo viên chia lớp thành 4 nhóm thảo luận trả lời các câu hỏi để tìm hiểu đoạn trích, cụ thể là: Nhóm 1: Nêu ý nghĩa nhan đề Hồn Trương Ba, da hàng thịt; Tìm hiểu về độc thoại của Hồn Trương Ba (Hành động, trạng thái tâm lí, lời độc thoại, …) Nhóm 2: Tìm hiểu về màn đối thoại giữa Hồn Trương Ba với xác hàng thịt (nhận xét về lời lẽ, cử chỉ, mục đích, thái độ, vị thế trong lời đối thoại của Hồn Trương Ba và xác hàng thịt? Qua đoạn đối thoại này, em hãy tìm hàm ý mà tác giả gửi gắm? nhận xét về nghệ thuật tạo xung đột của kịch Lưu Quang Vũ?). Nhóm 3: Tìm hiểu về màn đối thoại giữa hồn Trương Ba với người thân: Với những đối thoại giữa Hồn Trương Ba và gia đình (vợ, cháu gái và con dâu), anh chị thấy nguyên nhân nào đã khiến cho người thân của Trương Ba và cả Hướng dẫn học sinh tiếp cận đoạn trích “Hồn Trương Ba, da hàng thịt theo đặc trưng thể loại” 14 Sáng kiến kinh nghiệm Năm học 2014 - 2015 chính Trương Ba phải rơi vào bất ổn, đau khổ? Trương Ba có thái độ như thế nào trước những rắc rối đó? So với màn đối thoại với xác hàng thịt thì lần này tâm trạng của Trương ba có gì khác? Qua lời nói, hành động của Hồn Trương Ba và lời nói của người thân, trình bày suy nghĩ về sự phát triển của xung đột kịch? Nhóm 4: Tìm hiểu về màn đối thoại giữa Hồn Trương Ba với Đế Thích và đoạn kết vở kịch: Đế Thích có quan niệm về sự sống khác với hồn Trương Ba ra sao? Qua màn đối thoại đó tác giả cho ta thấy được điều gì? Ở đoạn kết khung cảnh và sự xuất hiện của Trương Ba cũng như lời Trương Ba với vợ, và đối thoại của cái Gái với cu Tị có ý nghĩa gì? Giáo viên cho các nhóm cử đại diện trả lời sau đó nhật xét phần trình bày của các em và chốt ý Nhóm 1: * Nhan đề Hồn Trương Ba, da hàng thịt ngầm chứa đựng một nghịch cảnh trớ trêu, một nghịch lí mang ý vị nhân sinh sâu sắc. Nội dung này được nhà văn thể hiện trong văn bản. * Độc thoại Hồn Trương Ba, yêu cầu các em trả lời được các ý cơ bản sau: + Hành động: ngồi ôm đầu một hồi lâu rồi vụt đứng dậy Hành động biểu hiện: Con người đang ở trạng thái u uất, bế tắc, không lối thoát (ôm đầu); đau khổ, dằn vặt, quẫn bách đến cùng cực, không thể chịu đựng dày vò hơn được nữa (vụt đứng dậy) + Lời độc thoại trước khi Xác xuất hiện: - Phủ định: không, không muốn sống. - Tâm trạng: Chán cái chỗ ở không phải của tôi lắm rồi; sợ, muốn rời xa cái thân thể kềnh càng thô lỗ “tức khắc”; khao khát “tách ra cái xác này, dù chỉ một lát”. + Lời độc thoại sau màn đối thoại với Xác: - Ý thức, công nhận sự thắng thế của Xác. - Tự vấn: “Lẽ nào ta lại chịu thua mày, khuất phục mày và tự đánh mất mình?” Hướng dẫn học sinh tiếp cận đoạn trích “Hồn Trương Ba, da hàng thịt theo đặc trưng thể loại” 15 Sáng kiến kinh nghiệm Năm học 2014 - 2015 - Phản lại lí luận của Xác: “Có thật không còn cách nào khác? Không cần đến cái đời sống do mày mang lại! Không cần” => Thái độ kiên quyết, dũng cảm.  Nhận xét: Trong lời thoại, các câu cảm thán ngắn, lời văn dồn dập, hối thúc thể hiện trạng thái căng thẳng, bức bách. Nếu độc thoại ở màn đầu tiên, Trương Ba hiện lên trong trạng thái dằn vặt đau khổ thì ở màn độc thoại ở đoạn cuối, nỗi đau càng xa xót nhưng nhân vật không còn trăn trở về tình trạng Hồn – Xác bất nhất mà đã có một thái độ chủ động dứt khoát. Nhóm 2: Đối thoại Hồn - Xác, Đây là màn đối thoại giàu tính triết lí, thể hiện cuộc đấu tranh dai dẳng giữa hai mặt tồn tại trong một con người, Hồn Trương Ba càng lúc càng rơi vào thế tuyệt vọng, bất lực. Yêu cầu các em trả lời được các ý chính sau: * Lời lẽ, cử chỉ, mục đích, thái độ, vị thế của Hồn và Xác khi đối thoại: - Xác: xoáy vào hiện thực bi kịch của Hồn: “linh hồn mờ nhạt”, “không tách ra khỏi tôi được đâu” Hồn: ngạc nhiên vì thể xác cũng có tiếng nói “mày không có tiếng nói, mà chỉ là xác thịt âm u đui mù”. - Xác: “ông đã biết tiếng nói của tôi rồi, đã luôn luôn bị tiếng nói ấy sai khiến”, “sức mạnh ghê gớm, lấn át cả linh hồn cao khiết”. Hồn: bất lực, phủ định tiếng nói của Xác: “chỉ là vỏ bề ngoài, không có ý nghĩa gì hết, không có tư tưởng, không có cảm xúc”. - Xác: hỏi lại đầy thách thức: “Có thật thế không?”. Hồn: chùn và đuối lí, buộc phải dần đồng tình, xác nhận sự ảnh hưởng của Xác “nếu có, thì chỉ là những thứ thấp kém, mà bất cứ con thú nào cũng có được”. - Xác: nhận thức sự lợi lí của mình, tiếp tục châm chọc: “Khi ông ở bên nhà tôi… Khi ông đứng bên cạnh vợ tôi, tay chân run rẩy, hơi thở nóng rực, cổ nghẹn lại… Đêm hôm đó, suýt nữa thì…” => nhắc lại sinh động, tường tận dục vọng vật chất bồi thêm Hướng dẫn học sinh tiếp cận đoạn trích “Hồn Trương Ba, da hàng thịt theo đặc trưng thể loại” 16 Sáng kiến kinh nghiệm Năm học 2014 - 2015 nỗi dằn vặt vì sự thật nhỡn tiền, phũ phàng - Hồn đang xuôi theo Xác, bị Xác sai khiến. Hồn: kiên quyết phủ định: “là mày chứ, chân tay mày, hơi thở mày”. - Xác: đồng tình nhưng cũng đồng thời hỏi xoáy lại: “Chẳng lẽ ông không xao xuyến”, “Để thỏa mãn tôi, chẳng nhẽ ông không tham dự chút đỉnh gì?”. Xác dẫn dắt Hồn vào sự thật không thể phủ nhận – Hồn ít nhiều đã bị vấy bẩn, tha hóa bởi dục vọng của thân xác. Thực tế, lí lẽ của Xác khơi trúng điểm đen mà lâu nay vì trú ngụ trong Xác hàng thịt, Hồn Trương Ba trong khiết đã hóa màu. Hồn: bất lực: “Ta… ta đã bảo mày im đi”: Những lời văn ngập ngừng như lí lẽ bị hụt hơi cho thấy Hồn bị dồn vào chân tường để buộc phải công nhận sự chế ngự của thể xác. - Xác: xác nhận lại thái độ của Hồn “không dám trả lời”, khẳng định một lần nữa “Hai ta đã hòa làm một rồi”. Đây là việc nhấn vào sự thật đau đớn mà Hồn đang muốn trốn chạy, muốn phủ nhận, đẩy tình huống kịch lên cao trào. Hồn: Cố gắng cứu vãn: “Ta vẫn có một đời sống riêng: nguyên vẹn, trong sạch, thẳng thắn…” - Xác: mỉa mai “Khi ông phải tồn tại nhờ tôi, chiều theo những đòi hỏi của tôi, mà còn nhận là nguyên vẹn, trong sạch, thẳng thắn!. Hồn: “bịt tai lại” là cách bộc lộ sự nỗ lực chối bỏ tuyệt vọng. - Xác: tiếp tục dùng lời lẽ hiểm hóc sắc lẹm như dao mổ, phanh trần nỗi đau đang tấy mủ trong Hồn: sức mạnh của Xác đã giúp Hồn thêm để làm việc vũ phu “tát thằng con ông tóe máu mồm máu mũi”. Hồn: chối bỏ “sức mạnh làm ta trở thành tàn bạo”. - Xác: biện minh cho mình bằng những lí lẽ: “là hoàn cảnh” buộc Hồn phải qui phục, “cũng đáng được quí trọng”, không có tội. Hồn: phản ứng yếu ớt: “Nhưng...Nhưng” - Xác: “tôi rất biết cách chiều chuộng linh hồn”. Hồn hỏi: “Chiều chuộng”? Hướng dẫn học sinh tiếp cận đoạn trích “Hồn Trương Ba, da hàng thịt theo đặc trưng thể loại” 17 Sáng kiến kinh nghiệm Năm học 2014 - 2015 - Xác: đưa ra giao kèo thỏa hiệp để chung sống: Xác sẽ “ve vuốt” Hồn bằng cách thông cảm với “những trò chơi tâm hồn”, nhận hết mọi điều xấu miễn là Hồn vẫn “làm đủ mọi việc để thỏa mãn thèm khát” của Xác. Hồn: nhận thức “lí lẽ ti tiện” của Xác. - Xác: khẳng định sự thắng thế của mình. Hồn than bất lực. - Xác: an ủi, kết thúc cuộc đối thoại. - Trong cuộc đối thoại với xác anh hàng thịt, hồn Trương Ba ở vào thế yếu, đuối lí bởi xác nói những điều mà dù muốn hay không muốn Hồn vẫn phải thừa nhận. Như vậy trước những "lí lẽ ti tiện" của xác thịt, Trương Ba đã nổi giận, đã khinh bỉ, đã mắng mỏ xác thịt hèn hạ nhưng đồng thời cũng ngậm ngùi thấm thía nghịch cảnh mà mình đã lâm vào, đành nhập trở lại vào xác thịt trong tuyệt vọng.  Nhận xét: - Tương quan lượt lời: Xác: dài, dày đặc, Hồn: ngắn, thưa thớt thể hiện sự đuối lí, bất lực. Ở tình thế này Hồn bị đẩy vào đường cùng, buộc phải xuôi theo những sự thật và lí lẽ hiển nhiên mà Xác chỉ ra. Còn Xác tung ra những lí lẽ sắc bén, giàu tính triết lí trong sự thắng thế, lấn át. - Xung đột kịch được đẩy lên cao trào. Nhóm 3: Tìm hiểu về màn đối thoại giữa hồn Trương Ba với người thân: với vợ, với cháu (cái Gái) và với con dâu * Với vợ: - Vợ: Có ý định đi biệt để Trương Ba được thảnh thơi, “Còn hơn là thế này”; chỉ ra: “ông đâu còn là ông, đâu còn là Trương Ba làm vườn ngày xưa”. Người vợ vị tha, nhẫn nhịn, hết mực yêu thương chồng giờ đây mang tâm trạng đau khổ tột cùng vì chứng kiến sự đổi thay của chồng. Nỗi đau hiện tại còn kinh khủng hơn giây phút bà tiễn thân xác chồng khỏi thế gian. Hướng dẫn học sinh tiếp cận đoạn trích “Hồn Trương Ba, da hàng thịt theo đặc trưng thể loại” 18 Sáng kiến kinh nghiệm Năm học 2014 - 2015 - Hồn Trương Ba: Lời thoại ngắn, toàn câu hỏi biểu hiện: sự ngơ ngác, thảng thốt và trạng thái thẫn thờ, tê xót. Hành động: ngồi xuống, tay ôm đầu cho thấy Trương Ba đau khổ, dằn vặt, tuyệt vọng. * Với Cái Gái: - Cái Gái: Yêu thương gắn bó với ông hết mực: đêm nào cũng khóc, nâng niu từng chút kỉ niệm của ông vì thế mà khi Trương Ba trú ngụ trong xác hàng thịt và có nhiều thay đổi cái Gái đã phản ứng dữ dội: Lời lẽ tàn nhẫn, phũ phàng để chối bỏ, xua đuổi Hồn Trương Ba. Đây là phản ứng quyết liệt của một đứa trẻ kiên quyết không chấp nhận cái xấu, cái ác. - Trương Ba: run rẩy bởi những lời nói của cháu nhỏ thêm một lần nữa xoáy sâu vào nỗi đau thăm thẳm của ông, để ông cảm nhận thấm thía bi kịch bị chính những người thân yêu chối bỏ. * Với con dâu: - Con dâu: Thấu hiểu và cảm thông: “thầy khổ hơn xưa nhiều lắm”, “thương hơn”; nhận thức một sự thật đau đớn: “làm sao để giữ thầy ở lại, hiền hậu, vui vẻ, tốt lành như thầy của chúng con xưa kia”. - Trương Ba: Trước những lời lẽ chân thực của con dâu ông đã “lạnh ngắt như tảng đá”, hoàn toàn tuyệt vọng.  Nhận xét: Qua ba lượt đối thoại với người thân đẩy bi kịch của Hồn Trương Ba lên tới chót đỉnh. Những người thân thiết nhất cũng không chấp nhận nổi tình trạng hồn xác bất nhất của chồng, cha, ông mình. Trương Ba cảm nhận mình đã mất tất cả, rơi vào trạng thái đơn độc, chống chếnh. Đối thoại với những người thân mới cho nhân vật nhận cảm thấm thía tình trạng của bản thân, để đi đến hành động giải thoát quyết liệt. Tác giả không đưa ra đối thoại với người con trai (lúc này đã bị đồng tiền cám dỗ, sinh ra thói con buôn vụ lợi) vào mà để Hồn Trương Ba đối thoại với vợ, cháu gái, con dâu – những người yêu Hướng dẫn học sinh tiếp cận đoạn trích “Hồn Trương Ba, da hàng thịt theo đặc trưng thể loại” 19 Sáng kiến kinh nghiệm Năm học 2014 - 2015 thương, gắn bó với Trương Ba nhất để dẫn dắt Trương Ba đến nhận thức sâu sắc về tình trạng tuyệt vọng không lối thoát của bản thân mình. Nhóm 4: * Tìm hiểu về màn đối thoại giữa hồn Trương Ba với Đế Thích và đoạn kết vở kịch: + Đế Thích: - Đưa ra đề xuất để Trương Ba được sống: nhập xác Cu Tị để được tồn tại. - Khẳng định một hiện thực không phân biệt trần gian hay thượng giới: không ai được toàn vẹn cả. - Không hiểu được những suy nghĩ của Trương Ba “con người trần giới các ông thật kì lạ”. Đế Thích là vị thần tiên quyền phép biến hóa, yêu mến Trương Ba nhưng rốt cuộc vẫn mang tầm nhìn, điểm nhìn xa lạ, không thể thấu hiểu những suy nghĩ trần thế. + Hồn Trương Ba: Thẳng thắn, rõ ràng: phủ nhận cuộc sống hồn này, xác kia, cuộc sống chỉ có ý nghĩa thực sự khi hòa hợp và toàn vẹn giữa Hồn và Xác. - “Không thể bên trong một đằng, bên ngoài một nẻo được. Tôi muốn được là tôi toàn vẹn”. Đây là quan niệm: Hồn và Xác luôn thống nhất hài hòa trong một con người. Không thể có linh hồn thanh khiết trong một thể xác dung tục, tội lỗi. Khi con người bị vấy bẩn bởi những dục vọng bản năng thì đừng chỉ đổ lỗi cho xác thân, tự vỗ về, ngụy biện bằng linh hồn cao khiết siêu hình; thái độ sống cần có của con người: dũng cảm, dám đối mặt, thừa nhận những sai lầm của bản thân, để không bao giờ trốn chạy. - “Sống nhờ vào đồ đạc, của cải người khác, đã là chuyện không nên, đằng này đến cái thân tôi cũng phải sống nhờ anh hàng thịt. Ông chỉ nghĩ đơn giản là cho tôi sống, nhưng sống như thế nào thì ông chẳng cần biết!”. Quan niệm: Cuộc sống thật đáng quí nhưng sống nhờ, sống gửi, sống chắp vá, không được là mình thì thật vô nghĩa. “Sống” đơn thuần chỉ là đời sống thực vật, “sống như thế nào” – sống “toàn vẹn” mới là đời sống của một con người. Để có được ý nghĩa chân chính đó quả không dễ dàng. Hướng dẫn học sinh tiếp cận đoạn trích “Hồn Trương Ba, da hàng thịt theo đặc trưng thể loại” 20