Tài liệu Skkn cách nhận dạng bài tập của học sinh khi học các quy luật di truyền ở lớp 11 trường thpt

A ĐẶT VẤN ĐỀ. I- LỜI MỞ ĐẦU Hiện nay trong chương trình phổ thông lớp 11 chúng ta có một số quy luật di truyền sau: * Quy luật di truyền của Men đen ( Định luật I, II, III ) * Quy luật di truyền của Mooc gan ( Liên kết gen và hoán vị gen) * Quy luật di truyền giới tính * Quy luật di truyền liên kết với giới tính * Quy luật di truyền tương tác gen Trong các quy luật di truyền trên thì quy luật di truyền nào cũng có bài tập, mà bài tập là phương tiện dùng để dạy học là nguồn để hình thành kiến thức, kĩ năng cho học sinh, bài tập là phương tiện để rèn luyện phát triển tư duy. Trong quá trình giải bài tập học sinh có thể hiểu và cũng cố kiến thức lí thuyết rất tốt và thông qua nhận dạng bài tập giúp học sinh phân biệt được các quy luật di truyền. Nhận dạng bài tập là một vấn đề rất quan trọng để giải quyết chính xác bài tập đặt ra tránh sự nhần lẩn đáng tiếc khi làm bài tập dẩn đến hiểu nhầm về mặt lí thuyết. Vì vậy, qua kinh nghiệm giảng dạy tôi thấy một số đặc điểm nhận dạng bài tập thông qua đó học sinh tiếp thu kiến thức một cách hiệu quả hơn. II- THỰC TRẠNG CÁCH NHẬN DẠNG BÀI TẬP CỦA HỌC SINH KHI HỌC CÁC QUY LUẬT DI TRUYỀN Ở LỚP 11 TRƯỜNG THPT Qua quá trình dạy học ở khối lớp 11 ở trường THPT tôi thấy rằng đối với bộ môn sinh học do số lượng tiết học có hạn 1 tuần học kì hai có hai tiết và nội dung các quy luật di truyền thì dài vì vậy sau khi học song phần lí thuyết thì học sinh thường không có thời gian là bài tập và số lượng bài tập trong sách giáo khoa lại ít không đủ để học sinh rèn luyện. 1 Qua khảo sát điều tra 250 học sinh bằng cách cho là bài tập trong sách giáo khoa tôi thu được kết quả như sau: Số lượng học sinh kết quả số lượng học sinh làm được cả bài 15% số lượng học sinh làm được 1/2 bài 65% số lượng học sinh không làm được 20% Qua kết quả khảo sát trên đã phản ánh việc làm bài tập của học sinh còn rất yếu vì vậy kiến thức lí thuyết của học sinh chưa được cũng cố và nâng cao dẫn đến bài học học sinh tiếp thu chưa được hoàn chỉnh Từ thực trạng trên tôi nhận thấy rằng cần phải có hướng dẫn cho các em cách nhận dạng và giải quyết bài tập thì kết quả học tập của học sinh sẽ tốt hơn A- GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ I- CÁCH THỰC HIỆN Bước 1: Giáo viên dùng phương pháp hỏi đáp để học sinh nêu lên đặc điểm từng quy luật di truyền giáo viên ghi tóm tắt những đặc điểm quan trong lên bảng Bước 2: Giáo viên yêu cầu học sinh quan sát kiến thức trên bảng để nêu lên những điểm giống nhau và khác nhau giữa các quy luật di truyền Bước 3: Giáo viên tổng kết lại và đưa ra đặc điểm nhận dạng từng quy luật di truyền Bước 4: Giáo viên đưa ra một số bài tập để học sinh ứng dụng nhận dạng II. PHƯƠNG PHÁP NHẬN DẠNG. Bước 1 và 2: * Giáo viên dùng phương pháp hỏi đáp để học sinh tự trả lời Bước 3: * Khi một bài tập đưa ra ta cần đọc kĩ những dữ kiện đề bài đưa ra ta cần xét những vấn đề sau: Trong một bài tập có một tính trạng hay nhiều tính trạng, mỗi tính trạng có mấy trạng thái được biểu hiện trội hoàn toàn hay trội không hoàn toàn, tính trạng đó do mấy gen quy định sự biểu hiện tính trạng có đồng đều ở hai giới không. 2 Trong trường hợp đề bài cho biết có một tính trạng do một gen quy định tính trạng đó là tính trạng trội hoàn toàn, nằm trên NST thường thì sự di truyền tuân theo quy luật trội hoàn toàn của Menđen. Mỗi gen quy định một tính trạng nằm trên NST thường nhưng trội không hoàn toàn thì tuân theo quy luật trội không hoàn toàn Còn nằm trên NST giới tính thì sự di truyền tuân theo quy luật liên kết với giới tính. * Trong trường hợp đề bài cho biết có hai hay một số tính trạng, mỗi gen quy định một tính trạng và tính trạng trội là trội hoàn toàn nằm trên NST thường hoặc NST giới tính thì không cần phải xét tìm tính trạng trội và lặn nằm trên NST thường hay giới tính * Trong trường hợp đề bài cho biết gen liên kết với giới tính hoặc sự biểu hiện tính trạng không đồng đều ở hai giới => sự di truyền của tính trạng liên kết với giới tính * Nếu đề bài cho biết các cơ thể bố mẹ có kiểu gen và kiểu hình giống nhau lai với nhau và thu được kết quả đời con có tỉ lệ về các loại kiểu hình thì chúng ta đi xét riêng từng cặp tính trạng để xem kết quả ( trong chương trình phổ thông thông thường chỉ xét hai tính trạng ) Trường hợp 1: Bài tập chỉ có một tính trạng. Đời con thu được tỉ lệ kiểu hình là 3: 1 thì sự di truyền tuân theo định luật II Men đen. Đời con thu được tỉ lệ kiểu hình là 9: 7 hoặc 9:6: 1 hoặc 9:3:3:1 hoặc 12:3:1 hoặc 13:3 hoặc 9:4:3 hoặc 15:1 thì sự di truyền của tính trạng tuân theo quy luật di truyền tương tác gen Trường hợp 2 Bài tập có hai cặp tính trạng * Xét riêng từng cặp tính trạng ở đởi con 3 Tính trạng 1: Thu được kết quả: 1 loại kiểu hình hoặc tỉ lệ kiểu hình là 3: 1. Hoặc 9: 7 hoặc 9: 6: 1; ….. ( tỉ lệ của tương tác gen ). Tính trạng 2: Thu được kết quả: 1 loại kiểu hình hoặc 3: 1. Hoặc 9: 7 hoặc 9: 6: 1; …..( tỉ lệ của tương tác gen ). * Xét chung hai cặp tính trạng Bằng cách nhân tích tỉ lệ từng tính trạng và so sánh với tỉ lệ bài ra để rút ra kết luận Tích tỉ lệ hai tính trạng 1 x 1=1. Nếu đề bài ra cho biết mỗi gen quy định một tính trạng thì sự di truyền tuân theo quy luật di truyền của Men đen. Nếu đề bài không cho biết thì ta phải đặt giả thuyết mỗi gen quy định tính trạng hoặc tính trạng 1 do một gen quy định, tính trạng 2 do 2 gen không alen tương tác với nhau quy định. Tích tỉ lệ hai tính trạng (3:1) (3: 1). Nêu đề bài thu được tỉ lệ trùng với tỉ lệ nhân tích tỉ lệ 9: 3: 3: 1 thì sự di truyền của tính trạng đã tuân theo quy luật di truyền phân li độc lập của Menđen. Nếu đề bài ra tỉ lệ kiểu hình 3: 1 hoặc 1: 2: 1 khác tỉ lệ nhân tích tỉ lệ (9: 3: 3: 1), thì sự di truyền tuân theo quy luật di truyền liên kết gen, còn nếu thu được 4 loại kiểu hình khác (9: 3: 3: 1) thì sự di truyền tuân theo quy luật hoán vị gen. Tích tỉ lệ hai tính trạng ( 3: 1) ( 9: 7). Nếu đời con thu được tỉ lệ kiểu hình 27: 21: 9: 7 = 64 tổ hợp giao tử thì sự di truyền tuân theo quy luật tương tác gen và di truyền phân li độc lập. Trong trường hợp đời con thu được tổng số kiểu hình bằng 16 tổ hợp giao tử => ba cặp gen quy định tính trạng nằm trên hai căp NST đã có hiện tượng liên kết hoàn toàn giữa cặp (3:1) với 1 trong hai cặp gen của ( 9: 7). * Trong trường hợp đời con thu được 4 loại kiểu với tỉ lệ không đồng đều nhau thì sự di truyền của tính trạng cặp gen 3: 1 liên kết không hoàn toàn với 1 trong 2 cặp gen 9: 7 Bước 4: Ví dụ:1 4 Khi lai giữ hai cây P đều dị hợp về hai cặp gen và có kiểu hình hạt đỏ, tròn với nhau thì được F1 có tỉ lệ phân li như sau: 54% hạt đỏ, tròn 21% hạt đỏ, dài 21% hạt trắng tròn 4% hạt trắng, dài Hãy xác định kiểu gen và tỉ lệ mỗi loại giao tử của P? Biết rằng mỗi tính trạng do một gen quy định và nằm trên NST thường. Theo bài ra bài có hai cặp tính trạng đó là : Màu sắc hạt và hình dạng hạt. Các tính trạng trên đều trội hoàn toàn và đều nằm trên NST thường. Xét riêng từng cặp tính trạng - Màu sắc: đỏ: trắng  3: 1 - Hình dạng hạt: tròn : dài  3: 1 Từ kết quả trên ta thấy sự di truyền của hai tính trạng đã tuân theo định luật II Menđen, tính trạng đỏ là trội so với trắng, tính trạng hạt tròn là trội so với hạt dài. Từ đây chúng ta đã có thể quy ước gen Xét chung: Tỉ lệ kiểu hình ở đời con F1 bằng cách nhân tích tỉ lệ ( 3 đỏ: 1trắng ) (3 tròn: 1 dài) = 9 đỏ tròn: 3 đỏ dài: 3 trắng tròn: 1trắng dài Không phù hợp với kết quả đề bài theo bài ra F1 cho 4 loại kiểu hình với tỉ lệ không đồng đều nhau từ đó => đã có hiện tượng liên kết gen không hoàn toàn. Ví dụ 2: Cho hai cơ thể có kiểu gen giống nhau lai với nhau thu được kết quả như sau: 200 con lông quăn trắng 60 con lông trắng thẳng 40 con lông xám quăn 20 lông xám thẳng 5 Cho biết các gen xác định các tính trạng nằm trên NST thường chiều dài lông do một cặp gen chi phối không xãy ra hoán vị gen. Biện luận và viết sơ đồ lai? Nhận dạng: Theo bài ra có hai tính trạng đều nằn trên NST thường, chiều dài của lông do một cặp gen chi phối và không có hoán vị gen. Xét riêng từng cặp tính trạng -Lông trắng/ lông xám 13: 3 sự di truyền của tính trạng tuân theo quy luật tương tác gen hai cặp gen quy định tính trạng nằm trên hai cặp NST. -Lông quăn/ lông thẳng  3: 1 tuân theo định luật II Menđen. Xét chung: F1 phân li theo tỉ lệ 10: 3: 2: 1 =>ba cặp gen quy định hai cặp tính trạng nằm trên hai cặp NST. Cặp gen quy định tính trạng hình dạng lông liên kết hoàn toàn với 1 trong hai cặp gen quy định màu sắc lông C KẾT LUẬN I- KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU Phương pháp này chỉ áp dụng cho học sinh ôn tập cuối năm khi đã học song các quy luật di truyền Sau khi cho học sinh ôn tập cuối năm bằng phương pháp trên thi tôi thấy rằng khả năng làm bài tập của học sinh nhanh hơn và hiểu một cách tổng thể hơn về quy luật di truyền, khả năng tư duy của học sinh cũng tốt hơn học học tập hứng thú hơn tích cực làm bài tập II- KIẾN NGHỊ 6 Trong quá trình giảng dạy các giáo viên nên dùng phương pháp làm bài tập để cũng cố bài vì học sinh rất thích tư duy học tập bằng con đường làm bài tập còn học lí thuyết nhiều thì học sinh không hứng thú lắm IV. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Phương pháp giải bài tập của GV: Phan Kì Nam (NXB - Đồng Nai 2002) 2. Phương pháp giải bài tập của TS: Lê Đình Trung ( NXB- GD năm 2003) 3. Phương pháp giải bài tập củaTS: Vũ Đức Lưu ( NXB- GD năm 2003) 7