SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM
ĐỀ TÀI:
"BỒI DƯỠNG HỌC SINH GIỎI VĂN Ở TRƯỜNG PHỔ THÔNG
DÂN TỘC NỘI TRÚ"
1
PHẦN THỨ NHẤT
MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài:
M. Gorki - một trong những nhà văn vĩ đại nhất của nuớc Nga -Xô Viết từng để lại câu
nói nổi tiếng: “Văn học là nhân học”. Quả đúng như vậy, “văn” chính là “người”. Học văn
không chỉ học kiến thức văn học mà còn học nhân cách làm người. Có lẽ vì vậy mà từ xưa
đến nay, dạy Văn luôn là một công việc nhọc nhằn, vất vả của người thầy. Tuy nhiên dạy
Văn đã khó, dạy học sinh giỏi Văn lại càng khó hơn.
Dẫu biết đây là công việc nhiều gian nan của những ai thật sự tâm huyết với nghề, song
chúng tôi - những giáo viên may mắn và cũng rất tự hào đuợc công tác và trưởng thành từ
một mái trường anh hùng: Trường Phổ thông Dân tộc Nội trú tỉnh Hoà Bình – đã luôn
luôn nỗ lực hết mình trong công tác giảng dạy, bồi dưỡng học sinh giỏi Văn. Lặng lẽ mà
miệt mài, âm thầm mà tận tụy - các thầy giáo, cô giáo nơi đây cùng với các thế hệ học
sinh trong đội tuyển Văn đã liên tục ghi những nét son trong bảng vàng thành tích học tập
của nhà trường.
Chúng tôi biết rằng, công tác bồi dưỡng học sinh giỏi Văn ở các trường phổ thông
không phải là một điều mới mẻ. Những điều chúng tôi nêu ra có thể đồng nghiệp ở trường
bạn đã làm và làm rất thành công. Song với tính chất đặc thù của một mái trường có
nhiệm vụ chủ yếu là đào tạo con em các dân tộc thiểu số của tỉnh nhà, chúng tôi lựa chọn
đề tài nghiên cứu: “Bồi dưỡng học sinh giỏi Văn ở trường Phổ thông Dân tộc Nội trú
tỉnh Hoà Bình” với mong muốn đây sẽ là dịp thuận lợi để nhóm giáo viên Ngữ văn của
trường cùng nhìn nhận, đánh giá lại và định hướng những gì mình đã, đang và sẽ làm.
Những ý kiến đưa ra trước hết là bài học kinh nghiệm cho chính bản thân chúng tôi; sau
2
nữa là mạnh dạn chia sẻ với đồng nghiệp. Hi vọng chúng ta sẽ cùng trao đổi, học tập, cùng
cảm thông, thấu hiểu và cùng tiến bộ trong công tác bồi dưỡng học sinh giỏi môn Văn.
2. Mục đích nghiên cứu:
Mục tiêu lớn nhất mà đề tài hướng tới là qua quá trình khảo sát, đánh giá công tác ôn
luyện học sinh giỏi Văn của trường trong nhiều năm qua để rút ra những bài học kinh
nghiệm nhằm duy trì và phát huy hơn nữa thành tích học tập - giảng dạy môn Văn của nhà
trường.
Đây cũng là cơ hội để nhóm giáo viên Ngữ văn chúng tôi được trao đổi, học tập kinh
nghiệm lẫn nhau, qua đó mỗi người dần dần tự hoàn thiện chính bản thân đồng thời thúc
đẩy chất lượng dạy - học bộ môn trong nhà trường.
3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu:
Khách thể nghiên cứu:
Quá trình ôn luyện học sinh giỏi Văn tại trường Phổ thông Dân tộc Nội trú tỉnh Hoà
Bình.
Đối tượng nghiên cứu:
Việc giảng dạy đội tuyển học sinh giỏi Văn của giáo viên và việc ôn luyện trong đội
tuyển Văn của học sinh tại trường Phổ thông Dân tộc Nội trú tỉnh Hòa Bình.
4. Giả thuyết khoa học:
Những nhìn nhận, đánh giá được chúng tôi nêu ra trong đề tài nghiên cứu sẽ có ý nghĩa
to lớn đối với công tác bồi dưỡng học sinh giỏi Văn của trường trong những năm tiếp
theo: Phát huy thành tích đã đạt được và không ngừng đổi mới, sáng tạo để duy trì, phát
triển hiệu quả dạy học cho học sinh giỏi Văn ở trường Phổ thông Dân tộc Nội trú tỉnh Hoà
Bình.
5. Phương pháp nghiên cứu:
5.1. Các phương pháp nghiên cứu lí luận:
3
- Phương pháp nghiên cứu tổng hợp ( văn hoá, tâm lí học, lí luận văn học...)
- Phương pháp phân tích
5.2. Các phương pháp nghiên cứu thực tiễn:
- Phương pháp khảo sát, thống kê.
- Phương pháp thực nghiệm sư phạm.
- Phương pháp tổng kết kinh nghiệm giáo dục..
6. Cơ sở, phạm vi, thời gian nghiên cứu:
6.1.
Cơ sở:
- Cơ sở lí luận của đề tài nghiên cứu: Đặc trưng bộ môn Văn
- Cơ sở thực tiễn của đề tài:
+ Thực trạng kinh tế xã hội.
+ Thực trạng dạy học đội tuyển học sinh giỏi Văn tại trường Phổ thông Dân tộc Nội trú
tỉnh Hoà Bình.
6.2. Phạm vi nghiên cứu.
Công tác ôn luyện học sinh giỏi văn của trường Phổ thông Dân tộc Nội trú tỉnh Hoà
Bình khi nhà trường đã chuyển sang mô hình trường THPT.
6.3. Thời gian nghiên cứu.
Từ tháng 8 / 2012 đến tháng 4/ 2013.
PHẦN THỨ HAI
QUÁ TRÌNH NGHIÊN CỨU
CHƯƠNG 1
CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
1. Sơ lược lịch sử vấn đề nghiên cứu
4
Đây không phải là lần đầu tiên công tác ôn luyện học sinh giỏi Văn tại trường Phổ
thông Dân tộc Nội trú tỉnh Hòa Bình được đề cập tới. Điều này đã được bàn đến qua:
Sáng kiến kinh nghiệm của thầy Nguyễn Đại Dương ( năm học 1993 – 1994).
Hai hội thảo khoa học về dạy chuyên và luyện đội tuyển học sinh giỏi
(năm học 1993 – 1994 và 1994 – 1995) do hội đồng sư phạm trường Phổ thông Dân tộc
Nội trú tỉnh Hòa Bình tổ chức.
Sáng kiến kinh nghiệm của thầy Quách Đình Hải (năm học 1998 – 1999).
Qua những sáng kiến và hội thảo khoa học nói trên, một số thực trạng ôn luyện học sinh
giỏi Văn đã được nêu ra, một số giải pháp đã đươc thảo luận, một số đề xuất đã được ứng
dụng đạt hiệu quả đáng khen ngợi.
Tuy nhiên, bên cạnh những nét chung có thể thống nhất về quan điểm giải pháp…cho
việc ôn luyện học sinh giỏi Văn thì từ đó đến nay, việc ôn luyện học sinh giỏi Văn tại
trường Phổ thông Dân tộc Nội trú tỉnh Hoà Bình luôn không ngừng biến đổi theo quá
trình phát triển của nhà trường, thay đổi theo nội dung chương trình, hình thức kiểm tra
đánh giá của sách giáo khoa mới. Vì vậy, khi chọn đề tài nghiên cứu “Bồi dưỡng học
sinh giỏi Văn tại trường Dân tộc Nội trú tỉnh Hoà Bình ” cho năm học 2012- 2013,
chúng tôi mong muốn một lần nữa đánh giá, tổng hợp lại những kinh nghiệm có tính chất
truyền thống mà chúng tôi đã và vẫn đang làm; đồng thời đề xuất một số giải pháp mà các
thầy cô giáo ở các thế hệ sau đang vận dụng trong quá trình ôn luyện học sinh giỏi Văn
của trường trong thời điểm hiện tại. Đề tài mà chúng tôi nghiên cứu mang tính chất tiếp
nối, kế thừa, phát huy chứ không phải là những sáng tạo hoàn toàn mới mẻ.
2. Cơ sở lí luận của vấn đề nghiên cứu: Đặc trưng bộ môn Văn
Mỗi bộ môn được giảng dạy trong nhà trường phổ thông đều có những đặc trưng riêng
của nó. Thiết nghĩ để việc dạy – học có hiệu quả, mỗi người thầy cần hiểu đúng, nắm chắc
những đặc trưng của bộ môn mình đảm nhiệm để từ đó có những phương pháp dạy – học
5
hiệu quả, phù hợp với đặc trưng môn học. Điều này còn cần thiết, quan trọng hơn rất
nhiều đối với những ai phụ trách công tác ôn luyện học sinh giỏi.
Riêng với môn Văn, chúng ta hãy cùng nhau điểm lại sơ lược những đặc trưng cơ bản
nhất của bộ môn này (nhìn từ góc độ bản chất thẩm mĩ của văn học).
2.1. Văn học – hình thái ý thức thẩm mĩ.
2. 1.1. Đặc trưng đối tượng và nội dung của văn học:
* Đối tượng của văn học:
Nội dung là yếu tố đầu tiên quy định sự khác nhau của văn học so với các hình thái ý
thức xã hội khác như chính trị, đạo đức, tôn giáo, lịch sử, địa lí, sinh học... Nội dung,
trước hết là cái được nhận thức, chiếm lĩnh từ đối tượng.
Vậy đối tượng của văn học là gì?
Các nhà mĩ học duy vật từ xưa đến nay đều khẳng định: đối tượng của nghệ thuật
chính là toàn bộ đời sống hiện thực khách quan. Như vậy, có thể nói, đối tượng của văn
học, nghệ thuật là toàn bộ đời sống xã hội và tự nhiên. Tsécnưsépxki từng nói: “Cái đẹp là
cuộc sống” vì lí do đó. Nhưng phạm vi này vô cùng rộng. Bởi lẽ, nếu nói đối tượng của
văn học là đời sống thì chưa tách biệt với đối tượng của các ngành khoa học và các hình
thái ý thức xã hội khác như lịch sử, địa lí, hóa học, y học, chính trị, đạo đức... Văn học
phải có cách nhận thức và thể hiện đối tượng khác biệt.
Nếu như đối tượng của triết học là những quy luật chung nhất của tự nhiên, xã hội và
tư duy, là mối quan hệ giữa vật chất và ý thức; đối tượng của lịch sử là các sự kiện lịch sử,
sự thay thế nhau của các chế độ; đối tượng của đạo đức học là các chuẩn mực đạo đức
trong mối quan hệ người với người... thì đối tượng của văn học là toàn bộ đời sống hiện
thực, nhưng chỉ là hiện thực có ý nghĩa đối với đời sống tâm hồn, tình cảm con người. Tức
là, dù văn học có miêu tả thế giới bên ngoài như thiên nhiên, lịch sử, chiến tranh, hòa
bình..., văn học cũng chỉ chú ý tới quan hệ của chúng đối với con người.
6
* Nội dung của văn học:
Nội dung văn học là toàn bộ đời sống đã được ý thức, cảm xúc, đánh giá và phán xét
phù hợp với một tư tưởng về đời sống, một cảm hứng và một lí tưởng thẩm mĩ và xã hội
nhất định. Đó là một nội dung hòa quyện giữa hai mặt khách quan và chủ quan, vừa có
phần khái quát, tái hiện đời sống khách quan vừa có phần bắt nguồn từ nhận thức, cảm
hứng và lí tưởng của nghệ sĩ.
Nội dung khách quan của văn học là toàn bộ đời sống hiện thực được tái hiện, từ các
vấn đề lịch sử, con người, phong tục, đạo đức, xã hội, từ các chi tiết hiện thực đời sống
nhỏ nhặt đến những biến cố xã hội lớn lao. Không chỉ miêu tả đời sống khách quan trong
văn học còn thể hiện những tình cảm xã hội, ước mơ, khát vọng, cảm hứng, lí tưởng thẩm
mĩ, những chân lí được thể nghiệm, những thiên hướng đánh giá... của chính tác giả. Toàn
bộ đời sống hiện thực đi vào tác phẩm đã hóa thành nỗi niềm, khát vọng. Đọc Truyện
Kiều, ta đâu chỉ thấy bộ mặt đời sống hiện thực xã hội phong kiến mà còn cảm nhận “tấm
lòng sáu cõi, rộng nghìn đời” của Nguyễn Du thấm từng con chữ. Người xưa nói “viết
như máu chảy đầu ngọn bút” chính là nói đến phần nội dung đầy cảm xúc chủ quan mãnh
liệt này của chính bản thân con người sáng tác. Như vậy, nội dung chủ quan của văn học
là hiện thực được nhìn nhận dưới con mắt nghệ sĩ, được khái quát theo kiểu nghệ thuật,
được phơi bày dưới ánh sáng một thế giới quan, một lí tưởng thẩm mĩ và những thiên
hướng tình cảm nhất định.
Trong văn học, hai nội dung khách quan và chủ quan này không hề tách bạch, mà
xuyên thấm trong hình tượng. Khi chúng ta chiêm ngưỡng một hình tượng nghệ
thuật,trong đó đã bao hàm sự phản ánh, đánh giá, cũng như sự lí giải đời sống một cách
trọn vẹn.
2.1.2. Hình tượng văn học
* Khái niệm
7
Văn học nhận thức đời sống, thể hiện tư tưởng tình cảm, khát vọng và mơ ước của con
người thông qua hình tượng nghệ thuật. Hình tượng chính là phương thức phản ánh thế
giới của văn học. được sáng tạo bằng hư cấu và tưởng tượng, vừa cụ thể vừa khái quát,
mang tính điển hình, giàu ý nghĩa thẩm mĩ, thể hiện tư tưởng và tình cảm con người.
* Đặc trưng của hình tượng
Hình tượng văn học gồm những đặc trưng cơ bản như sau: Hình tượng là một khách
thể mang tính tinh thần; Hình tượng mang tính tạo hình và biểu hiện; Tính quy ước và
sáng tạo của hình tượng; Hình tượng chứa đựng tình cảm xã hội và lí tưởng thẩm mĩ;
Tính nghệ thuật của hình tượng. (Do vấn đề này khá rộng và xa với mục đích nghiên cứu
của đề tài nên chúng tôi không tiến hành phân tích cụ thể mà chỉ điểm qua những nét cơ
bản).
Tóm lại, những đặc trưng riêng biệt về đối tượng, nội dung, phương thức phản ánh
hiện thực đã phân biệt văn học là một hình thái ý thức thẩm mĩ đặc thù, Với những nét
riêng ấy, việc tiếp nhận văn học đòi hỏi có những phương pháp, cách thức và con đường
riêng.
2.2. Văn học – nghệ thuật ngôn từ
2.2.1. Ngôn từ - chất liệu của văn học
Văn học không chỉ là một loại hình ý thức xã hội mà còn là một loại hình nghệ thuật.
Mỗi loại hình nghệ thuật có vai trò và vị trí riêng trong đời sống tình cảm của con người.
Xét đến cùng đặc trưng của mỗi loại hình nghệ thuật đều bắt nguồn từ chất liệu của nó. Ví
dụ chất liệu của hội hoạ là màu sắc, đường nét, của vũ đạo là hình thể động tác, của âm
nhạc là âm thanh, tiết tấu, v.v... Chất liệu của văn học là ngôn từ. Tìm hiểu văn học như
nghệ thuật ngôn từ là tìm hiểu đặc thù riêng của văn học trong mối tương quan với các
loại hình nghệ thuật khác.
Với tư cách là một bộ môn nghệ thuật ngôn từ, văn học có những đặc điểm cơ bản như
8
sau:
* Tính chất phi vật thể của hình tượng văn học
Được xây dựng bằng chất liệu ngôn từ, hình tượng văn học là một loại hình tượng gián
tiếp chỉ có thể hiện lên qua sự hình dung, tái tạo, qua trí tưởng tượng của người đọc. Hình
tượng văn học tác động vào trí tuệ và sự liên tưởng của người đọc. Không ai nhìn thấy
hình tượng văn học bằng mắt thường. Nó chỉ bộc lộ qua cái “nhìn” bên trong thầm kín.
Đó là tính chất tinh thần hay tính phi vật thể của hình tượng văn học.
* Thời gian và không gian trong văn học
Không gian và thời gian là phương thức tồn tại của bản thân hình tượng. Đặc thù gián
tiếp của hình tượng văn học đã đưa đến chỗ mạnh của việc sử dụng hai phương thức này.
Thời gian trong văn học có những nhịp điệu, sắc độ riêng để phản ánh hiện thực. Văn
học có thể kéo dài thời gian bằng cách miêu tả rất tỉ mỉ mọi diễn biến tâm trạng, mọi diễn
biến hành động của nhân vật của các sự kiện. Ngược lại, nhà văn có thể làm cho thời gian
trôi nhanh đi bằng cách dồn nén làm cho khoảng một thời gian dài chỉ qua một dòng trần
thuật ngắn. Chính nhờ ngôn từ mà hình tượng văn học có những hình thức thời gian đặc
biệt để văn học có thể chiếm lĩnh đời sống trên một tầm sâu rộng mà hội hoạ và điêu khắc
khó bề đạt được.
Không gian trong văn học cũng có những nét đặc thù. Không gian chính là môi trường
tồn tại của con người: dòng sông, cánh đồng, ngọn núi, đèo xa, biển cả... Với mỗi không
gian tồn tại, con người có một phong thái sống riêng biệt. Còn trong văn học, không gian
không hề bị một giới hạn nào, con người có thể đi từ thế giới này sang thế giới khác một
cách dễ dàng. Đặc sắc này làm cho văn học phản ánh đời sống trong sự toàn vẹn, đầy đặn
của nó.
* Khả năng phản ánh ngôn ngữ và tư tưởng của hình tượng văn học
Người ta cho rằng: ngôn từ chẳng những là phương tiện miêu tả, mà còn là đối tượng
9
miêu tả của văn học. Hoạt động lời nói, suy nghĩ là một mặt cơ bản của đời sống xã hội
của con người. Qua văn học ta có thể nghe thấy tiếng nói của mọi tầng lớp người ở các
thời đại khác nhau.
Khác với các loại hình nghệ thuật khác, văn học có khả năng miêu tả tư tưởng và các
xung đột tư tưởng, nên tính tư tưởng của tác phẩm văn học sắc bén hơn. Không những văn
học mang tính khuynh hướng tư tưởng rõ rệt mà còn có khả năng thâm nhập sâu xa vào
dòng ý thức, dòng tình cảm của con người. Nghệ thuật miêu tả tâm lí của Tônxtôi đạt đến
trình độ phép biện chứng tâm hồn chính vì đã miêu tả được sự vận động tất yếu của dòng
cảm xúc và ý nghĩ của nhân vật.
2.3 Tính đa chức năng của văn học
2.3.1. Chức năng thẩm mĩ
Chức năng thẩm mĩ là khả năng của văn học làm thỏa mãn khoái cảm thẩm mĩ, từ đó
xây dựng, bồi đắp tình cảm thẩm mĩ và ý thức thẩm mĩ cho con người.
*Thỏa mãn nhu cầu thẩm mĩ
Văn học nghệ thuật có khả năng làm thỏa mãn khoái cảm thẩm mĩ (aesthetic - còn gọi
là mĩ cảm) của con người, tức là sự vui sướng, phấn khích, vui vẻ, dễ chịu, hấp dẫn khi
tiếp xúc với tác phẩm nghệ thuật.
Trước hết, đó là những giá trị hướng tới cái đẹp. Sáng tạo cái đẹp là một mục đích và
nhu cầu của con người trong nhiều lĩnh vực. Trong nghệ thuật, cái đẹp không chỉ nằm
trong yếu tố hình thức mà còn trong các yếu tố nội dung. Bên cạnh cái đẹp, còn có những
nội dung tạo mĩ cảm khác như cái bi, cái hùng, cái cao cả, và cả cái tầm thường, cái xấu,
cái gớm ghiếc... như là những phản đề của cái đẹp.
Giá trị thẩm mĩ còn bộc lộ qua những điều sâu sắc, mới lạ, có ý nghĩa nhân sinh độc
đáo, mang giá trị tinh thần cao; hoặc được tạo nên từ sự miêu tả chân thực cuộc sống.
Miêu tả thật đúng, chính xác những nét tính cách, những phẩm chất của con người, dù có
10
thể xấu xa nhưng cũng tạo nên sự hấp dẫn. Bởi đó chính là bản chất và tính đa dạng của
cuộc sống đã hiện hình qua những nhân vật đó.
Khoái cảm thẩm mĩ còn bắt nguồn từ việc thỏa mãn những ước mơ của con người.
Trong văn học, con người có thể sống nhiều cuộc đời, có thể giãi bày những oan khuất,
người tốt được đền bù, kẻ ác bị trừng phạt, công lí được thi hành, phù hợp với niềm tin và
mơ ước của số đông.
* Hình thành thị hiếu và lí tưởng thẩm mĩ
Việc thường xuyên tiếp xúc với cái đẹp trong văn học sẽ giúp chúng ta trở nên sắc bén
và tinh tế hơn khi nhận biết các vẻ đẹp trong đời sống.
Thị hiếu thẩm mĩ là sự tập trung chú ý và khoái cảm của cá nhân hoặc cộng đồng vào
một loại đối tượng gây mĩ cảm; còn lí tưởng thẩm mĩ là tiêu chuẩn cao nhất về cái đẹp mà
con người hướng tới.
2.3.2. Chức năng nhận thức
* Văn học cung cấp tri thức bách khoa về cuộc sống
Chức năng nhận thức là chức năng đáp ứng nhu cầu hiểu biết của con người về thế
giới. Hiện thực cuộc sống vô cùng phong phú với những kiến thức về địa lí, lịch sử, phong
tục, tôn giáo, đạo đức, văn hóa của một dân tộc hoặc một thời đại.
Nhưng nội dung nhận thức cơ bản nhất vẫn là đời sống tâm tư tình cảm và số phận con
người thông qua những bức tranh thiên nhiên, phong tục và lịch sử đó. Gắn với đời sống
con người là các vấn đề của đời sống vật chất và tinh thần con người: vấn đề tự do, độc
lập, khát vọng hạnh phúc, khẳng định cá tính, quyền lực, rồi chuyện miếng ăn, cái đói...
* Nhận thức cái khái quát qua cái cụ thể, cái mới lạ trong cái quen thuộc, làm cho
con người có khả năng tự nhận thức
Mục đích cuối cùng của nhận thức là hướng tới những khái quát lớn, khám phá bản
chất, quy luật của các hiện tượng. Do phản ánh được bản chất và quy luật của đời sống
11
hiện thực, các kiệt tác văn học bao giờ cũng có sức hấp dẫn mang tính thời đại.
Nhưng nhận thức khái quát đó phải được nhận thức thông qua những hình tượng cụ
thể.Ví như vẻ đẹp của Hà Nội được cảm nhận qua hương cốm mùa thu, một con ngõ nhỏ.
2.3.3. Chức năng khêu gợi tư tưởng, tình cảm (chức năng giáo dục)
* Văn học khêu gợi tư tưởng tình cảm, nuôi dưỡng tâm hồn
Chức năng giáo dục là chức năng giúp xây dựng một thái độ, một tình cảm nhất định
đối với cuộc sống.
Tác phẩm văn học bao giờ cũng phản ánh hiện thực trong tính khuynh hướng tư tưởng
và tình cảm, bao giờ cũng toát lên nhiệt tình khẳng định hay phủ định, khát khao nhìn thấy
lẽ phải, chân lí ở đời được thực hiện, cho nên văn học còn thức tỉnh con người lương tri,
dạy biết yêu, biết căm giận, biết chia sẻ, xót thương...
Văn học giúp hình thành thế giới quan và các quan điểm chính trị, xã hội. Văn học còn
góp phần hình thành những quan điểm đạo đức. Văn học dạy ta biết yêu biết ghét, biết
khinh bỉ sự phản trắc, cái tẹp nhẹp, tầm thường, cái lười biếng, độc ác gian tham. Văn học
khơi dậy niềm tin vào sự tất thắng của cái thiện, niềm tin vào cuộc sống, vào tương lai,
dạy cho người ta biết xả thân vì nghĩa lớn, khát khao đóng góp cho cuộc sống ngày càng
đẹp hơn.
* Văn học giúp con người tự hoàn thiện nhân cách
Văn học giúp tác động, cải tạo phẩm chất người (đạo đức, cách ứng xử, suy nghĩ phù
hợp với lẽ phải, với tình thương, lòng nhân ái, làm cho con người hiểu nhau, sống tốt hơn,
có ý nghĩa hơn, hướng tới sự hoàn thiện Văn học còn giúp rèn luyện và phát triển những
giác quan thẩm mĩ, khả năng nhận biết cái đẹp trong đời sống và trong nghệ thuật.
2.3.4. Chức năng giao tiếp và giải trí
Trong cuộc sống, việc giao tiếp diễn ra thường xuyên với nhiều hình thức. Văn học
thực hiện nhiệm vụ giao tiếp theo cách riêng. Trong tác phẩm văn học, nhà văn không chỉ
12
chuyển tải những thông tin thông thường, mà những thông tin ấy chứa đựng nội dung tư
tưởng, tình cảm và mang tính khuynh hướng xã hội đậm nét.
Với chức năng giao tiếp của mình, văn học đã mang tiếng nói của dân tộc này đến với
dân tộc khác làm cho các dân tộc hiểu biết nhau hơn.
Khi cầm bút sáng tác chính là lúc nhà văn muốn trình bày, muốn chia sẻ với bạn đọc
những suy tư, những nỗi niềm để tâm hồn thanh thoát. Người đọc văn học cũng là để thư
giãn sau những giờ phút lao động căng thẳng. Do đó, trong chức năng giao tiếp của văn
học có chứa đựng cả chức năng giải trí.
*
Tóm lại, các chức năng nói trên của văn học không tách rời các giá trị chân – thiện –
mĩ nên chúng cũng không thể tách rời. Sự gắn bó giữa các chức năng làm cho văn học có
sức tác động sâu xa, bền bỉ, có sức sống mãnh liệt, dài lâu, không gì thay thế trong đời
sống tinh thần của chúng ta.
3. Cơ sở thực tiễn của vấn đề nghiên cứu
3.1. Thực trạng kinh tế xã hội
Đặc việc dạy và học đối với học sinh giỏi bộ môn Văn trong bối cảnh nền kinh tế xã
hội hiện nay chúng tôi nhận thấy: thực trạng kinh tế xã hội đã ảnh hưởng không nhỏ đến
việc dạy – học Văn, nhất là bồi dưỡng học sinh giỏi Văn. Bởi vì, với sự bùng nổ của công
nghệ thông tin như ngày nay, học sinh được tiếp xúc rất sớm với các trang thiết bị hiện
đại. Điều này giúp các em có thể cập nhập thông tin một cách nhanh chóng nhưng mặc
khác cũng khiến nhiều em lười suy nghĩ, có thói quen ỷ lại vào máy móc. Thói lười suy
nghĩ ngại tìm tòi từ ngữ, khiến cho khả năng diễn đạt của học sinh trước một vấn đề nào
đó thường lung túng, “bí từ”, thậm chí rất ngô nghê. Chúng tôi vẫn phàn nàn là “ chất”
văn của học sinh bây giờ ít quá! Thêm vào đó cuộc sống hiện đại khiến các em có một
quan niệm sống và xu hướng chọn nghành nghề rất thực tế. Nhiều em không thích lựa
13
chọn các nghành nghề khoa học xã hội vì ra trường khó xin việc làm, thu nhập thấp…
Từ thực trạng trên mà việc dạy và học bộ môn Ngữ văn ở các trường Phổ thông gặp
không ít khó khăn, Những em có niềm đam mê thực sự với môn Văn ngày càng ít ỏi. Rất
nhiều học sinh cảm thục văn học không có tính hình tượng, không bằng trí tưởng tượng,
sự liên tưởng mà bằng cái nhìn “ trần trụi”, thực tế của các em ngoài đời.
3.2. Thực trạng của vấn đề nghiên cứu
Việc ôn luyện, bồi dưỡng học sinh giỏi văn ở trường Phổ thông Dân tộc Nội trú tỉnh
Hòa Bình có những thuận lợi và khó khăn cơ bản như sau:
Về thuận lợi: Do đặc thù của một trường chuyên biệt, học sinh học tập tại trường hầu
hết là con em của các dân tộc thiểu số trên địa bàn tỉnh Hòa Bình, các em được lớn lên từ
núi rừng, bản làng với một tâm hồn hết sức trong sáng. Những cảm xúc văn chương trong
tâm hồn các em hầu như còn được lưu giữ nguyên vẹn, chưa bị cái phồn tạp của cuộc sống
đô thị làm cho mai một, mài mòn. Những tâm hồn trong sáng ấy lại được những bàn tay,
khối óc của các thế hệ thầy cô giáo nơi đây ngày đêm miệt mài vun xới, như một mảnh đất
màu mỡ, gặp dòng nước mát lành và đôi tay cần cù, khối óc sáng tạo của người gieo hạt
nên đã cho kết quả những vụ mùa bội thu.
Nhưng có thành quả nào không phải đánh đổi bằng mồ hôi và nước mắt? Để có được
bề dày thành tích như ngày hôm nay, việc bồi dưỡng học sinh giỏi Văn của thầy và trò nhà
trường đã phải đổi mặt với không ít khó khăn, thử thách. Là học sinh dân tộc nên học sinh
vẫn có thói quen phát âm và viết theo tiếng địa phương. Cũng vì đa phần lớn lên từ miền
quê nghèo nên trước khi lên đây, các em hầu như phải vừa học, vừa lao động giúp đỡ gia
đình. Các em không có nhiều quĩ thời gian để học tập, không có nhiều sách tham khảo
nâng có như học sinh thành phố. Những khó khăn đó khiến nhiều em trước khi bước vào
ôn luyện đội tuyển có vốn văn học rất hạn chế. Với phương trâm “đãi cát tìm vàng” –
chúng tôi – những thầy cô đang phụ trách công tác ôn luyện học sinh giỏi Văn của trường
14
vẫn luôn tâm niệm: đây là một công việc nhọc nhằn nhưng cũng thật vinh quang; là trách
nhiệm của một người giáo viên nhưng cũng là tình thương yêu đối với con em các dân tộc
thiểu số của tỉnh nhà. Những khó khăn, thử thách đã không làm nản bước, chùn lòng các
thầy cô giáo trong công tác bồi dưỡng học sinh giỏi môn Văn của trường Phổ thông Dân
tộc Nội trú tỉnh Hòa Bình trong bao năm học vừa qua.
15
CHƯƠNG 2
CÁC BIỆN PHÁP THỰC HIỆN
1. Việc phát hiện và chọn học sinh vào đội tuyển học sinh giỏi Văn.
Việc phát hiện học sinh giỏi Văn người dân tộc cho đến nay chưa có một công trình khoa
học sư phạm nào đề cập đến một cách kĩ càng và hệ thống. Nếu có nói đến thì cũng chỉ là
vấn đề lẻ tẻ, những bài viết trong phạm vi nhỏ, tầm phổ biến chưa rộng, chưa có sức thuyết
phục cao.
Hơn thế, đây lại là một vấn đề vừa dựa vào lí giải khoa học nhưng vừa nặng về nhận định
cảm tính. Tuỳ theo cách nhìn nhận cùa mỗi giáo viên mà học sinh này hay học sinh kia có
năng lực học Văn.
Vì vậy, việc chọn đội tuyển học sinh giỏi Văn thường gây ra những bàn luận sôi nổi của
đội ngũ giáo viên và kể cả học sinh. Thậm chí có những ý kiến nhận định trái ngược nhau có
khi tạo ra những ngạc nhiên đầy thú vị.
Việc phát hiện học sinh giỏi Văn người dân tộc của chúng tôi không nằm ngoài thực
trạng chung đó. Qua thực tế nhiều năm làm đội tuyển Văn, chúng tôi cho rằng: Việc phát
hiện học sinh giỏi Văn người dân tộc tại trường Phổ thông Dân tộc Nội trú tỉnh Hòa Bình
phải chú trọng, căn cứ vào những yếu tố sau :
1.1. Nguyên tắc lựa chọn:
Thứ nhất, cần xem xét xem tố chất học Văn của học sinh đó có tốt không như: tiếp thu
nhanh, trí nhớ bền vững, có khả năng phát hiện vấn đề và khả năng sáng tạo. Điều này được
xem xét qua các bài làm văn hoặc những câu trả lời miệng của học sinh trong giờ học văn,
trong các buổi ngoại khoá văn học.
16
Thứ hai, chọn học sinh có vốn tri thức phong phú và hệ thống, thuộc nhiều thơ văn
trong, ngoài nhà trường qua sự tìm đọc tích luỹ, phải có sự hiểu biết càng nhiều càng tốt về
con người và xã hội.
Chẳng hạn nhờ có sự say mê tìm đọc mà một học sinh đã biết thêm ý kiến của thầy giáo
Mai Văn Hoan về cách hiểu câu thơ: Tình yêu ta như cánh kiến hoa vàng là phải dựa vào
đặc điểm cây Bồ đề - một loài cây cao chừng 15 m, búp non, phủ lông mịn màu vàng, hoa
nhỏ mọc thành chùm. Bồ đề có hai loại: loại hoa trắng gọi là cánh kiến trắng, loại hoa vàng
gọi là cánh kiến vàng. Loại cánh kiến hoa vàng thường mọc trên vùng sỏi sạn ở độ cao 300 700 m. Nhựa của nó vừa là loại thuốc quý, vừa để chế ra loại keo gắn kết rất chặt. Phải
chăng vì những phẩm chất đó mà nhà thơ Chế Lan Viên so sánh Tình yêu ta như cánh kiến
hoa vàng - một tình yêu đẹp được ươm mầm trong gian khổ, khó khăn và khăng khít keo
sơn mãi mãi.
Thứ ba, một trong những biểu hiện thường không thể thiếu và thường không thể giấu của
học sinh giỏi Văn là rất giàu tình cảm và nhạy cảm trước mọi vấn đề, trước cuộc sống. Biểu
hiện của những học sinh này là rất vui nhưng cũng dễ buồn trước những vấn đề đặt ra trong
tác phẩm và nhất là do sự tác động qua lời giảng của giáo viên. Thường đây là những học
sinh sống tình cảm gần gũi với bạn bè, thầy cô, hay bộc lộ cảm xúc qua tình cảm và chiều
sâu nội tâm, thông qua cách biểu hiện trực tiếp hay gián tiếp qua các bài viết.
Thứ tư, học sinh giỏi Văn là học sinh có vốn tiếng Việt khá dồi dào, biết sử dụng chính
xác chúng trong những trường hợp khác nhau.
Thứ năm, chọn những học sinh có năng lực trình bày rõ ràng, chắc chắn qua bài làm văn.
Văn các em này có thể còn hơi khô khan, viết chưa sinh động, vì không biết dùng từ ngữ,
câu văn gợi cảm, có hình ảnh, nhưng đây cũng được coi là mảnh đất dễ cải tạo, nếu được
thầy cô rèn giũa thêm thường có tiến bộ rất nhanh chóng. Lợi thế của dạng học sinh này là
các em rất thích hợp với việc làm các bài tập, bài văn bình luận, kiểu bài đòi hỏi tính kỉ luật,
17
lập luận chặt chẽ, khúc chiết hơn là lời văn giàu cảm xúc. Nếu gặp những đề bài loại này sở
trường của các em thường được phát huy tốt.
Thứ sáu, học sinh giỏi Văn được chọn phải là những học sinh có niềm say mê văn học,
yêu thích môn Văn và có khát khao đạt giải học sinh giỏi Văn các cấp. Trong thực tế có khá
nhiều học sinh dân tộc có tố chất học Văn tốt, có kĩ năng làm bài văn nghị luận khá vững
vàng, nhưng các em lại coi môn Văn là môn phải học để thi chứ không thật say mê nó. Các
em theo đuổi niềm say mê ở các môn học khác. Những học sinh này nếu đưa vào học đội
tuyển thường lười làm bài tập và có thể sẵn sàng bỏ giữa chừng. Nếu cố ép đi thi, hiệu quả
đạt điểm thường không cao.
Thứ bảy, chọn học sinh đội tuyển Văn còn phải đặc biệt chú ý đến thái độ học tập
nghiêm túc của các em. Phải chọn những em cần cù chăm chỉ, kiên trì học tập và kiên quyết
đi thi đoạt giải. Đây là tố chất của ý chí nghị lực và là chìa khóa của sự thành công, đúng
như một danh ngôn đã nói: “Trên con đường thành công không có dấu chân của kẻ lười
biếng ”.
Trong thực tế đã từng có một số em học sinh có tố chất học Văn, rất say mê văn
chương, rất khao khát đạt giải Văn, thế nhưng khi học đội tuyển Văn, ý thức học tập thiếu
nghiêm túc, không chịu khó làm bài tập, ngại viết bài, ngại sửa lỗi … nên đạt kết quả không
cao trong các kì thi.
1.2. Phương pháp chọn.
Thứ nhất, cách tốt nhất là nên để các em tự bộc lộ mình qua kiểm tra, phát vấn, từ đó tìm
ra sự tinh nhạy và lô gíc trong tư duy. Cho các em làm bài nhiều lần ở nhiều dạng đề ( cảm
thụ văn học, bình luận văn học, đề tổng hợp, đề đối sánh…) để kiểm tra năng lực diễn đạt,
khả năng sáng tạo và vốn kiến thức.
Thứ hai, để việc lựa chọn mang tính chuẩn xác cao và không bị cách đánh giá chủ quan
của mình chi phối thì nên tranh thủ sự đánh giá của đồng nghiệp bằng cách: đưa cho họ đọc
18
các bài viết của các em hoặc nhờ ra đề và chấm. Sau đó đối chiếu kết quả đánh giá của mình
với đồng nghiệp để có sự lựa chọn chính xác.
2. Việc trang bị kiến thức, kĩ năng cho học sinh trong đội tuyển học sinh văn
2.1. Lập hệ thống chương trình
Việc đầu tiên của giáo viên luyện đội tuyển Văn trong một kì ôn thi học sinh giỏi là phải
phải lập được hệ thống chương trình ôn tập phù hợp cho từng năm. Để học sinh ngay từ đầu
ý thức được mình phải học gì, huy động tài liệu gì… Hệ thống chương trình ôn tập phải
khoa học, chặt chẽ và phải toàn diện. Khi ôn tập song chương trình học sinh phải có khả
năng xử lí tốt tất cả các đề bài, kể cả những đề bài không phải là sở trường của các em. Hết
sức tránh lối ôn tủ theo kiểu “ được ăn cả, ngã về không ”.
2.2. Tạo cho học sinh một cái phông kiến thức sâu, rộng
2.2.1. Kiến thức về đời sống chính trị , xã hội:
Người dạy cần cung cấp qua các bài dạy trên lớp, các buổi nói chuyện ngoài giờ học…
Yêu cầu học sinh tự trang bị cho mình qua đọc báo, nghe đài, xem truyện hình, truy cập
In tơ net …
2.2.2. Kiến thức về sách vở:
Khi ôn luyện người thầy phải đi vào những kiến thức thiết thực, tạo lập cho bài giảng
kiến thức phù hợp với tiến trình ôn tập và đối tượng học sinh dân tộc. Cần hết sức tránh lối
dạy phô trương, dạy những kiến thức quá xa xôi, cao siêu, vì dạy như thế các em học sinh
chỉ tỏ ra thích thú lúc đầu, sau sẽ dẫn đến chán chường.
Trong những kiến thức cần trang bị thì việc coi trọng kiến thức sách giáo khoa là điều
cực kì cần thiết. Học sinh đội tuyển phải hiểu sâu, rộng, nắm thật chắc, thật nhuần nhuyễn
kiến thức sách giáo khoa. Giáo viên phải coi dó kiến thức nền tảng không thể thiếu trong ôn
luyện. Không được có thái độ coi thường cho rằng đó là kiến thức dễ hiểu, thông thường
không cần mất thời gian cày xới.
19
Nhưng cũng cần chú trọng bổ sung kiến thức ngoài sách giáo khoa để giúp hiểu sâu rộng
hơn kiến thức trong sách giáo khoa phổ thông. Đặc biệt phải trang bị kiến thức chuyên sâu
cho học sinh giỏi:
Kiến thức về văn học sử, về các tác phẩm của các nhà văn.Ví dụ: Học Nam Cao học sinh
phải biết thêm các tác phẩm khác của chính nhà văn như: Lang Rận, Dì Hảo, Sống mòn,
Giăng sáng…Đồng thời phải biết thêm một số tác giả, tác phẩm khác của trào lưu văn học
hiện thực phê phán như: Tắt đèn của Ngô Tất Tố, Bước đường cùng của Nguyễn Công
Hoan, Bỉ vỏ của Nguyên Hồng…Không những thế còn phải biết thêm các tác giả hiện thực
nước ngoài như Lỗ Tấn,
Tsê khốp…để có điều kiện so sánh. Khi dạy về Hồ Chí Minh thì các học sinh giỏi không chỉ
nắm được một trong những nét phong cách nổi bật của thơ nghệ thuật của người là sự kết
hợp hài hoà giữa vẻ đẹp cố điển và tinh thần hiện đại mà phải trả lời thật tốt câu hỏi: Thế
nào là vẻ đẹp cổ điển, tinh thần hiện đại? Sự kết hợp hài hoà là ở chỗ nào? Vẻ đẹp cổ điển và
tinh thần hiện đại đã biểu hiện cụ thể như thế nào trong thơ Bác? Vì sao trong thơ Bác có vẻ
đẹp ấy?...
Tương tự như vậy khi dạy bài Khái quát văn học Việt Nam từ đầu thế kỉ XX đến Cách
mạng tháng Tám 1945 một trong những yêu cầu quan trọng các em phải nắm được là văn
học giai đoạn này được hiện đại hóa. Nếu đối với học sinh đại trà chỉ cần các em nhớ và
công nhận, thì học sinh giỏi phải chứng minh và lí giải được điều đó.
Dạy bài Tràng Giang của Huy Cận, đối tượng nào cũng cần phải nắm được: nỗi buồn,
tâm trạng cô đơn, tình cảm gắn bó với cuộc đời và quê hương của nhà thơ thông qua bức
tranh trời rộng, sông dài vừa có màu sắc cổ điển, vừa gần gũi thân thiết. Nhưng riêng đối với
học sinh giỏi thì còn phải lí giải những điều đó: Vì sao Huy Cận buồn? Nỗi buồn đó nói lên
điều gì? Tích cực hay tiêu cực? Có gì khác so với nỗi buồn của một số nhà thơ mới? Hay
chất thơ mới ở bài thơ thể hiện qua những điểm nào?...Có dạy như vậy mới hi vọng : sau khi
20
- Xem thêm -