Tài liệu Rèn luyện tư duy và hình thành kỹ năng phân tích nhân vật khi dạy tác phẩm truyện

  SAÙNG KIEÁN KINH NGHIEÄM NAÊM HOÏC 2002 – 2003  Ñôn vò : Tröôøng THPT Chaâu Vaên Lieâm Giaùo vieân : NGUYEÃN VAÊN ÑAÈNG Ñeà taøi : REØN LUYEÄN TÖ DUY VAØ HÌNH THAØNH KYÕ NAÊNG PHAÂN TÍCH NHAÂN VAÄT KHI DAÏY TAÙC PHAÅM TRUYEÄN I. ÑAËT VAÁN ÑEÀ : Phaân tích nhaân vaät trong taùc phaåm truyeän laø moät vieäc laøm thöôøng xuyeân trong giôø giaûng vaên cuûa thaày vaø troø. Vieäc phaân tích aáy giuùp hoïc sinh coù ñieàu kieän ñi vaøo böùc tranh xaõ hoäi ñôøi soáng ñeå nhaân thöùc saâu saéc veà con ngöôøi vaø töø ñoù coù theå boài döôõng tö töôûng tình caûm cho mình. Beân caïnh ñoù, vieäc ñeán vôùi moät taùc phaåm vaên chöông, ñi vaøo theá giôùi ngheä thuaät tinh vi, nhaân vaät laø moät hình töôïng ñoäc ñaùo, soáng ñoäng, chöùa ñöïng nhieàu aån soá vaø yù nghóa tieàm taøng, vieäc phaân tích phaùt hieän ñaëc ñieåm tính caùch nhaân vaät coøn laø cô hoäi ñeå reøn luyeän naêng löïc tö duy, söï tinh teá, thoâng minh, saéc saûo cuûa hoïc sinh. Vieäc laøm thöôøng xuyeân, muïc ñích yù nghóa quan troïng nhöng thöïc teá keát quaû hieäu suaát khoâng cao, vaãn coøn nhieàu hoïc sinh khi laøm baøi, phaân tích nhaân vaät khoâng bieát khai thaùc caùi gì, ñaùnh giaù ra sao, thieáu lyù leõ, chæ keå chuyeän veà nhaân vaät. Roõ raøng laø hoïc sinh chuùng ta khoâng naém chaéc lyù thuyeát veà phaân tích nhaân vaät, naêng löïc suy luaän, nhaän xeùt, phaùn ñoaùn, lieân töôûng, töôûng töôïng, khoâng ñöôïc reøn luyeän, phaùt huy nhieàu do caùch hoïc taäp thuï ñoäng, nhai laïi kieán thöùc coù saün. -1- Töø ñoù, caàn thieát phaûi tìm giaûi phaùp reøn luyeän tö duy vaø hình thaønh kyõ naêng phaân tích nhaân vaät cho hoïc sinh khi daïy taùc phaåm truyeän. II. CÔ SÔÛ CUÛA GIAÛI PHAÙP : 1/ Hình thaønh kyõ naêng phaân tích nhaân vaät thoâng qua vieäc oân luyeän thöôøng xuyeân lyù thuyeát vaø thöïc haønh vaän duïng phöông phaùp vaøo caùc baøi giaûng vaên phaân tích taùc phaåm truyeän. 2/ Phaùt huy tính tích cöïc hoïc taäp cuûa hoïc sinh veà caùc maët : - Ñoïc, hieåu taùc phaåm. - Tham gia phaùt bieåu yù kieán caù nhaân, thaûo luaän, bình luaän. Veà nhaân vaät, trình baøy nhöõng phaùt hieän, khaùm phaù veà nhaân vaät (bieát quan saùt, choïn chi tieát, tìm luaän cöù) söû duïng lyù leõ, laäp luaän nhaän xeùt, phaùn ñoaùn. Töø ñoù reøn luyeän naêng löïc tö duy. III. BIEÄN PHAÙP THÖÏC HIEÄN : 1/ Cuûng coá kieán thöùc neàn veà ngheä thuaät xaây döïng nhaân vaät trong taùc phaåm töï söï qua baûng toùm taét (baûng A) vaø phöông phaùp phaân tích nhaân vaät (baûng B). Söû duïng thöôøng xuyeân trong giôø giaûng vaên phaân tích taùc phaåm truyeän coù phaân tích nhaân vaät. 2/ Thöïc haønh phaân tích nhaân vaät trong giôø giaûng vaên. 3/ Söû duïng heä thoáng caâu hoûi ñeå daãn daét hoïc sinh phaân tích. -2- BAÛNG A NGHEÄ THUAÄT XAÂY DÖÏNG NHAÂN VAÄT Tieáng noùi nhaän thöùc cuûa NV nhaø vaên  cuoäc soáng Tieáng noùi quan ñieåm ngheä thuaät Caùc maët khaéc hoïa veànhaân vaät : + Lai lòch : teân tuoåi, ngheà nghieäp, hoaøn caûnh, thôøi ñaïi sinh soáng. + Dieän maïo beân ngoaøi (maét, muõi, aên maëc,…) + Tính caùch beân trong (taâm hoàn, nhaân phaåm, caù tính,…) + Soá phaän cuoäc ñôøi. Phöông tieän khaéc hoïa : Söû duïng caùc chi tieát coù giaù trò bieåu hieän yù nghóa + Hình daùng, y phuïc … + Cöû chæ, ngoân ngöõ, thaùi ñoä, haønh ñoäng. + Ñôøi soáng noäi taâm (suy nghó…) + Quan heä, moâi tröôøng, con ngöôøi, ñoà vaät,… Buùt phaùp : Taû thöïc, laõng maïn, ñaëc taû, veõ phaùc… BAÛNG B PHÖÔNG PHAÙP PHAÂN TÍCH NHAÂN VAÄT Xaùc ñònh tính caùch nhaân vaät Yeâu caàu töôûng TPVH Ñaùnh giaù nhaân vaät Hieåu yù nghóa, tö Caùch phaân tích : 1/ Phaân tích nhaân vaät theo quaù trình phaùt trieån. 2/ Phaân tích nhaân vaät theo moái quan heä ñoái vôùi moâi tröôøng, hoaøn caûnh, tình huoáng. 3/ Phaân tích nhaân vaät theo caáu truùc, phaân tích caùc chi tieát coù yù nghóa bieåu hieän. 4/ Phaân tích nhaân vaät theo moái quan heä töông ñoàng, töông phaûn vôùi ñoái töôïng. Ñaùnh giaù nhaân vaät : - Giaù trò thaåm myõ hình töôïng (neùt rieâng, neùt chung, söï soáng ñoäng, söùc haáp daãn) - Giaù trò nhaân thöùc giaùo duïc  con ngöôøi -3- THÖÏC HAØNH PTNV TRONG TIEÁT GIAÛNG VAÊN (Keát hôïp heä thoáng caâu hoûi) HÌNH THAØNH KYÕ NAÊNG PTNV Phaùt trieån naêng löïc tö duy 4/ Tieát daïy minh hoïa Chuû ñeà : Phaân tích veû ñeïp cuûa hình töôïng nhaân vaät Nguyeät trong truyeän Maûnh Traêng Cuoái Röøng cuûa Nguyeãn Minh Chaâu. HEÄ THOÁNG CAÂU HOÛI Heä thoáng caâu hoûi daãn daét phaân trích töø toång quaùt  chi tieát cuï theå. Töø ñôn giaûn, kieåm tra  kieán thöùc phöùc taïp, yeâu caàu suy luaän, laäp luaän. - Giaùo vieân ñeà xuaát caùc luaän ñieåm phaân tích. - Giaùo vieân chæ caùc maët mieâu taû veà NV (baûng A) vaø löu yù hoïc sinh caùch phaân tích caùc ñieåm baûng B * Haõy neâu nhöõng thoâng tin veà NV ta ñang phaân tích : teân, ngheà nghieäp, NOÄI DUNG CÔ BAÛN (Noäi dung ghi daïng daøn baøi ñeà cöông toång quaùt vôùi caùc yù lôùn, sau ñoù boå sung yù nhoû. Cuï theå phaàn khi phaân tích). 1/ Nguyeät : Moät con ngöôøi soáng coù lyù töôûng - Nguyeät : Coâ gaùi TNXP laøm nhieäm vuï xaây döïng vaø baûo veä tuyeán ñöôøng Mieàn Taây trong nhöõng naêm 70 (thôøi kyø hoøa bình -4- hoaït ñoäng coâng taùc ? (lai vaø choáng chieán tranh phaù hoaïi lòch) cuûa Myõ ôû Mieàn Baéc) - Em ñaõ töøng baét gaëp nhöõng TNXP trong caùc TPVN hay ca khuùc naøo ? - GV ñoïc hoïc sinh nghe baøi thô Laù Ñoû (Nguyeãn Ñình Thi) (PT4 so saùnh taùc phaåm khaùc) * Em coù hieåu duïng yù cuûa Nguyeãn Minh Chaâu khi ñaët teân nhaân vaät laø Nguyeät ? - Coù moái quan heä gì vôùi teân taùc phaåm vaø buùt phaùp mieâu taû nhaân vaät ? (PT3 khai thaùc chi tieát coù yù nghóa) (Hình aûnh coâ gaùi TNXP ngaøy aáy coù trong baøi thô Laù Ñoû (NÑT) hay ca khuùc Coâ Gaùi Môû Ñöôøng (Xuaân Giao) -“Nguyeät laø Traêng” (lôøi cuûa Laõm) (Laõm ngaém nhìn …) Maûnh : gôïi lieân töôûng vaät thanh, Teân TP nhoû, yeáu MTCR Traêng : traêng non ñaàu thaùng Cuoái röøng : nôi xa heo huùt (Teân TP coù yù nghóa aån duï hình aûnh coâ gaùi treû ñeïp ñang coâng taùc nôi röøng xa heo huùt …)  Buùt phaùp mieâu taû veû ñeïp * Em coù cho laø Nguyeät Nguyeät : ñoàng nhaát (Traêng) * Nguyeät coù caùch soáng ñeïp : choïn caùch soáng ñeïp ? Vì - Töï nguyeän ñi lao ñoäng xaây sao ? Chöùng toû ? (PT2 phaân tích quan heä döïng caùc tuyeán ñöôøng MT sau khi rôøi gheá nhaø tröôøng. Hình aûnh hoaøn caûnh) “Nguyeät ñang ñöùng cheo leo …” -5- * Em hieåu gì veà moái quan heä tình caûm giöõa Nguyeät – Laõm ? * Thöû bình luaän veà moái tình naøy? Cô sôû cuûa tình yeâu ? (PT2 nhaân vaät, quan heä hoaøn caûnh) * Em coù bieát moái tình naøo trong vaên hoïc gioáng nhö Nguyeät – Laõm? (PT4 – lieân töôûng so saùnh) * Qua lôøi keå cuûa Laõm, veû ñeïp cuûa Nguyeät hieän leân qua 2 chaëng treân 2 phöông dieän khaùc nhau. Hai phöông dieän ñoù laø gì ? Töø ñaâu ñeán ñaâu ? (PT1 quaù trình phaùt trieån) vaø baûo veä nhöõng maïch maùu giao thoâng trong chieán tranh … - Chaáp nhaän gian khoå, nguy hieåm, hieán daâng tuoåi xuaân, coù maët nôi Toå quoác ñang caàn. 2/ Tình yeâu ñeïp : * Tin lôøi chò Tính, tình yeâu cuûa Nguyeät ñoái vôùi Laõm ñöôïc nhen leân vaø lôùn daàn duø chöa bieát maët Laõm vaø höùa heïn. * Ñeïp laõng maïn, trong saùng vaø beàn vöõng - Tình yeâu gaén lieàn vôùi lyù töôûng (Laõm troán nhaø ñi tuyeån boä ñoäi) - Vöõng beàn vöôït leân thöû thaùch, bom ñaïn cheát choùc vaø lôøi caàu thaân  Tình yeâu : laøm Laõm caûm phuïc ngöôõng moä ñeán ngaïc nhieân. * Tình yeâu cuûa Nguyeät gôïi lieân töôûng Mî Nöông ñoái vôùi Tröông Chi, yeâu moät ngöôøi khoâng taàm thöôøng, bieát soáng vì lyù töôûng cao ñeïp. 3/ Veû ñeïp cuûa Nguyeät boäc loä trong chuyeán ñi cuøng Laõm : a) Veû ngoaøi : - Veû ñeïp cuûa Nguyeät ñöôïc mieâu taû qua buùt phaùp ñoàng nhaát -6- * Caùc chi tieát naøo noùi veà veû ñeïp cuûa Nguyeät ? - Em coù nhaän xeùt gì veà caùch mieâu taû veû ñeïp trong ñoaïn ñaàu (PT1 quaù trình phaùt trieån) * Nhaän xeùt gì veà thaùi ñoä cuûa Laõm (ngöôøi ngaém) tröôùc veû ñeïp cuûa Nguyeät. (Toång hôïp baèng 1 sô ñoà toùm taét) (PT1 quaù trình phaùt trieån) * Chi tieát “traêng laën” vaø tình huoáng caên thaúng cuûa cuoäc chieán ñaáu coù giaù trò (Nguyeät vaø Traêng), hieän daàn leân trong söï khaùm phaù cuûa Laõm (gaén lieàn vôùi vò trí cuûa Nguyeät…) - Ñaàu tieân laø tieáng noùi “trong laém, cöùng coûi”… - Döôùi aùnh ñeøn gaàm haét xuoáng maët ñöôøng “moät goùt chaân hoàng hoàng saïch seõ…” veû ñeïp trong saùng, thanh khieát. - Döôùi aùnh ñeøn xe xích “taám thaân maûnh deû…, moät veû ñeïp giaûn dò vaø maùt meû nhö söông nuùi…”  veû ñeïp töôi maùt, trong saùng - “Aùnh traêng soi thaúng vaøo khuoân maët Nguyeät” laøm ngôøi leân moät veû ñeïp laï thöôøng, töøng sôïi toùc saùng leân … veû ñeïp ñaày söùc haáp daãn, cuoán huùt say ngaém (Hoa giaûi nguyeät, nguyeät in moät taám…)  Veû ñeïp beân ngoaøi cuûa Nguyeät ñaõ ñöôïc phaùt trieån ñeán ñænh cao hoaøn myõ. - Töø thaùi ñoä thôø ô, khoâng thieän caûm, Laõm daàn bò chinh phuïc, cuoán huùt… “Khoâng daùm nhìn Nguyeät laâu…” b) Veû ñeïp cuûa phaåm chaát nhaân caùch beân trong : -7- gì trong vieäc theå hieän - Veû ñeïp beân trong, baûn chaát tính caùch nhaân vaät. con ngöôøi laø phaàn toái, khoù nhaän bieát vaø coù ñaët nhaân vaät vaøo tình huoáng caêng thaúng, tính caùch con * Phaân tích thaùi ñoä, ngoân ngöôøi coù ñieàu kieän bieåu hieän. ngöõ, cöû chæ, haønh ñoäng - Veû ñeïp ñöôïc mieâu taû trong cuûa Nguyeät trong töøng quaù trình phaùt trieån. tình huoáng, em hieåu gì veà * Nguyeät tröôùc ñoaïn ñöôøng tính caùch cuûa coâ ? nguy hieåm, vaãn thaûn nhieân noùi (PT2+3 : NV qua caùc chi “anh cöù yeân taâm…”  con ngöôøi tieát vaø tìnhh uoáng) ñaày töï tin, vöõng vaøng… - Nguyeät tröôùc ñoaïn * Nguyeät  choã ñöôøng khoù ñi, nguy hieåm Nguyeät “chuùng em raûi bao nhieâu - Nguyeät ñeán choã khoù ñaù…”  con ngöôøi coù yù thöùc, ñi ? traùch nhieäm coâng taùc. - Nguyeät ñeán choã * Nguyeät  ñeán choã xuoáng xuoáng xe xe : “Anh ñaõ cho em ñi nhôø…”  - Nguyeät ñeán choã xe qua ngaàm? (Tình huoáng con ngöôøi soáng coù tình nghóa, trung haäu. khoù khaên baát ngôø) * Xe ñi qua ngaàm, Nguyeät thaùo - Nguyeät luùc maùy bay tôùi (Tình huoáng ñoái maët vaùt, linh hoaït * Nguyeät khi thaáy maùy bay aäp vôùi caùi cheát) tôùi  saün saøng chieán ñaáu hy sinh … PT1 : NV trong quaù trình ñeå baûo veä ngöôøi vaø xe “Anh bò phaùt trieån (veû ñeïp, phaåm thöông thì xe cuõng maát, anh cöù chaát con ngöôøi ñaõ ñöôïc naáp ôû ñaây…” * Khi thaùo chaïy, Nguyeät trôû phaùt trieån ñænh cao) thaønh ngöôøi daãn ñöôøng nhö aùnh -8- * Em haõy giaûi thích thaùi ñoä cuûa Laõm ñoái vôùi Nguyeät ? Vì sao ? (Nhìn chieác caàu bò bom ñaïn phaù saäp ñeå suy nghó veà söùc taøn phaù gheâ gôùm cuûa chieán tranh roài caûm nhaän söï kyø dieäu, nieàm tin vaø tình yeâu vaøo cuoäc soáng con ngöôøi Vieät Nam  Chuû ñeà taùc phaåm. * Döïa vaøo PPPT (baûng B). Em cho vaøi nhaän xeùt ñaùnh giaù veà Nguyeät treân moät soá maët. traêng soi … * Luùc bieát mình bò thöông “maùu loang ñoû caùnh tay aùo xanh Nguyeät vaãn thaûn nhieân nhìn veát thöông cöôøi”… theå hieän thaùi ñoä xem thöôøng. Caâu noùi “Ñaây laø giang sôn cuûa em roài … leân trôøi ñöôïc !” boäc loä tính caùch cuûa con ngöôøi ñaày töï tin, laïc quan, vöõng chaéc nieàm tin chieán thaéng. Bom ñaïn aùc lieät taøn baïo cuûa keû thuø khoâng laøm cho con ngöôøi khieáp sôï. - Veû ñeïp cuûa Nguyeät ñaõ phaùt trieån ñeán ñieåm ñænh, daãn ñeán thaùi ñoä hoaøn toaøn bò chinh phuïc cuûa Laõm “Loøng anh daáy leân tình yeâu Nguyeät gaàn nhö meâ muoäi” - Töø tính caùch cuûa Nguyeät, NMC (qua nhaân vaät Laõm) suy nghó veà CNAHCM cuûa con ngöôøi Vieät Nam thôøi choáng Myõ. “Tình yeâu vaø nieàm tin vaøo cuoäc soáng, caùi sôïi chæ xanh oùng aùnh aáy, bao nhieâu bom ñaïn gioäi xuoáng cuõng khoâng heà ñöùt”. * Keát luaän, ñaùnh giaù veà veû ñeïp cuûa hình töôïng Nguyeät. - Veû ñeïp keát hôïp söï giaûn dò, -9- * Cho HS nghe baøi ca “Coâ gaùi môû döôøng” (ñeå naâng cao caûm xuùc vaø trí töôûng töôïng). meàm maïi cuûa ngöôøi phuï nöõ truyeàn thoáng vôùi söï raén roûi, quaû quyeát cuûa ngöôøi thanh nieân thôøi ñaïi caùch maïng. - Veû ñeïp haøi hoøa giöõa neùt ngoaøi vaø neùt trong. Taâm hoàn phaåm chaát cao ñeïp taïo thaønh veû ñeïp lyù töôûng. - Ca ngôïi veû ñeïp taâm hoàn cuûa con ngöôøi Vieät Nam thôøi choáng Myõ cöùu nöôùc, khaúng ñònh söùc maïnh, tình yeâu vaø nieàm tin vaøo cuoäc soáng, söùc maïnh cuûa chuû nghóa anh huøng caùch maïng seõ chieán thaéng söï taøn baïo cuûa keû thuø… IV. KEÁT QUAÛ HOÏC TAÄP : - Phaùt huy ñöôïc tính tích cöïc hoïc taäp cuûa hoïc sinh - Lôùp hoïc sinh ñoäng, naâng cao höùng thuù hoïc taäp. - Daàn daàn reøn luyeän ñöôïc naêng löïc tö duy, hoïc sinh bieát quan saùt, chuù yù caùc chi tieát coù yù nghóa, bieát ñaët nhaân vaät treân nhieàu phöông dieän ñeå nhaän xeùt, phaân tích ñaùnh giaù, bieát duøng lyù leõ, laäp luaän. Giaûm bôùt hieän töôïng phaân tích vaên hoïc chæ laø keå veà nhaân vaät … V. KINH NGHIEÄM RUÙT RA : - 10 - - Söï thaønh coâng cuûa vieäc reøn luyeän kyõ naêng PTNV laø söï kieân trì, thöïc haønh thöôøng xuyeân, vaän duïng phöông phaùp ñeå hình thaønh kyõ naêng. - Phöông phaùp tích cöïc hoïc taäp ñoøi hoûi hoïc sinh coù söï ñaàu tö baøi hoïc, ñoïc hieåu taùc phaåm, toùm taét coát truyeän vaø chuaån bò noäi dung baøi hoïc theo nhöõng caâu hoûi daën doø tröôùc. + Coù theå taïo ra khoâng khí thaûo luaän, tranh luaän khi bình luaän veà nhaân vaät. + Khi phaân tích xong, caàn cuûng coá hoïc sinh veà phöông phaùp phaân tích NV ñaõ ñöôïc vaän duïng trong baøi hoïc. Caàn quan nieäm raèng hình thaønh phöông phaùp phaân tích coøn quan troïng hôn truyeàn ñaït noäi dung kieán thöùc. + Söû duïng baûng A vaø baûng B trong quaù trình phaân tích ñeå cuï theå hoùa ngheä thuaät xaây döïng nhaân vaät trong taùc phaåm töï söï vaø caùc caùch khai thaùc khi phaân tích. - 11 -