Së GI¸O DôC vµ ®µo t¹o TØNH H¦NG Y£N
Trêng Trung häc phæ th«ng chuyªn
Tæ sinh – c«ng nghÖ
---------*****--------S¸ng kiÕn kinh nghiÖm
m«n Sinh häc
rÌn luyÖn kÜ n¨ng tù nghiªn cøu
tµi liÖu b»ng c¸ch tæ chøc Cho
häc sinh viÕt TiÓu LuËn trong d¹y
häc phÇn c¬ së vËt chÊt vµ c¬ chÕ
di truyÒn ë líp 10 chuyªn sinh
Ngêi thùc hiÖn: NguyÔn ThÞ N¨m
Gi¸o viªn tæ Sinh - C«ng nghÖ
Trêng THPT Chuyªn Hng Yªn
Hng Yªn – 2013
Môc lôc
Contents
Lêi c¶m ¬n.............................................................................................................. 5
C¸c tõ viÕt t¾t trong Bµi VIÕT.................................................................8
PhÇn I : Më ®Çu.....................................................................................................9
1. LÝ do chän ®Ò tµi................................................................................................9
1
2. Môc ®Ých nghiªn cøu.......................................................................................10
3. Gi¶ thuyÕt khoa häc........................................................................................11
4. §èi tîng vµ kh¸ch thÓ nghiªn cøu..................................................................11
5. NhiÖm vô nghiªn cøu.......................................................................................11
6. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu...................................................................................11
7. Dù kiÕn ®ãng gãp míi cña®Ò tµi.....................................................................12
8. CÊu tróc cña ®Ò tµi..........................................................................................12
PhÇn II: KÕt qu¶ nghiªn cøu.....................................................................13
Ch¬ng I: c¬ së lÝ luËn vµ thùc tiÔn cña ®Ò tµI.............................13
1.1. Tæng quan t×nh h×nh nghiªn cøu....................................................................13
1.1.1. Quèc tÕ....................................................................................................13
1.1.2. Trong níc................................................................................................15
1.2. C¬ së lÝ luËn.....................................................................................................18
1.2.1. Kh¸i niÖm häc.........................................................................................18
1.2.2. Kh¸i niÖm d¹y.........................................................................................19
1.2.3. Chu tr×nh d¹y häc theo quan ®iÓm hiÖn ®¹i.............................................20
1.2.4. Kh¸i niÖm vµ c¸c møc ®é tù häc.............................................................21
1.2.4.1. Kh¸i niÖm tù häc..................................................................................21
1.2.4.2. C¸c møc ®é tù häc...............................................................................22
1.2.5. KÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu.................................................................23
1.2.5.1. Kh¸i niÖm kÜ n¨ng................................................................................23
1.2.5.2. Kh¸i niÖm tµi liÖu.................................................................................25
1.2.5.3. Kh¸i niÖm tù nghiªn cøu......................................................................26
1.2.5.4. KÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu..................................................................26
1.2.6. TiÓu luËn....................................................................................................29
1.2.6.1. Kh¸i niÖm tiÓu luËn.................................................................................29
1.2.6.2. Yªu cÇu cña mét TL.................................................................................31
1.2.6.3. So s¸nh d¹y häc dùa trªn c¸c bµi TL vµ d¹y häc dùa trªn dù ¸n..............32
1.2.6.4. Mèi quan hÖ gi÷a viÖc h×nh thµnh kÜ n¨ng viÕt TL víi viÖc h×nh thµnh kÜ
n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu ë häc sinh chuyªn Sinh.............................................33
1.2.6.5. Vai trß cña viÖc h×nh thµnh kÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu b»ng c¸ch tæ
chøc cho häc sinh lµm c¸c bµi TL trong d¹y häc Sinh häc ë c¸c líp chuyªn Sinh.
.............................................................................................................................. 34
1.3. C¬ së thùc tiÔn cña ®Ò tµi...............................................................................36
1.3.1. Yªu cÇu thùc tiÔn n©ng cao kÜ n¨ng nghiªn cøu tµi liÖu cña HS chuyªn Sinh.
.............................................................................................................................. 37
1.3.2. Thùc tr¹ng kÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu cña HS 10 chuyªn Sinh vµ viÖc
rÌn HS kÜ n¨ng nµy cña GV .................................................................................38
2
1.3.2.1. NhËn thøc cña GV vµ HS chuyªn Sinh vÒ sù cÇn thiÕt cña kÜ n¨ng tù
nghiªn cøu tµi liÖu................................................................................................38
1.3.2.2. NhËn thøc cña GV vµ HS vÒ c¸c t¸c dông cña kÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi
liÖu ®èi víi HS......................................................................................................39
1.3.2.3. C¸c lo¹i tµi liÖu mµ HS sö dông vµ ®îc GV yªu cÇu sö dông ®Ó häc tËp bé
m«n Sinh häc........................................................................................................41
1.3.2.4. Thùc tr¹ng kÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu cña HS.....................................44
1.3.2.5. Thùc tr¹ng vËn dông c¸c ph¬ng ph¸p d¹y vµ häc cña GV Sinh häc víi HS
c¸c líp chuyªn Sinh..............................................................................................54
1.3.3. Thùc tr¹ng vËn dông ph¬ng ph¸p tæ chøc HS lµm b¸o c¸o TL ®Ó rÌn kÜ n¨ng
tù nghiªn cøu tµi liÖu cña GV chuyªn Sinh...........................................................58
1.3.3.1. Theo kÕt qu¶ ®iÒu tra trªn GV chuyªn Sinh.............................................58
1.3.3.2. Theo kÕt qu¶ dù giê th¨m líp vµ ®äc gi¸o ¸n cña GV chuyªn Sinh t¹i
Chuyªn Hng Yªn..................................................................................................60
1.3.4. Thùc tr¹ng kÜ n¨ng viÕt b¸o c¸o TL cña HS chuyªn Sinh nãi chung vµ 10
Sinh THPT chuyªn Hng Yªn nãi riªng.................................................................61
1.3.5. Nguyªn nh©n cña thùc tr¹ng.......................................................................63
Ch¬ng II: BiÖn ph¸p rÌn kÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu b»ng
c¸ch tæ chøc cho Häc sinh VIÕT TIÓU LUËN TRONG D¹Y HäC
PHÇN C¥ Së VËT CHÊT Vµ C¥ CHÕ DI TRUYÒn ë LíP 10 CHUY£N
SINH........................................................................................................................... 65
2.1. C¬ së khoa häc vµ biÖn ph¸p ®a kiÕn thøc vÒ CSVC - CCDT vµo líp 10
chuyªn Sinh............................................................................................................65
2.1.1. CÊu tróc néi dung ch¬ng tr×nh Sinh häc 10 chuyªn s©u – phÇn Sinh häc
tÕ bµo. …………………………………………………………………………..65
2.1.2. CÊu tróc néi dung phÇn CSVC - CCDT theo ch¬ng tr×nh Sinh häc 10 vµ 12
chuyªn s©u............................................................................................................66
2.1.3. C¬ së khoa häc cña viÖc d¹y phÇn CSVC - CCDT ë líp 10 chuyªn Sinh.67
2.1.3.1. XuÊt ph¸t tõ quan ®iÓm x©y dùng ch¬ng tr×nh Sinh häc THPT vµ THPT
chuyªn s©u............................................................................................................67
2.1.3.2. XuÊt ph¸t tõ yªu cÇu båi dìng HS giái m«n Sinh häc cña ch¬ng tr×nh n©ng
cao vµ chuyªn s©u.................................................................................................70
2.1.3.3. XuÊt ph¸t tõ n¨ng lùc nhËn thøc cña HS 10 chuyªn Sinh.........................72
2.1.3.4. XuÊt ph¸t tõ ®Æc ®iÓm t©m lý häc sinh.....................................................73
2.1.3.5. XuÊt ph¸t tõ thêi lîng dµnh cho m«n Sinh häc ë c¸c líp chuyªn Sinh.....74
2.1.3.6. XuÊt ph¸t tõ kÕt qu¶ ®iÒu tra ý kiÕn c¸c GV chuyªn vÒ kh¶ n¨ng d¹y kiÕn
thøc CSVC - CCDT ë líp 10 chuyªn Sinh.............................................................74
2.1.3.7. XuÊt ph¸t tõ ý kiÕn chuyªn gia...............................................................76
2.1.4. BiÖn ph¸p ®a phÇn CSVC - CCDT vµo d¹y ë líp 10 chuyªn Sinh.............77
2.1.4.1. §èi víi phÇn CSVC - CCDT ë cÊp ®é ph©n tö.........................................77
2.1.4.2. §èi víi phÇn CSVC - CCDT ë cÊp ®é tÕ bµo............................................78
3
2.2. C¬ së khoa häc cña viÖc lùa chän phÇn CSVC - CCDT ®Ó rÌn luyÖn kÜ n¨ng
tù nghiªn cøu tµi liÖu b»ng c¸ch tæ chøc cho HS lµm b¸o c¸o TL......................79
2.3. BiÖn ph¸p rÌn kÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu b»ng c¸ch tæ chøc cho HS lµm
b¸o c¸o TL khi d¹y phÇn CSVC - CCDT ë líp 10 chuyªn Sinh........................80
2.3.1. Giai ®o¹n 1: RÌn c¸c kÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu c¬ b¶n........................81
2.3.1.1. RÌn kÜ n¨ng x¸c ®Þnh vÊn ®Ò cÇn nghiªn cøu...........................................81
2.3.1.2. RÌn kÜ n¨ng lùa chän tµi liÖu...................................................................85
2.1.3.3. RÌn kÜ n¨ng x¸c ®Þnh môc ®Ých ®äc tµi liÖu.............................................86
2.3.1.4. RÌn kÜ n¨ng ghi chÐp th«ng tin................................................................87
2.3.1.5. RÌn kÜ n¨ng ®Æt c©u hái...........................................................................90
2.3.1.6. RÌn kÜ n¨ng diÔn ®¹t l¹i th«ng tin ®· thu ®îc theo ý hiÓu cña b¶n th©n ngêi häc....................................................................................................................91
2.3.1.7.RÌn cho HS kÜ n¨ng t duy ®a chiÒu..........................................................93
2.3.2. Giai ®o¹n 2: Tæ chøc cho HS lµm b¸o c¸o TL khi d¹y phÇn CSVC CCDT. …………………………………………………………………………..96
2.3.3. KiÓm tra - §¸nh gi¸..................................................................................103
Ch¬ng III: THùc nghiÖm s ph¹m.........................................................108
3.1. Môc ®Ých thùc nghiÖm..................................................................................108
3.2. Néi dung thùc nghiÖm...................................................................................108
3.3. Ph¬ng ph¸p thùc nghiÖm..............................................................................108
3.3.1. §èi tîng thùc nghiÖm.................................................................................108
3.3.2. C¸ch bè trÝ thùc nghiÖm............................................................................108
3.3.3. Bµi d¹y thùc nghiÖm..................................................................................109
3.3.4. C¸ch tiÕn hµnh thùc nghiÖm......................................................................109
3.3.3.1. Bíc mét....................................................................................................109
3.3.3.2. Bíc hai......................................................................................................110
3.3.3.3. Bíc ba.......................................................................................................110
3.4. KÕt qu¶ thùc nghiÖm.....................................................................................114
3.4.1. VÒ mÆt ®Þnh tÝnh.........................................................................................114
3.4.2. VÒ mÆt ®Þnh lîng........................................................................................121
PhÇn III: KÕT luËn vµ kiÕn nghÞ............................................................128
1. KÕt luËn................................................................................................................128
2. KiÕn nghÞ..............................................................................................................129
Danh môc tµi liÖu tham kh¶o...............................................................130
PhÇn PHô LôC....................................................................................................133
4
LêI C¶M ¥N
T«i xin bµy tá lßng c¶m ¬n s©u s¾c tíi GS.TS. §inh Quang B¸o, PGS – TS Lª
§×nh Trung, PGS – TS Vò §øc Lu, TS Ng« V¨n Hng, TS Phan ThÞ Thanh Héi ®· ®äc,
ñng hé, ®éng viªn vµ gãp ý cho t«i trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn ®Ò tµi s¸ng kiÕn kinh
nghiÖm nµy.
Xin ch©n thµnh c¶m ¬n Ban gi¸m hiÖu, Ban chuyªn m«n, c¸c GV tæ Sinh –
C«ng nghÖ trêng THPT Chuyªn Hng Yªn ®· t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi, gióp ®ì t«i trong
qu¸ tr×nh thùc hiÖn ®Ò tµi.
Xin göi lêi c¶m ¬n ch©n thµnh tíi c¸c ®ång nghiÖp tham gia ®ît tËp huÊn
chuyªn Sinh do Bé Gi¸o dôc tæ chøc th¸ng 8 n¨m 2012 ®· gióp ®ì t«i thùc hiÖn ®Ò tµi.
C¶m ¬n c¸c em HS chuyªn Sinh thuéc trêng THPT Chuyªn Hng Yªn, THPT
Chuyªn NguyÔn HuÖ – Hµ Néi, Khèi phæ th«ng Chuyªn §HSP Hµ Néi ®· gióp ®ì t«i
trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu.
Hng Yªn, ngµy 30/4/ 2013.
Ngêi thùc hiÖn ®Ò tµi
NguyÔn ThÞ N¨m
5
C¸c tõ viÕt t¾t trong Bµi ViÕt
CCDT: C¬ chÕ di truyÒn
6
CSVC: C¬ së vËt chÊt
CT : ch¬ng tr×nh
GV : Gi¸o viªn
HS : Häc sinh
KH: Khoa häc
NCKH: Nghiªn cøu khoa häc
SGK: S¸ch gi¸o khoa
THPT: Trung häc phæ th«ng
TL: TiÓu luËn.
TLKH: TiÓu luËn khoa häc.
PhÇn I : Më ®Çu
1. LÝ do chän ®Ò tµi.
Trong xu thÕ toµn cÇu hãa vµ sù bïng næ th«ng tin ë thÕ kØ XXI, gi¸o dôc cÇn gi¶i
quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n sau : M©u thuÉn gi÷a viÖc lîng tri thøc ngµy cµng t¨ng,
tuæi thä cña tri thøc ngµy cµng ng¾n víi thêi gian ®îc ®µo t¹o trªn ghÕ nhµ trêng cña
mçi ngêi lµ cã h¹n. Gi¸o dôc cÇn ®µo t¹o con ngêi ®¸p øng ®îc nh÷ng ®ßi hái cña thÞ
trêng lao ®éng vµ nghÒ nghiÖp còng nh cuéc sèng, cã kh¶ n¨ng hßa nhËp vµ c¹nh tranh
quèc tÕ, ®Æc biÖt lµ n¨ng lùc hµnh ®éng, tÝnh s¸ng t¹o, n¨ng ®éng, tÝnh tù lùc vµ tr¸ch
nhiÖm, n¨ng lùc céng t¸c lµm viÖc, n¨ng lùc gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò phøc hîp, kh¶ n¨ng
häc tËp suèt ®êi[11, 23, 24].
Níc ta lµ mét níc chËm ph¸t triÓn, cã tr×nh ®é khoa häc kÜ thuËt thÊp h¬n nhiÒu so
víi khu vùc vµ thÕ giíi. Trong bèi c¶nh toµn cÇu hãa, chóng ta cã c¬ héi ®Ó v¬n lªn nhng còng lu«n trong nguy c¬ tôt hËu ngµy cµng xa. ChØ cã mét c¸ch duy nhÊt ®Ó tr¸nh
®îc nguy c¬ ®ã lµ häc thËt tèt, lµ ®i t¾t ®ãn ®Çu. Nhng häc tèt nh thÕ nµo, ®i t¾t ®ãn
®Çu ra sao trong khi c¸c níc ®· ph¸t triÓn th× nÒn gi¸o dôc cña hä còng h¬n h¼n ta vÒ
mäi mÆt? Thùc tÕ trong nh÷ng n¨m võa qua cho thÊy, chóng ta ®· nhiÒu lÇn ®æi míi
ch¬ng tr×nh vµ s¸ch gi¸o khoa nhng theo nhiÒu ngêi nhËn ®Þnh “ Ta cµng ®æi míi th×
cµng háng”. D luËn th× kªu s¸ch gi¸o khoa qu¸ nÆng. C¸c nhµ khoa häc vµ gi¸o dôc th×
7
lªn tiÕng r»ng kiÕn thøc trong s¸ch gi¸o khoa cña ta cßn qu¸ l¹c hËu so víi thÕ giíi.
VËy ®iÒu g× ®· lµm nªn c¸i võa thõa võa thiÕu nªu trªn? Ph¶i ch¨ng vÊn ®Ò kh«ng ph¶i
t¹i ch¬ng tr×nh hay s¸ch gi¸o khoa mµ lµ do c¸ch häc, c¸ch d¹y? Ph¶i ch¨ng häc sinh
cña chóng ta qu¸ thô ®éng nªn ch¬ng tr×nh cã gi¶m t¶i ®Õn ®©u th× vÉn cø lµ nÆng nÒ?
Nh÷ng c©u hái trªn chØ cã thÓ ®îc tr¶ lêi khi ta cã ®îc ph¬ng ph¸p d¹y ph¸t huy ®îc
nh÷ng néi lùc tiÒm Èn cña ngêi häc. §ã chÝnh lµ c¸ch d¹y tù häc.
Yªu cÇu d¹y tù häc còng ®· ®îc thÓ hiÖn trong LuËt gi¸o dôc vµ ch¬ng tr×nh Trung
häc phæ th«ng nãi chung. LuËt gi¸o dôc söa ®æi n¨m 2005 quy ®Þnh : “Ph¬ng ph¸p
gi¸o dôc ph¶i ph¸t huy tÝnh tÝch cùc, tù gi¸c, chñ ®éng, t duy s¸ng t¹o cña ngêi häc ;
båi dìng cho ngêi häc kh¶ n¨ng tù häc, kh¶ n¨ng thùc hµnh, lßng say mª häc tËp vµ ý
chÝ v¬n lªn’’[16]. Vµ ch¬ng tr×nh gi¸o dôc phæ th«ng cÊp THPT còng quy ®Þnh: “§èi
víi HS cã n¨ng khiÕu, cÇn ph¶i vËn dông h×nh thøc tæ chøc d¹y häc vµ ho¹t ®éng gi¸o
dôc thÝch hîp nh»m ph¸t triÓn n¨ng khiÕu, gãp phÇn båi dìng tµi n¨ng trong gi¸o dôc
THPT’’[16, 2, 3].
§èi víi hÖ thèng trêng chuyªn cã nhiÖm vô lµ ®µo t¹o nguån nh©n lùc chÊt lîng
cao, nguån nh©n tµi, ®éi ngò c¸c nhµ khoa häc trong t¬ng lai cho ®Êt níc, viÖc h×nh
thµnh n¨ng lùc tù häc, tù nghiªn cøu tµi liÖu vµ cao h¬n n÷a lµ n¨ng lùc NCKH cµng
cÇn ®îc ®Ò cao. Ch¬ng tr×nh d¹y häc chuyªn s©u m«n Sinh häc do bé Gi¸o dôc vµ §µo
t¹o ban hµnh n¨m 2009 còng quy ®Þnh: “RÌn luyÖn ph¬ng ph¸p häc ®îc coi nh mét
môc tiªu d¹y häc’’ ; “D¹y ph¬ng ph¸p häc, ®Æc biÖt lµ tù häc. T¨ng cêng n¨ng lùc lµm
viÖc víi s¸ch gi¸o khoa vµ tµi liÖu tham kh¶o, rÌn luyÖn n¨ng lùc tù häc’’ ; “CÇn
khuyÕn khÝch HS tham gia c«ng t¸c NCKH mét c¸ch ®éc lËp hoÆc theo nhãm díi sù
cè vÊn cña GV ’’. [3]
GS.TS. §inh Quang B¸o trong bµi viÕt bµn vÒ vai trß cña SGK víi sù nghiÖp ®æi
míi gi¸o dôc ngµy 14/4/2012 ®· chØ ra sù cÇn thiÕt ph¶i cã hÖ thèng c¸c tµi liÖu vµ
s¸ch bæ trî cho SGK. Theo Gi¸o s, cÇn c¸c tµi liÖu bæ trî cho SGK v× mÊy lý do chÝnh
sau:
- Dï cè g¾ng ®Õn ®©u th× khu«n khæ cã h¹n cña SGK, kh¶ n¨ng cã h¹n cña mét hoÆc
mét nhãm t¸c gi¶ trong mét thêi gian ng¾n kh«ng thÓ biªn so¹n SGK thËt hoµn thiÖn
vÒ chøc n¨ng cung cÊp th«ng tin, vµ ®Æc biÖt lµ chøc n¨ng tæ chøc qu¸ tr×nh s ph¹m.
- Ch¬ng tr×nh vµ SGK thêng cã tuæi thä nhÊt ®Þnh, ®ã lµ kho¶ng thêi gian cã nhiÒu
biÕn ®æi cÇn linh ho¹t cËp nhËt th«ng qua c¸c tµi liÖu bæ trî vèn linh ho¹t, c« ®äng
h¬n.
- ViÖc thùc hiÖn ch¬ng tr×nh th× kh«ng ®ång ®Òu gi÷a tõng GV , tõng tËp thÓ s ph¹m
cña mçi nhµ trêng, gi÷a c¸c vïng miÒn cho nªn ®Ó ®¸p øng sù ®a d¹ng ®ã rÊt cÇn c¸c
tµi liÖu bæ trî ®îc so¹n theo tõng nhu cÇu trªn. Ngoµi ra, ph¬ng ph¸p d¹y häc ph©n hãa
theo ®Æc ®iÓm t©m lý, tr×nh ®é, nhu cÇu së thÝch, n¨ng khiÕu chØ thùc hiÖn ®îc thuËn
lîi khi cã c¸c tµi liÖu gi¸o khoa bæ trî bªn c¹nh SGK.
Sù cÇn thiÕt nguån tµi liÖu bæ trî SGK víi hÖ thèng c¸c trêng Chuyªn cµng bøc
thiÕt v× trªn thùc tÕ, yªu cÇu cña ch¬ng tr×nh thi häc sinh giái quèc gia vµ quèc tÕ cao
h¬n so víi ch¬ng tr×nh chuyªn s©u. V× vËy, khi d¹y häc sinh chuyªn Sinh, chóng t«i thêng ph¶i lùa chän c¸c néi dung phï hîp tõ c¸c tµi liÖu khoa häc chuyªn s©u vµo d¹y.
§iÒu nµy yªu cÇu cao kh«ng chØ ®èi víi GV mµ c¶ häc sinh kh¶ n¨ng khai th¸c tèt c¸c
nguån tµi liÖu.
8
Nh vËy, viÖc h×nh thµnh n¨ng lùc tù häc trong ®ã cã kÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu
cho HS ®Æc biÖt lµ víi ®èi tîng HS chuyªn lµ tÊt yÕu. Tuy nhiªn, h×nh thµnh kÜ n¨ng ®ã
nh thÕ nµo? §ã lµ c©u hái mµ kh«ng Ýt nhµ gi¸o dôc ®ang ®i t×m lêi gi¶i.
V× vËy, víi lßng mong mái gãp phÇn nhá bÐ cho sù nghiÖp gi¸o dôc cña níc nhµ,
víi kinh nghiÖm d¹y häc cña b¶n th©n, t«i xin m¹nh d¹n ®Ò xuÊt ®Ò tµi s¸ng kiÕn kinh
nghiÖm: “RÌn luyÖn kÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu b»ng c¸ch tæ chøc cho HS lµm
b¸o c¸o TL trong d¹y häc phÇn c¬ së vËt chÊt vµ c¬ chÕ di truyÒn ë líp 10 chuyªn
Sinh’’
2. Môc ®Ých nghiªn cøu.
§Ò xuÊt biÖn ph¸p rÌn luyÖn cho HS kÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu b»ng c¸ch tæ
chøc c¸c em lµm b¸o c¸o TL khi d¹y häc phÇn CSVC - CCDT (cÊp ®é ph©n tö vµ cÊp
®é tÕ bµo) ë líp 10 chuyªn Sinh.
3. Gi¶ thuyÕt khoa häc.
Th«ng qua viÖc rÌn luyÖn viÕt b¸o c¸o TL, HS sÏ rÌn luyÖn vµ hoµn thiÖn ®îc kÜ
n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu, gãp phÇn båi dìng n¨ng lùc tù häc suèt ®êi, gióp HS bíc
®Çu tham gia NCKH ®ång thêi n©ng cao chÊt lîng d¹y – häc phÇn “CSVC - CCDT ë
cÊp ®é ph©n tö vµ cÊp ®é tÕ bµo’’.
4. §èi tîng vµ kh¸ch thÓ nghiªn cøu.
4.1. §èi tîng nghiªn cøu.
BiÖn ph¸p rÌn kÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu th«ng qua tæ chøc HS viÕt b¸o c¸o TL
cho HS 10 chuyªn Sinh khi d¹y häc, phÇn “C¬ së vËt chÊt vµ c¬ chÕ di truyÒn’’.
4.2. Kh¸ch thÓ nghiªn cøu.
D¹y häc Sinh häc 10 ë trêng THPT Chuyªn.
5. NhiÖm vô nghiªn cøu.
5.1. Nghiªn cøu c¬ së lÝ luËn cña ®Ò tµi.
- C¸c kh¸i niÖm vÒ kÜ n¨ng tù häc, tù nghiªn cøu tµi liÖu cña HS, vÒ kÜ n¨ng
NCKH, TL, ®Æc ®iÓm nhËn thøc cña HS THPT ®Æc biÖt lµ HS THPT Chuyªn,…
5.2. Kh¶o s¸t thùc tr¹ng.
- C¸c biÖn ph¸p tæ chøc ho¹t ®éng häc tËp cña HS chuyªn Sinh hiÖn nay cña GV .
- KÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu, kÜ n¨ng viÕt TL vµ møc ®é n¾m v÷ng kiÕn thøc phÇn
CSVC - CCDT ë cÊp ®é ph©n tö vµ cÊp ®é tÕ bµo cña häc sinh líp 10 chuyªn Sinh
khi míi bíc vµo líp 10.
5.3. Ph©n tÝch kh¶ n¨ng ®¸p øng yªu cÇu ch¬ng tr×nh chuyªn s©u cña SGK Sinh
häc 10 hiÖn hµnh. Tõ ®ã ®Ò xuÊt c¬ së khoa häc cña viÖc lång ghÐp phÇn
CSVC – CCDT ë cÊp ®é ph©n tö vµ cÊp ®é tÕ bµo vµo Sinh häc 10 (chuyªn).
5.4. X©y dùng quy tr×nh rÌn kÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu vµ kÜ n¨ng viÕt TL
cho HS. Ph©n tÝch mèi qua hÖ qua l¹i cña viÖc rÌn kÜ n¨ng viÕt TL víi viÖc h×nh
thµnh kÜ n¨ng tù häc vµ tù nghiªn cøu tµi liÖu cho ngêi häc tõ ®ã ®Ò xuÊt ®îc
quy tr×nh rÌn kÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu th«ng qua tæ chøc HS viÕt TL.
5.5. Thùc nghiÖm s ph¹m ®Ó kh¼ng ®Þnh gi¶ thuyÕt khoa häc cña ®Ò tµi.
6. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu.
- Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu lý thuyÕt: Thu thËp, nghiªn cøu c¸c tµi liÖu cã liªn quan ®Ó
lµm c¬ së lÝ luËn cho ®Ò tµi; X©y dùng mét sè gi¸o ¸n trong ®ã cã sö dông biÖn
ph¸p rÌn HS kÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu vµ kÜ n¨ng viÕt TL.
9
-
Ph¬ng ph¸p t×m hiÓu thùc tr¹ng: Sö dông phiÕu ®iÒu tra vµ trùc tiÕp cho HS lµm
bµi.
Ph¬ng ph¸p thùc nghiÖm s ph¹m.
+ §èi tîng: HS líp 10 Sinh cña trêng THPT Chuyªn Hng Yªn.
+ Bè trÝ thÝ nghiÖm: ThÝ nghiÖm ®îc bè trÝ t¹i 1 líp lµ líp 10 chuyªn Sinh cña
THPT Chuyªn Hng Yªn. HiÖu qu¶ cña biÖn ph¸p ®îc ®¸nh gi¸ b»ng sù tiÕn bé vÒ
kiÕn thøc vµ kÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu, kÜ n¨ng viÕt b¸o c¸o TL cña HS so víi
tríc thùc nghiÖm.
+ KiÓm tra, ®¸nh gi¸:
So¹n mét sè ®Ò kiÓm tra trong ®ã ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng tù häc vµ tù nghiªn cøu tµi
liÖu cña HS.
X©y dùng tiªu chÝ ®¸nh gi¸ kÜ n¨ng viÕt TL cña HS tõ ®ã ®¸nh gi¸ sù tiÕn bé cña
HS trong kÜ n¨ng nµy qua tõng giai ®o¹n.
+ Xö lÝ sè liÖu: Sö dông to¸n thèng kª ®Ó xö lÝ kÕt qu¶ thu ®îc. C¸c sè liÖu ®îc xö
lÝ trªn Exel.
7. Dù kiÕn ®ãng gãp míi cña ®Ò tµi.
- §Ò xuÊt thªm ®îc mét biÖn ph¸p rÌn luyÖn kÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu b»ng c¸ch
tæ chøc cho HS líp 10 chuyªn Sinh viÕt b¸o c¸o TL khi d¹y phÇn c¬ së vËt chÊt vµ
c¬ chÕ di truyÒn ë cÊp ®é ph©n tö vµ cÊp ®é tÕ bµo.
- §Ò xuÊt c¶i tiÕn cÊu tróc SGK Sinh häc 10 hiÖn hµnh nh»m ®¸p øng tèt h¬n yªu cÇu
cña ch¬ng tr×nh chuyªn m«n Sinh häc THPT.
8. CÊu tróc cña bµi viÕt.
CÊu tróc bµi viÕt gåm c¸c phÇn:
- PhÇn I: Më ®Çu.
- PhÇn II: KÕt qu¶ nghiªn cøu.
- PhÇn III: KÕt luËn vµ kiÕn nghÞ.
- Tµi liÖu tham kh¶o vµ phô lôc.
PhÇn KÕt qu¶ nghiªn cøu bao gåm ba ch¬ng:
+ Ch¬ng I: C¬ së lÝ luËn vµ thùc tiÔn cña ®Ò tµi.
+ Ch¬ng II: RÌn luyÖn kÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu b»ng c¸ch tæ chøc cho häc sinh
viÕt TL khi d¹y phÇn CSVC - CCDT ë líp 10 chuyªn Sinh.
+ Ch¬ng III: Thùc nghiÖm s ph¹m.
PhÇn II: KÕt qu¶ nghiªn cøu
Ch¬ng I: c¬ së lÝ luËn vµ thùc tiÔn cña ®Ò tµI
1.1.
Tæng quan t×nh h×nh nghiªn cøu
1.1.1. Quèc tÕ
Tù häc vµ ph¬ng ph¸p d¹y häc tÝch cùc lµ mét vÊn ®Ò ®îc ®Ò cËp nhiÒu trong
vµi chôc n¨m gÇn ®©y nh lµ mét yªu cÇu tÊt yÕu cña xu thÕ toµn cÇu hãa, nÒn kinh tÕ
tri thøc. Tuy nhiªn, vÊn ®Ò nµy ®· ®îc h×nh thµnh tõ rÊt l©u trong lÞch sö x· héi loµi ngêi.
10
ë thêi kú phong kiÕn, sè lîng HS trong mét líp häc Ýt, l¹i kh«ng cã sù ®ång
®Òu vÒ løa tuæi, t©m lý, tr×nh ®é häc vÊn,…nªn viÖc thÇy gi¸o ph¶i quan t©m tíi n¨ng
lùc cña tõng ngêi häc lµ ®¬ng nhiªn.
Khæng Tö (551 – 479 TCN), ngêi lu«n ®îc coi lµ “v¹n thÕ s biÓu” ®· ®Ò xuÊt
hÖ thèng c¸c ph¬ng ph¸p gi¸o dôc kh¸ chÆt chÏ víi nh÷ng kiÕn gi¶i s©u s¾c, trong ®ã
«ng lu«n ®Ò cao tù häc, ph¬ng ph¸p d¹y häc theo kiÓu ®µm tho¹i, phï hîp víi tõng ®èi
tîng ngêi häc. ¤ng còng rÊt quan t©m vµ coi träng mÆt tÝch cùc vµ suy nghÜ cña ngêi
häc. ¤ng coi träng gi¶ng d¹y b»ng c¸ch trao ®æi gi÷a thÇy vµ trß, ph¸t huy tÝnh n¨ng
®éng, s¸ng t¹o vµ kh¶ n¨ng t duy cña ngêi häc. ¤ng tõng nãi: “ KÎ nµo ch¼ng phÊn
ph¸t lªn ®Ó hiÓu th«ng, th× ta ch¼ng gióp cho hiÓu th«ng ®îc. KÎ nµo ch¼ng r¸ng lªn ®Ó
tá ý kiÕn m×nh, th× ta ch¼ng khai ph¸t cho ®îc”; “VËt cã bèn gãc, kÎ nµo ®· biÕt râ
mét gãc, nhng ch¼ng chÞu c¨n cø vµo ®ã ®Ó biÕt lu«n ba gãc kia, th× ta ch¼ng d¹y cho
kÎ Êy n÷a” [31,32,33].
Trong thêi kú c«ng nghiÖp hãa, do nhu cÇu cao vÒ lùc lîng lao ®éng nªn sè lîng häc sinh trong mét líp häc t¨ng, thÇy kh«ng cßn quan t©m hÕt ®îc ®Õn n¨ng lùc
häc tËp cña tõng c¸ nh©n häc sinh, tõ ®ã xuÊt hiÖn kiÓu truyÒn thô mang tÝnh gi¸o
®iÒu, mét chiÒu, lµm cho ngêi häc trë nªn thô ®éng.
Nhµ s ph¹m J.A. Comensky (1529 - 1670), «ng tæ cña nÒn gi¸o dôc cËn ®¹i, ngêi ®Æt nÒn mãng cho sù ra ®êi cña nhµ trêng hiÖn nay ®· ®Æt vÊn ®Ò: “H·y t×m ra ph¬ng ph¸p cho GV d¹y Ýt h¬n, HS häc nhiÒu h¬n”. ¤ng còng lµ ngêi ®Ò xíng c¸c thuËt
ng÷ “ tù gi¸o dôc’’, “ ngêi tù gi¸o dôc” [16].
Theo Dixtecvec (1790 - 1866): NghÖ thuËt s ph¹m cña ngêi thÇy gi¸o kh«ng
ph¶i chØ: “ D¹y cho hä c¸ch t×m ra ch©n lý” mµ ph¶i biÕt “ biÕn qu¸ tr×nh d¹y häc
thµnh qu¸ tr×nh tù häc” [15].
N¨m 1938, J. Dewey vµ C, Rogers ®· ®Ò cao nhu cÇu, lîi Ých cña ngêi häc, ®Ò
xuÊt ngêi häc lùa chän néi dung häc, tù lùc t×m tßi nghiªn cøu, tõ ®ã ®Æt c¬ së cho d¹y
häc lÊy HS lµm trung t©m [14].
Theo c¸c nhµ t©m lý häc, “nh©n c¸ch cña trÎ ®îc h×nh thµnh th«ng qua c¸c ho¹t
®éng chñ ®éng, s¸ng t¹o, th«ng qua c¸c hµnh ®éng cã ý thøc”. A.Binet xem trÝ th«ng
minh lµ hµnh ®éng cã chñ ®Þnh ®îc ®iÒu khiÓn tõ néi t©m, b»ng c¸ch x¸c lËp mèi liªn
hÖ gi÷a chñ thÓ víi hµnh ®éng.J.Piaget quan niÖm trÝ th«ng minh cña trÎ ph¸t triÓn vµ
më réng trêng ho¹t ®éng cña nã nhê ®èi tho¹i gi÷a chñ thÓ ho¹t ®éng víi ®èi tîng vµ
m«i trêng. Kant “ C¸ch tèt nhÊt ®Ó hiÓu lµ lµm” [14].
N¨m 1968, Jean Vial ®a ra ba tiªu chuÈn cña ph¬ng ph¸p tÝch cùc lµ: Ho¹t
®éng, tù do, tù gi¸o dôc. Trong ®ã, ngêi häc quan s¸t, thao t¸c trªn ®èi tîng, ®îc tù do
ph¸t huy s¸ng kiÕn, lùa chän con ®êng ®i tíi kiÕn thøc. Ph¬ng ph¸p tÝch cùc híng tíi
®¸p øng vµ thóc ®Èy nhu cÇu cña trÎ, ph¸t huy tÝnh chñ ®éng, t¨ng cêng tù chñ vµ ph¸t
triÓn toµn diÖn nh©n c¸ch cña trÎ, GV trë thµnh ngêi khëi xíng, ®éng viªn, xóc t¸c, trî
gióp, híng dÉn, cè vÊn [14].
G.D. Sharmo vµ S.R. Ahmed nhËn ®Þnh: H×nh thøc híng dÉn sinh viªn tù häc lµ
mét h×nh thøc tæ chøc häc cã hiÖu qu¶. §ång thêi, «ng còng chØ ra r»ng: “Cèt lâi cña
h×nh thøc nµy lµ qu¸ tr×nh ®iÒu khiÓn gi¸n tiÕp cña gi¶ng viªn ®èi víi qu¸ tr×nh tù häc
cña sinh viªn th«ng qua viÖc giao nhiÖm vô nhËn thøc ®· ®îc thiÕt kÕ thµnh d¹ng phï
hîp, nh»m thùc hiÖn môc ®Ých vµ nhiÖm vô häc tËp ®· ®îc kh¼ng ®Þnh [16].
11
F.P.Abbatt ®· nghiªn cøu vÒ vai trß, vÞ trÝ cña viÖc tù häc trong häc tËp, ph¬ng
ph¸p tæ chøc tù häc vµ nh÷ng nguyªn t¾c, ®iÒu kiÖn ®¶m b¶o cho qu¸ tr×nh tù häc cã
hiÖu qu¶.
ë Mü, trong nh÷ng n¨m 1970, ý tëng d¹y häc “c¸ nh©n hãa” ®îc thö nghiÖm
trªn gÇn 200 trêng trong ®ã GV x¸c ®Þnh môc tiªu, cung cÊp c¸c phiÕu híng dÉn ®Ó
HS tiÕn hµnh c«ng viÖc ®éc lËp theo nhÞp ®é phï hîp víi n¨ng lùc. Sau ®ã ph¬ng ph¸p
nµy ®îc ph¸t triÓn thµnh “ ph¬ng ph¸p gi¸o dôc theo môc tiªu” víi ch¬ng tr×nh phï
hîp víi tõng ngêi häc, chó träng ®µo t¹o ph¬ng ph¸p. HS ®îc trang bÞ nh÷ng kh¶ n¨ng
vµ nh÷ng c«ng cô trÝ tuÖ cho phÐp gi¶i quyÕt thµnh c«ng nh÷ng vÊn ®Ò vµ hoµn thµnh
môc tiªu ®Ò ra [14] .
Nghiªn cøu c¸c nhµ khoa häc tham gia vµo qu¸ tr×nh ph¸t triÓn lÝ thuyÕt n¨ng lîng ë thÕ kØ XIX, ¤txt¬van®¬ thÊy r»ng hä ®Òu vµo trêng ®¹i häc ë tuæi 16 – 17, tÊt
c¶ c¸c c«ng tr×nh khoa häc cña häc ®Òu ®îc c«ng bè tríc tuæi 28 vµ n¨ng suÊt lao ®éng
cao nhÊt ë tuæi 25. Tõ ®ã «ng ®· kÕt luËn “ph¸t triÓn sím lµ mét ®Æc ®iÓm cña tµi
n¨ng”. Sau ®ã P. V©ym¸cn¬ vµ L.Infen®¬ tiÕp tôc kh¼ng ®Þnh “tuæi trÎ lµ tuæi s¸ng t¹o
cña c¸c nhµ khoa häc tù nhiªn” [38] . Nh÷ng nghiªn cøu nªu trªn ®· ®Æt chóng ta tr íc
vÊn ®Ò vÒ sù cÇn thiÕt rÌn luyÖn cho ngêi häc kÜ n¨ng NCKH vµ tËp dît NCKH ngay tõ
khi cßn ngåi trªn ghÕ nhµ trêng phæ th«ng vµ thËm chÝ cã thÓ sím h¬n n÷a.
N¨m 1979, trong cuèn “Gi¸o dôc cña trÎ vÒ mÆt x· héi”, ngêi ta ®· chØ ra r»ng:
“ trong gi¸o dôc, qu¸ tr×nh x· héi hãa ph¶i ®i song song víi qu¸ tr×nh c¸ nh©n hãa”.
Sau ®ã ngêi ta ®Ò xuÊt ph¬ng ¸n “gi¸o dôc theo dù ¸n” víi nh÷ng t×nh huèng thùc tÕ,
dµi ngµy, cÇn sö dông c¸c kiÕn thøc liªn m«n vµ liªn néi m«n [14]. Ph ¬ng ph¸p d¹y
häc nµy sau ®ã ®îc sö dông kh¸ phæ biÕn trong trêng häc ë c¸c níc tiªn tiÕn. §Çu thÕ
kØ XIX, trong kÕ ho¹ch triÓn khai dù ¸n ®a c«ng nghÖ th«ng tin vµo trêng häc ë c¸c níc ®ang vµ chËm ph¸t triÓn, trong ®ã cã ViÖt Nam, TËp ®oµn Intel ®· ®a ra mét sè gîi
ý vÒ c¸ch ®Æt c©u hái, c¸ch híng dÉn tæ chøc, c¸ch ®¸nh gi¸,…[6].
Ph¬ng ph¸p d¹y häc cã híng dÉn häc sinh lµm b¸o c¸o TL còng ®îc triÓn khai
kh¸ réng r·i trong trêng phæ th«ng ë nhiÒu níc nh lµ mét ph¬ng ph¸p gióp HS tham
gia NCKH còng nh ®Ó ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng t duy ph©n tÝch, tæng hîp,… cña ngêi häc.
NÕu chóng ta sö dông tõ khãa “scientific essay” hoÆc “essay” ®Ó t×m kiÕm trªn
Google, ta sÏ thu ®îc rÊt nhiÒu kÕt qu¶ kh¸c nhau vÒ TL tõ ®Þnh nghÜa, ph©n lo¹i, c¸ch
thøc thùc hiÖn,… Ngêi ta còng ®a ra nh÷ng ®Þnh d¹ng kh¸c nhau cho mét bµi TL nh
®Þnh d¹ng MLA, APA, Havard, Chicago,… Trong ®ã ®Þnh d¹ng ® îc sö dông phæ biÕn
lµ APA [43]. ë c¸c níc ph¸t triÓn, cßn h×nh thµnh dÞch vô viÕt thuª TL vµ v× vËy trong
ngµnh gi¸o dôc cña häc còng cã nh÷ng chÕ tµi rÊt nghiªm kh¾c ®Ó ph¸t hiÖn vµ xö lý
c¸c trêng hîp häc sinh, sinh viªn ®¹o v¨n khi viÕt TL.
1.1.2. Trong níc.
Cha «ng ta tõ xa xa ®· cã truyÒn thèng tù häc, tù v¬n lªn kh«ng mÖt mái. Trong
c«ng cuéc dùng vµ gi÷ níc ®Çy gian khæ, tinh thÇn Êy l¹i cµng ®îc ph¸t huy m¹nh mÏ.
Trong chóng ta, kh«ng ai kh«ng biÕt ®Õn chuyÖn An D¬ng V¬ng x©y Loa thµnh, ®Õn
chuyÖn Ng« QuyÒn dïng b·i cäc lîi dông thñy triÒu chèng giÆc. §ã lµ nh÷ng thµnh
qu¶ cña cha «ng ta trong qu¸ tr×nh tù häc hái, rót kinh nghiÖm tõ thùc tÕ. Trong lÞch sö
d©n téc , vÉn cßn ghi tªn nhiÒu nhµ v¨n hãa, nhµ khoa häc thµnh tµi nhê tù häc nh M¹c
§Ünh Chi, NguyÔn HiÒn, L¬ng ThÕ Vinh, Lª Quý §«n, Cao B¸ Qu¸t, NguyÔn Siªu,…
Chñ tÞch Hå ChÝ Minh, còng lµ mét trong nh÷ng tÊm g¬ng tù häc kh«ng biÕt
mÖt mái. Sinh thêi, B¸c Hå cã “ Bót ký ®äc s¸ch”. B¸c ®· chØ ra c¸ch ®äc s¸ch vµ
còng tõng nhÊn m¹nh vai trß cña tù häc ®èi víi b¶n th©n ngêi “ t«i n¨m nay 71 tuæi,
12
ngµy nµo còng ph¶i häc … Kh«ng häc th× kh«ng theo kÞp, c«ng viÖc nã sÏ g¹t m×nh l¹i
phÝa sau” [25].
Phong trµo tù häc trong nhµ trêng ë níc ta ®îc khëi xíng n¨m 1960 ë c¸c trêng
s ph¹m víi khÈu hiÖu: “BiÕn qu¸ tr×nh ®µo t¹o thµnh qu¸ tr×nh tù ®µo t¹o”. [14]
N¨m 1977, ë trêng ®¹i häc s ph¹m, GS NguyÔn C¶nh Toµn ®Ò xuÊt vµ chñ tr×
®Ò ¸n ®µo t¹o GV t¹i chÝnh c¸c trêng THPT, gäi lµ ch¬ng tr×nh ®µo t¹o võa häc võa lµm
GV . Nh÷ng sinh viªn thuéc hÖ ®µo t¹o nµy lµ nh÷ng ngêi ®· trît ®¹i häc nhng vÉn ë
møc “ cã thÓ häc ®îc”, hä ®îc ®µo t¹o ®Ó lµm GV trùc tiÕp t¹i c¸c trêng THPT, trong
hoµn c¶nh “xa thÇy” vµ chñ yÕu häc theo h×nh thøc tù häc cã híng dÉn nhng l¹i tham
gia thi chung víi sinh viªn hÖ chÝnh quy (®îc häc t¹i trêng s ph¹m), trong ®iÒu kiÖn
gÇn thÇy. KÕt qu¶ nghiªn cøu tõ n¨m 1977 ®Õn 1984 cho thÊy kÕt qu¶ häc tËp cña
nh÷ng sinh viªn thuéc ch¬ng tr×nh nµy lu«n cã xÊp xØ (h¬n hoÆc kÐm mét chót tïy
n¨m) so víi sinh viªn chÝnh quy. Ch¬ng tr×nh ®· gãp phÇn ®¸nh gi¸ ®îc vai trß cao cña
tù häc ®èi víi sinh viªn s ph¹m [34, 35].
N¨m 2002, c¸c t¸c gi¶ cuèn “Häc vµ d¹y c¸ch häc” ®· chØ ra r»ng : Häc vÒ c¬
b¶n lµ tù häc, ®ã lµ phÇn néi lùc tøc lµ phÇn nç lùc, cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh cña b¶n th©n
ngêi häc. Tù häc “kh«ng ph¶i lµ viÖc riªng cña nh÷ng ngêi th«ng minh ®Æc biÖt mµ lµ
viÖc phæ biÕn cña nh÷ng con ngêi b×nh thêng cã ®ñ tr×nh ®é ®Ó häc c¸i s¾p häc”.
N¨m 2003, GS Phan Cù Nh©n biªn so¹n cuèn “ Híng dÉn tù ®äc s¸ch Di
truyÒn häc” ®· nhÊn m¹nh vai trß cña tù häc ®èi víi sinh viªn nãi chung vµ sinh viªn
s ph¹m nãi riªng. §ång thêi, GS còng ®· bíc ®Çu ®a ra nh÷ng gîi ý ®Ó sinh viªn cã thÓ
tù häc phÇn Di truyÒn häc trong ®iÒu kiÖn cã lªn líp hoÆc kh«ng [26].
N¨m 2010, t¸c gi¶ Lª ThÞ Thu HuyÒn, trong luËn v¨n th¹c sÜ cña m×nh ®· x©y
dùng quy tr×nh d¹y sinh viªn tù häc häc phÇn Sinh lÝ vËt nu«i t¹i trêng Cao ®¼ng S
ph¹m S¬n La. Trong luËn v¨n nµy, t¸c gi¶ ®· x©y dùng ®îc quy tr×nh d¹y tù häc cho
sinh viªn, trong ®ã cã híng dÉn sinh viªn tù häc hoµn b»ng c¸ch ®a ra c¸c c©u hái, c¸c
bµi tËp, c¸c ®Ò tµi [16].
HiÖn nay, rÌn luyÖn ph¬ng ph¸p häc cho ngêi häc ®· ®îc LuËt gi¸o dôc cña
chóng ta coi lµ môc tiªu gi¸o dôc vµ ®iÒu ®ã ®· ®îc cô thÓ hãa trong ch¬ng tr×nh.
Trong SGK hiÖn nay, bíc ®Çu ®· cã hÖ thèng nh÷ng c©u hái nªu vÊn ®Ò gióp GV thuËn
lîi h¬n trong tæ chøc c¸c ho¹t ®éng kh¸m ph¸ cña häc sinh. Tuy nhiªn, tÝnh nªu vÊn ®Ò
cña hÖ thèng c©u hái cßn mê nh¹t, ®Æc biÖt lµ cha ph¸t huy ®îc hÕt tÝnh ®éc lËp, tù lùc
cña HS.
T¸c gi¶ Lª Kh¸nh B»ng ®· ph©n biÖt hai kh¸i niÖm “ nghiªn cøu khoa häc” vµ
“tËp dît nghiªn cøu khoa häc”. Theo t¸c gi¶, NCKH víi yªu cÇu cao ë níc ta chØ thùc
sù ®îc ®Æt ra víi bËc ®µo t¹o nghiªn cøu sinh. Tuy nhiªn, víi t¸c dông gi¸o dôc cao
cña nã mµ cÇn ®îc ®a vµo sím h¬n víi nghÜa lµ “tËp dît NCKH” vµ v× vËy cÇn gi¶m
nhÑ c¸c yªu cÇu cña nã nh “kh«ng yªu cÇu kÕt qu¶ ph¶i lµ míi víi nh©n lo¹i” mµ chØ
cÇn “míi víi b¶n th©n ngêi nghiªn cøu”. T¸c gi¶ còng ®· chØ ra c¸c lo¹i bµi tËp
NCKH, yªu cÇu cña chóng, ý nghÜa gi¸o dôc còng nh c¸ch thøc tiÕn hµnh. Tuy nhiªn,
viÖc vËn dông c¸c bµi tËp NCKH nµy ë níc ta thêng míi chØ ¸p dông ë bËc häc ®¹i häc
vµ sau ®¹i häc, cßn ë phæ th«ng viÖc vËn dông ®iÒu nµy míi chØ mang tÝnh chÊt tù ph¸t
[34].
Trong cuèn “LuËn bµn vµ kinh nghiÖm vÒ tù häc” ®îc viÕt n¨m 1994, t¸c gi¶
Vò V¨n T¶o ®· “®Ò nghÞ lµm thö ®Ó ®a dÇn viÖc tËp dît NCKH vµo trong häc sinh phæ
13
th«ng”. ¤ng ®· chØ ra nh÷ng trêng hîp thö tËp cho häc sinh cÊp 2, cÊp 3 vµ thËm chÝ
lµ cÊp 1 NCKH. Tuy nhiªn, theo t¸c gi¶, c¸c ho¹t ®éng trªn míi chØ mang tÝnh chÊt tù
ph¸t, cha ®îc thiÕt kÕ thµnh ho¹t ®éng võa søc víi ngêi häc mµ míi chØ lµ “ ¨n theo”
c¸c dù ¸n cña c¸c trêng ®¹i häc. [34]
Trong chuyªn ®Ò : “ C©u hái, bµi tËp trong d¹y häc sinh häc”, PGS Lª §×nh
Trung ®· xÕp TL, luËn v¨n vµo c©u hái, bµi tËp tr¾c nghiÖm tù luËn. Còng trong chuyªn
®Ò nµy, PGS ®· ®a ra kh¸i niÖm vµ quy tr×nh sö dông c©u hái tù lùc vµo trong d¹y häc
Sinh häc nh mét d¹ng cña bµi to¸n nhËn thøc. PGS còng ®· híng dÉn nhiÒu luËn v¨n
th¹c sÜ vµ luËn ¸n tiÕn sÜ vÒ sö dông c©u hái tù lùc trong nghiªn cøu tµi liÖu míi, trong
viÖc chuyÓn t¶i bµi to¸n nhËn thøc, trong viÖc thiÕt kÕ bµi gi¶ng Sinh häc theo híng
tÝch cùc hãa ho¹t ®éng häc, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi trong d¹y häc kh¸m ph¸ ®¸p øng
víi c¸ch chuyÓn híng d¹y häc tÝch cùc hiÖn nay [37].
N¨m 2003, trong qu¸ tr×nh triÓn khai dù ¸n ®a c«ng nghÖ th«ng tin vµo trêng
häc ë ViÖt Nam, tËp ®oµn Intel ®· ®a ra nh÷ng híng dÉn kh¸ cô thÓ cho ph¬ng ph¸p
d¹y häc theo dù ¸n mµ c¸c bíc kh¸ gièng víi viÖc thùc hiÖn mét bµi TL nh x¸c ®Þnh
tªn ®Ò tµi, triÓn khai néi dung, khi tr×nh bµy cÇn cã danh môc tµi liÖu tham kh¶o,…
Tuy nhiªn, ph¬ng ph¸p nµy khi ¸p dông l¹i khã triÓn khai trong ®iÒu kiÖn cña níc ta
do: Néi dung ®Ò tµi ph¶i cã tÝnh thùc tiÔn vµ mang tÝnh liªn m«n ®ßi hái kinh phÝ,
trang thiÕt bÞ lín vµ nhiÒu lùc lîng cïng tham gia, s¶n phÈm cÇn ®îc häc sinh b¸o c¸o
b»ng Powerpoint, Microsoft Publisher, trang Web b»ng Microsoft Publisher. §iÒu nµy
lµ rÊt khã v× tr×nh ®é tin häc vµ ph¬ng tiÖn cña ®a sè GV vµ häc sinh kh«ng cho phÐp,
®Æc biÖt ®èi víi häc sinh vïng n«ng th«n [6, 33].
Thø trëng Bé gi¸o dôc, TS.NguyÔn Vinh HiÓn khi tr¶ lêi pháng vÊn cña b¸o chÝ
vÒ híng ®æi míi kiÓm tra, ®¸nh gi¸ trong gi¸o dôc phæ th«ng ®· kh¼ng ®Þnh: “Thø nhÊt
lµ n©ng cao n¨ng lùc ®¸nh gi¸ häc sinh trªn líp häc trong qu¸ tr×nh gi¶ng d¹y, ®a d¹ng
c¸c h×nh thøc ®¸nh gi¸ häc sinh nh cã thÓ giao cho c¸c em c¸c dù ¸n nhá råi cho ®¸nh
gi¸ hoÆc ®¸nh gi¸ sù tiÕn bé dÇn dÇn th«ng qua tµi liÖu häc tËp cña c¸c em” .
Theo GS §inh Quang B¸o (Héi th¶o quèc gia vÒ gi¶ng d¹y Sinh häc ë trêng
phæ th«ng ViÖt Nam th¸ng 4 n¨m 2012) khi bµn vÒ SGK th× SGK nªn cã cÊu tróc gåm
hai phÇn lµ phÇn “bµi viÕt” vµ phÇn “c¬ chÕ s ph¹m”. Còng theo GS, phÇn “c¬ chÕ s
ph¹m” gåm “c¸c c©u hái, bµi tËp, c¸c kªnh h×nh, bµi ®äc thªm, tµi liÖu tham kh¶o, c¸c
t liÖu, sè liÖu, sù kiÖn, minh chøng,…C¸c t×nh huèng s ph¹m, c¸c bµi tËp ®îc diÔn ®¹t
díi d¹ng c¸c ®Ò ¸n, c¸c chñ ®Ò tiÓu luËn”.
1.2.
C¬ së lÝ luËn
1.2.1. Kh¸i niÖm häc
Häc lµ mét qu¸ tr×nh bÝ Èn cho ®Õn nay vÉn cha ®îc kh¸m ph¸ ®Çy ®ñ. Qu¸ tr×nh ®ã
diÔn ra bªn trong ®Çu ãc ngêi häc, ta kh«ng quan s¸t ®îc, nªn nã ®îc coi lµ mét hép
®en. Tuy nhiªn s¶n phÈm cña qu¸ tr×nh nµy lµ kiÕn thøc, lµ kÜ n¨ng hay th¸i ®é tøc lµ
kh¶ n¨ng gi¶i thÝch, lµ sù biÕt lµm hay biÕt tån t¹i,, tøc lµ mét hµnh vi øng xö cã thÓ
quan s¸t ®îc. Nh vËy häc lµ mét qu¸ tr×nh khã th«ng hiÓu nhng kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh
l¹i dÔ nhËn biÕt vµ ®Þnh lîng. Cã nh÷ng c¸ch tiÕp cËn vµ quan niÖm sau ®©y vÒ häc :
C¸ch tiÕp cËn thø nhÊt quan t©m ®Õn kÕt qu¶ cuèi cïng lµ s¶n phÈm häc hay hµnh
vi nhËn biÕt ®îc theo m« h×nh cña Pavl«p vµ Skinner : “Häc lµ qu¸ tr×nh lµm biÕn ®æi
hµnh vi tõ kinh nghiÖm hay lµ tõ sù tiÕp xóc víi m«i trêng sèng cña chñ thÓ ”.
14
C¸ch tiÕp cËn thø hai quan t©m ®Õn nh÷ng g× x¶y ra bªn trong ®Çu ãc cña ngêi häc
hay bªn trong “hép ®en” tøc lµ c¸ch tiÕp cËn vÒ trÝ tuÖ theo c¬ chÕ ®ång hãa, ®iÒu øng,
c©n b»ng,… (Piaget) hoÆc vïng ph¸t triÓn gÇn (V g«tski) : “Häc lµ qu¸ tr×nh biÕn ®æi
vµ c©n b»ng cÊu tróc nhËn thøc ®Ó thÝch nghi víi m«i trêng”. “Häc lµ tÝch hîp, ®ång
hãa, ®iÒu øng, “nhËp néi” nh÷ng d÷ liÖu míi lµm biÕn ®æi cÊu tróc nhËn thøc néi t¹i
hiÖn cã”.
C¸ch tiÕp cËn thø ba cã xu híng kÕt hîp hai c¸ch tiÕp cËn trªn theo m« h×nh qu¸
tr×nh th«ng tin : “Häc lµ tù t¹o ra kh¶ n¨ng x¸c ®Þnh vÊn ®Ò cÇn gi¶i quyÕt, thu nhËn,
xö lý th«ng tin vµ øng dông ch¬ng tr×nh gi¶i quyÕt vÊn ®Ò”.
Ngoµi ba c¸ch tiÕp cËn trªn, ngêi ta còng lu ý tíi c¸ch tiÕp cËn cña b¶n th©n ngêi
häc, ngêi trong cuéc, ngêi võa häc, võa lµm, võa tù xem m×nh lµm, võa t duy vµ võa tù
nhËn biÕt m×nh t duy ra sao. C¸c cuéc th¨m dß, t×m hiÓu t¹i c¸c trêng ®¹i häc óc tõ
1979 – 1993 ®· ®a ra s¸u ®Þnh nghÜa häc cña sinh viªn ®îc s¾p xÕp theo tr×nh ®é nhËn
thøc tõ ®¬n gi¶n (häc lµ thu nhËn, tÝch lòy vµ gia t¨ng sè lîng kiÕn thøc) ®Õn phøc t¹p
(häc lµ biÕn ®æi nhËn thøc, biÕn ®æi con ngêi) nh sau:
(1) Häc lµ chiÕm lÜnh th«ng tin cµng nhiÒu cµng tèt. Cµng häc cµng n¾m ®îc nhiÒu
th«ng tin. Häc lµ thu nhËn, tÝch lòy, gia t¨ng sè lîng kiÕn thøc.
(2) Häc lµ ghi nhí, lÆp l¹i vµ thuéc lßng. Häc lµ qu¸ tr×nh tÝch luü th«ng tin mµ ta cã
thÓ t¸i hiÖn nh lµ nh÷ng mÈu kiÕn thøc t¸ch biÖt nhau.
(3) Häc lµ qu¸ tr×nh chiÕm lÜnh, øng dông hay sö dông kiÕn thøc. Häc lµ n¾m b¾t sù
kiÖn, kÜ n¨ng hay quy tr×nh cã thÓ lu tr÷ vµ sö dông khi cÇn. Häc lµ tÝch lòy th«ng tin
vµo bé nhí ®Ó sö dông mçi khi cã t×nh huèng ®ßi hái.
Ba ®Þnh nghÜa nµy cßn n«ng c¹n, hêi hît, míi chØ nhÊn m¹nh tíi mÆt ®Þnh l îng, ë
gia ®o¹n s¬ ®¼ng cña qu¸ tr×nh nhËn thøc lµ ghi nhí, nh¾c l¹i.
(4) Häc lµ qu¸ tr×nh trõu tîng hãa, ®Þnh híng, ®Þnh gi¸ trÞ . Häc lµ liªn kÕt c¸i ®ang
häc víi c¸i ®· biÕt vµ víi thùc tiÔn cuéc sèng. Häc lµ hiÓu b¶n chÊt sù vËt , nèi liÒn sù
vËt víi nhau, lý gi¶i vµ kiÓm nghiÖm gi¸ trÞ cña sù vËt trong thùc tiÔn.
(5) Häc lµ t¹o ra sù biÕn ®æi vÒ nhËn thøc ®Ó hiÓu biÕt thÕ giíi b»ng c¸ch lý gi¶i vµ
th«ng hiÓu thùc tiÔn. Häc lµ x¸c ®Þnh m« h×nh th«ng tin vµ liªn kÕt m« h×nh ®ã víi
th«ng tin tõ c¸c t×nh huèng vµ hoµn c¶nh kh¸c nhau tõ ®ã ngêi häc thay ®æi nhËn thøc
cña m×nh.
(6) Häc lµ biÕn ®æi con ngêi. Häc lµ th«ng hiÓu thÕ giíi b»ng nhiÒu con ®êng kh¸c
nhau mµ kÕt qu¶ lµ lµm biÕn ®æi b¶n th©n con ngêi. Häc lµ qu¸ tr×nh tù t¹o ra sù tiÕn
hãa tæng hîp vÒ tri thøc, kÜ n¨ng, th¸i ®é vµ gi¸ trÞ cña mét con ngêi. §i vµo chiÒu s©u,
häc cã b¶n chÊt cèt lâi lµ tù häc.
Ba ®Þnh nghÜa sau ®· ®i vµo mÆt ®Þnh tÝnh, vµo chiÒu s©u, vµo b¶n chÊt cña qu¸
tr×nh nhËn thøc nh ph©n tÝch, phª ph¸n, tù häc, tù nghiªn cøu.
KÕt hîp c¸c quan niÖm vµ ®Þnh nghÜa vÒ häc kÓ trªn, ngêi ta ®· rót ra ®Þnh nghÜa vÒ
häc cã kh¶ n¨ng øng dông thùc tiÔn cao h¬n:
“Häc, cèt lâi lµ tù häc, lµ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn néi t¹i, trong ®ã chñ thÓ tù thÓ hiÖn
vµ biÕn ®æi m×nh, tù lµm phong phó gi¸ trÞ cña m×nh b»ng c¸ch thu nhËn, xö lý vµ biÕn
®æi th«ng tin thu nhËn tõ bªn ngoµi thµnh tri thøc bªn trong con ngêi m×nh” [34].
15
1.2.2. Kh¸i niÖm d¹y.
Ngêi d¹y lµ ngêi mµ b»ng kiÕn thøc, kinh nghiÖm s ph¹m cña m×nh híng dÉn
cho ngêi häc ph¬ng ph¸p häc, ®Ó hä høng thó, cã niÒm tin vµo b¶n th©n ®Ó hä t×m ®îc
con ®êng nhËn thøc ch©n lý. Theo quan ®iÓm hiÖn ®¹i, chøc n¨ng cña ngêi d¹y lµ gióp
cho ngêi häc tù t×m ra quy tr×nh c«ng nghÖ ®Ó tù “nhÆt” lÊy tri thøc cho b¶n th©n.
Cã nhiÒu quan niÖm kh¸c nhau vÒ d¹y :
Theo quan niÖm tiÕp cËn néi dung th× :
D¹y lµ ho¹t ®éng cña GV, nh»m truyÒn ®¹t, cung cÊp kiÕn thøc cho ngêi häc
b»ng kinh nghiÖm s ph¹m cña b¶n th©n.
D¹y lµ truyÒn ®¹t kiÕn thøc vµ gi¸ trÞ cña kiÕn thøc. Quan niÖm nµy nhÊn m¹nh
c¸ch sö dông t liÖu mang l¹i cµng nhiÒu th«ng tin vµ cµng biÕt c¸ch sö dông th«ng tin
cµng tèt.
D¹y lµ gióp ®ì HS häc tËp ®îc dÔ dµng, cã nghÜa lµ gióp HS hiÓu ®îc th«ng tin
®Ó häc vµ øng dông vµo lÜnh vùc kh¸c nhau, vµo nh÷ng hoµn c¶nh kh¸c nhau.
Theo quan niÖm tiÕp cËn vÒ ph¬ng ph¸p th×:
D¹y lµ viÖc gióp HS tù t×m ra quy tr×nh c«ng nghÖ ®Ó nhËn thøc ra c¸c kh¸i
niÖm tõ sù vËt, hiÖn tîng råi tõ c¸c kh¸i niÖm nhËn thøc ®îc gãp phÇn lµm biÕn ®æi tù
nhiªn x· héi trªn c¬ së t¹o ra c¸c s¶n phÈm ®Æc trng. S¶n phÈm ®Æc trng cã hai møc ®é
gi¸ trÞ : ë møc thÊp, s¶n phÈm t¹o ra ®ñ nu«i sèng b¶n th©n ngêi häc; ë møc cao, s¶n
phÈm t¹o ra ®ñ nu«i sèng b¶n th©n vµ gãp phÇn nu«i sèng ngêi kh¸c.
D¹y lµ ho¹t ®éng nh»m lµm thay ®æi quan niÖm hoÆc nhËn thøc cña ngêi häc vÒ
thùc t¹i. Nh vËy ë ®©y, d¹y ®îc coi lµ ho¹t ®éng hîp t¸c gi÷a ngêi d¹y vµ ngêi häc.
D¹y lµ hç trî cho viÖc häc, tøc lµ gióp ngêi häc lËp kÕ ho¹ch, híng dÉn cho ngêi häc tù kiÓm tra, tù ®¸nh gi¸ vµ tù ®iÒu chØnh viÖc häc ®Ó ®¹t môc ®Ých häc tËp ®Æt
ra. Nh vËy, ngêi häc ®îc coi lµ trung t©m, tù m×nh chÞu tr¸ch nhiÖm c¶ vÒ viÖc häc,
néi dung häc vµ ph¬ng ph¸p häc. Néi dung cña ®Ò tµi híng tíi quan niÖm d¹y thø hai
nµy. Theo GS NguyÔn C¶nh Toµn vµ céng sù (2002), kh¸i niÖm d¹y ®îc chia lµm hai
kiÓu vµ ®îc m« h×nh hãa nh sau :
KiÓu truyÒn ®¹t thô ®éng 1 chiÒu tõ
thÇy ®Õn trß
Tri thøc
KiÓu d¹y häc hîp t¸c hai chiÒu
Tri thøc
Líp
ThÇy
Trß
ThÇy : Chñ thÓ truyÒn ®¹t.
Trß : Thô ®éng tiÕp thu.
Tri thøc: Nhí l¹i, lÆp l¹i, thuéc lßng.
ThÇy
Trß
ThÇy: T¸c nh©n, híng dÉn, träng tµi.
Trß: Chñ thÓ, hîp t¸c víi b¹n, víi thÇy, tù
lùc t×m ra kiÕn thøc.
Líp: Céng ®ång líp häc, n¬i trao ®æi, hîp
t¸c, m«i trêng x· héi.
Tri thøc: S¸ng t¹o, do häc sinh tù t×m ra
16
víi sù hîp t¸c cña b¹n, cña thÇy.
1.2.3. Chu tr×nh d¹y häc theo quan ®iÓm hiÖn ®¹i.
Chu kú d¹y t¸c ®éng hîp lý vµ phï hîp, céng hëng víi chu kú häc cña häc trß. Mèi
quan hÖ gi÷a hai chu kú ®ã ®îc GS.VS. NguyÔn C¶nh Toµn vµ céng sù tãm t¾t trong s¬
®å sau:
ThÇy – t¸c nh©n
Trß – chñ thÓ
Híng dÉn
Tù nghiªn cøu
Tæ chøc
Tù thÓ hiÖn
Träng tµi, cè vÊn
Tù kiÓm tra, tù ®iÒu
chØnh
Theo s¬ ®å trªn, ta cã thÓ dÔ dµng nhËn thÊy mçi chu kú d¹y vµ häc ®Òu gåm ba
thêi kú t¸c ®éng qua l¹i, céng hëng lÉn nhau:
ë thêi thø nhÊt, thÇy ®ãng vai trß lµ ngêi híng dÉn cho häc sinh vÒ c¸c vÊn ®Ò
cÇn gi¶i quyÕt, vÒ c¸c nhiÖm vô ph¶i thùc hiÖn. T¬ng øng víi thêi kú nµy lµ thêi tù
nghiªn cøu trong chu tr×nh häc. ë ®ã, trß tù thu thËp, xö lý th«ng tin qua quan s¸t, tra
cøu, su tÇm tõ c¸c tµi liÖu, m« t¶ c¸c ®iÒu ®· quan s¸t, thu thËp ®îc, gi¶i thÝch, ph¸t
hiÖn ra c¸c mèi quan hÖ, c¸c vÊn ®Ò, ®Þnh híng gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò. KiÕn thøc thu
nhËn trong qu¸ tr×nh nµy mang tÝnh c¸ nh©n, chñ quan, cã thÓ cha hoµn toµn ®óng.
ë thêi thø hai, thÇy ®ãng vai trß lµ ngêi tæ chøc, t¹o ®iÒu kiÖn cho trß thÓ hiÖn
ra ngoµi nh÷ng g× ®· thu nhËn ®îc qua thêi kú tù nghiªn cøu. Ngêi häc th«ng qua v¨n
b¶n, lêi nãi ®Ó tr×nh bµy, b¶o vÖ ý kiÕn cña m×nh. Sau thêi kú nµy, kiÕn thøc thu ®îc trë
nªn hoµn thiÖn, chÝnh x¸c, ®Çy ®ñ h¬n.
ë thêi thø ba, trong khi trß tù thÓ hiÖn kiÕn thøc cña m×nh th«ng qua giao tiÕp,
tranh luËn th× thÇy ®ãng vai trß lµ träng tµi, cè vÊn nhê ®ã mµ sau khi thÓ hiÖn, ng êi
häc ®îc b¹n, ®îc thÇy gãp ý tõ ®ã mµ tù ®¸nh gi¸, tù ®iÒu chØnh l¹i c¸ch nghÜ vµ néi
dung ®Ó kiÕn thøc trë nªn chÝnh x¸c, khoa häc, ph¬ng ph¸p häc ®îc hoµn thiÖn h¬n.
§Õn ®©y chu k× d¹y häc ®èi víi chñ ®Ò nµy ®· hoµn thµnh, qu¸ tr×nh l¹i bíc sang mét
chñ ®Ò míi víi ba thêi lÆp l¹i t¬ng tù nh trªn.
C¸c thêi ë c¶ chu k× d¹y vµ häc kh«ng t¸ch rêi mµ t¸c ®éng qua l¹i, ®an xen, hç
trî nhau [16,33].
17
1.2.4. Kh¸i niÖm vµ c¸c møc ®é tù häc.
1.2.4.1. Kh¸i niÖm tù häc.
Theo GS NguyÔn L©n th× “tù” cã nghÜa gèc H¸n ViÖt lµ do chÝnh m×nh. “Tù
häc” lµ tù m×nh häc lÊy kh«ng cÇn cã ngêi d¹y [18].
Theo cè GS.TS §Æng Vò Ho¹t: “Tù häc lµ mét h×nh thøc ho¹t ®éng nhËn thøc
c¸ nh©n, nh»m n¾m v÷ng hÖ thèng tri thøc vµ kÜ n¨ng do b¶n th©n ngêi häc tiÕn hµnh ë
trªn líp hoÆc ë ngoµi líp hoÆc kh«ng theo ch¬ng tr×nh vµ SGK ®· ®îc quy ®Þnh. Tù
häc cã quan hÖ chÆt chÏ víi qu¸ tr×nh d¹y häc nhng nã cã tÝnh ®éc lËp cao vµ mang
®Ëm s¾c th¸i c¸ nh©n” [16].
Theo GS.VS.NguyÔn C¶nh Toµn: “Tù häc lµ tù m×nh ®éng n·o suy nghÜ, sö
dông c¸c n¨ng lùc trÝ tuÖ (quan s¸t, so s¸nh, ph©n tÝch, tæng hîp, …) vµ cã khi c¶ c¬
b¾p (khi ph¶i sö dông c«ng cô) cïng c¸c phÈm chÊt cña m×nh, råi c¶ ®éng c¬, t×nh
c¶m, c¶ nh©n sinh quan, thÕ giíi quan (nh trung thùc, kh¸ch quan, cã trÝ tiÕn thñ,
kh«ng ng¹i khã, ng¹i khæ, kiªn tr× nhÉn l¹i, lßng say mª khoa häc, …) ®Ó chiÕm lÜnh
mét lÜnh vùc hiÓu biÕt nµo ®ã cña nh©n lo¹i, biÕn lÜnh vùc ®ã thµnh së h÷u cña m×nh
[35].
Tù häc ®i theo ®óng quy luËt cña ho¹t ®éng nhËn thøc v× vËy nh÷ng kiÕn thøc,
kÜ n¨ng cã ®îc do tù häc mang tÝnh bÒn v÷ng.
Theo GS TrÇn B¸ Hoµnh, nãi tíi ph¬ng ph¸p häc th× cèt lâi lµ ph¬ng ph¸p tù
häc. §ã lµ cÇu nèi gi÷a häc tËp vµ NCKH. NÕu rÌn luyÖn cho ngêi häc cã ®îc kÜ n¨ng,
ph¬ng ph¸p, thãi quen tù häc, biÕt vËn dông nh÷ng ®iÒu ®· häc vµo nh÷ng t×nh huèng
míi, biÕt tù lùc gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò gÆp ph¶i th× sÏ t¹o cho hä lßng ham häc, kh¬i
dËy tiÒm n¨ng vèn cã trong mçi ngêi, nhê vËy mµ kÕt qu¶ häc tËp t¨ng lªn gÊp béi,
häc sinh cã thÓ tiÕp tôc tù häc khi vµo ®êi.
Tãm l¹i, tù häc lµ ho¹t ®éng tù gi¸c, ®éc lËp cña chÝnh b¶n th©n ngêi häc nh»m
chiÕm lÜnh tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o… vµ kinh nghiÖm lÞch sö loµi ng êi nãi chung ®Ó ®¹t
tíi môc tiªu häc tËp c¸ nh©n.
1.2.4.2. C¸c møc ®é tù häc
Cã nhiÒu møc ®é tù häc kh¸c nhau [16]:
-
Tù häc cã híng dÉn:
Lµ h×nh thøc ho¹t ®éng tù lùc cña ngêi häc ®Ó chiÕm lÜnh tri thøc vµ h×nh thµnh kÜ
n¨ng t¬ng øng víi sù híng dÉn, tæ chøc, chØ ®¹o cña GV th«ng qua tµi liÖu híng dÉn tù
häc.
Cã hai møc ®é tù häc cã híng dÉn:
+ Møc ®é 1: Ngêi häc cã s¸ch vµ cã thªm nh÷ng ngêi thÇy ë xa híng dÉn tù häc b»ng
tµi liÖu hoÆc b»ng c¸c ph¬ng tiÖn th«ng tin kh¸c. Híng dÉn tù häc chñ yÕu lµ híng dÉn
t duy trong viÖc chiÕm lÜnh tri thøc, híng dÉn tù phª b×nh tÝnh c¸ch trong qu¸ tr×nh
chiÕm lÜnh tri thøc díi d¹ng ph¶n ¸nh th¾c m¾c, gi¶i ®¸p th¾c m¾c, lµm bµi, chÊm bµi.
+ Møc ®é 2: Ngêi häc cã s¸ch, cã thÇy gi¸p mÆt mét sè tiÕt trong ngµy trong tuÇn,
b»ng nh÷ng h×nh thøc th«ng tin trùc tiÕp kh«ng qua m¸y mãc hoÆc Ýt nhiÒu cã sù hç
trî cña m¸y mãc. ThÇy lµm viÖc híng dÉn nh ë møc 1 th«ng qua tµi liÖu híng dÉn tù
häc riªng.
18
-
Tù häc hoµn toµn (häc víi s¸ch, kh«ng cã thÇy bªn c¹nh):
Lµ h×nh thøc tù häc, tù m×nh ho¹t ®éng lÜnh héi tri thøc khoa häc vµ rÌn luyÖn kÜ
n¨ng thùc hµnh kh«ng cã sù híng dÉn trùc tiÕp cña GV .
Trong h×nh thøc tù häc nµy, ngêi häc cÇn ph¶i biÕt lùa chän tµi liÖu, t×m ra nh÷ng
®iÓm chÝnh, ®iÓm quan träng trong c¸c tµi liÖu, ph¶i biÕt c¸ch ghi chÐp, biÕt tãm t¾t vµ
lµm ®Ò c¬ng, biÕt c¸ch tra cøu tõ ®iÓn vµ s¸ch tham kh¶o, biÕt c¸ch lµm viÖc trong th
viÖn.
GS.VS.NguyÔn C¶nh Toµn, sau khi chñ tr× ®Ò ¸n võa häc võa lµm GV, ®· rót ra mét
sè u nhîc ®iÓm cña c¸c h×nh thøc häc trªn: Víi h×nh thøc häc cã gi¸p mÆt thÇy th× cã
thuËn lîi lµ khi cã g× kh«ng hiÓu th× ngêi häc cã thÓ hái thÇy ngay, ®ì tèn thêi gian
mµy mß. Nhng h×nh thøc häc nµy l¹i cã nhîc ®iÓm lµ v× gi¸p mÆt thÇy nªn nhiÒu khi
ngêi häc cã tÝnh û l¹i, kh«ng chÞu ®µo s©u, suy nghÜ thÊu ®¸o ®· hái thÇy do ®ã hiÖu
qu¶ häc cha cao. Víi h×nh thøc tù häc kh«ng gi¸p mÆt thÇy th× ngîc l¹i nhng l¹i cã h¹n
chÕ rÊt lín lµ ngêi häc ph¶i tèn rÊt nhiÒu c«ng søc cho viÖc mµy mß thö vµ sai. V× vËy,
trong thùc tÕ cÇn cã sù phèi hîp linh ho¹t c¸c h×nh thøc tù häc kh¸c nhau tïy theo
tr×nh ®é cña ngêi häc mµ cao nhÊt chÝnh lµ tù häc hoµn toµn. Víi häc sinh phæ th«ng,
viÖc rÌn c¸c kÜ n¨ng tù häc cßn cÇn cÈn träng h¬n n÷a. Trong ®ã, ngêi GV cÇn ph¶i
biÕt tïy thuéc vµo môc tiªu, néi dung d¹y häc vµ møc ®é t duy cña HS mµ c©n nh¾c
h×nh thøc tù häc phï hîp [35].
1.2.5. KÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu.
1.2.5.1. Kh¸i niÖm kÜ n¨ng.
Kü n¨ng lµ mét vÊn ®Ò ®îc nhiÒu t¸c gi¶ quan t©m nghiªn cøu. Tïy theo c¸ch
tiÕp cËn kh¸c nhau víi ®èi tîng nghiªn cøu mµ mçi t¸c gi¶ cã quan niÖm kh¸c nhau
vÒ kÜ n¨ng. Theo nhiÒu t¸c gi¶ ®¸nh gi¸ th× cã hai híng tiÕp cËn kh¸i niÖm kÜ n¨ng:
Khuynh híng thø nhÊt xem xÐt kÜ n¨ng nghiªng vÒ gãc ®é n¨ng lùc con ngêi; Khuynh
híng thø hai xem xÐt kÜ n¨ng nghiªng vÒ mÆt kÜ thuËt hµnh ®éng [10].
Mét sè quan niÖm vÒ kÜ n¨ng theo khuynh híng thø nhÊt, xem xÐt kÜ n¨ng
nghiªng vÒ gãc ®é n¨ng lùc con ngêi.
T¸c gi¶ Hoµng Phª (vµ céng sù ) [28] vµ t¸c gi¶ TrÇn B¸ Hoµnh [12] cho r»ng:
“KÜ n¨ng lµ kh¶ n¨ng vËn dông kiÕn thøc ®· thu nhËn trong mét lÜnh vùc nµo ®ã ¸p
dông vµo thùc tÕ. KÜ n¨ng khi ®¹t ®Õn møc ®é thuÇn thôc lµ kÜ x¶o”.
GS NguyÔn L©n còng ®a ra kh¸i niÖm kÜ n¨ng t¬ng ®èi thèng nhÊt víi c¸c t¸c
gi¶ trªn: “KÜ n¨ng lµ kh¶ n¨ng øng dông tri thøc khoa häc vµo thùc tiÔn” [18].
Theo tõ ®iÓn Oxford vµ tõ ®iÓn Anh ViÖt th×: “KÜ n¨ng lµ kh¶ n¨ng lµm tèt mét
viÖc g× ®ã” [39, 44].
Theo tõ ®iÓn American Heritage (dÉn theo NguyÔn V¨n HiÒn) th×: “KÜ n¨ng lµ
sù thµnh th¹o, sù khÐo lÐo cã ®îc qua ®µo t¹o, qua tÝch lòy kinh nghiÖm”[10].
Theo V¨n ThÞ Thanh Nhung (dÉn theo NguyÔn V¨n HiÒn): “KÜ n¨ng lµ kh¶
n¨ng thùc hiÖn cã kÕt qu¶ mét hµnh ®éng hay mét ho¹t ®éng cô thÓ dùa trªn nh÷ng tri
thøc, kinh nghiÖm nh»m ®¹t ®îc môc ®Ých ®Ò ra”. Theo t¸c gi¶, ngêi cã kÜ n¨ng hµnh
®éng trong mét lÜnh vùc nµo ®ã ®îc thÓ hiÖn ë nh÷ng dÊu hiÖu c¬ b¶n nh: Cã tri thøc
vÒ hµnh ®éng; Thùc hiÖn hµnh ®éng ®óng víi yªu cÇu; §¹t ®îc kÕt qu¶ hµnh ®éng; Cã
thÓ thùc hiÖn ®îc hµnh ®éng cã kÕt qu¶ trong nh÷ng ®iÒu kiÖn thay ®æi. Còng theo t¸c
19
gi¶: KÜ n¨ng bao giê còng g¾n víi mét hµnh ®éng cô thÓ; tÝnh ®óng ®¾n, thµnh th¹o vµ
linh ho¹t lµ tiªu chÝ quan träng ®Ó kh¼ng ®Þnh sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña kÜ n¨ng;
kÜ n¨ng kh«ng cã tÝnh chÊt bÈm sinh mµ lµ s¶n phÈm cña ho¹t ®éng thùc tiÔn.
Mét sè quan niÖm vÒ kÜ n¨ng theo khuynh híng thø hai, xem kÜ n¨ng nghiªng
vÒ mÆt kÜ thuËt hµnh ®éng:
Theo A.V.Petrovski (dÉn theo NguyÔn V¨n HiÒn): “KÜ n¨ng lµ c¸ch thøc hµnh
®éng dùa trªn c¬ së tri thøc vµ ®îc h×nh thµnh th«ng qua luyÖn tËp, t¹o kh¶ n¨ng cho
con ngêi ph¶n øng ®îc kh«ng chØ ngay trong ®iÒu kiÖn quen thuéc mµ ngay c¶ trong
®iÒu kiÖn míi ph¸t sinh”[10].
Theo t¸c gi¶ Hµ ThÕ Ng÷, §Æng Vò Ho¹t th×: “KÜ n¨ng lµ c¸ch thøc hµnh ®éng
dùa trªn c¬ së tæ hîp nh÷ng tri thøc vµ kÜ x¶o. KÜ n¨ng ®îc h×nh thµnh b»ng con ®êng
luyÖn tËp t¹o kÜ n¨ngcho con ngêi thùc hiÖn hµnh ®éng kh«ng chØ trong nh÷ng ®iÒu
kiÖn quen thuéc mµ c¶ trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ®· thay ®æi” [10].
VÒ mÆt ph©n lo¹i: C¸c nhµ nghiªn cøu thêng ph©n lo¹i kÜ n¨ng theo møc ®é
phøc t¹p:
Theo quan ®iÓm T©m lÝ häc, kÜ n¨ng ®îc ph©n chia thµnh: KÜ n¨ng nguyªn sinh
(lµ kÜ n¨ng ban ®Çu, ®îc h×nh thµnh ®Çu tiªn th«ng qua c¸c hµnh ®éng ®¬n gi¶n, lµ c¬
së ®Ó h×nh thµnh kÜ x¶o), kÜ n¨ng thø sinh (nh÷ng kÜ n¨ng phøc hîp ®îc h×nh thµnh dùa
trªn mét sè kÜ n¨ng bËc thÊp vµ mét sè kÜ x¶o cã tríc).
Theo quan ®iÓm Gi¸o dôc häc, kÜ n¨ng ®îc chia lµm hai bËc lµ kÜ n¨ng bËc I vµ
kÜ n¨ng bËc II. KÜ n¨ng bËc I lµ kh¶ n¨ng thùc hiÖn ®óng hµnh ®éng phï hîp víi nh÷ng
môc tiªu vµ ®iÒu kiÖn cô thÓ tiÕn hµnh hµnh ®éng Êy, cho dï lµ hµnh ®éng cô thÓ hay
hµnh ®éng trÝ tuÖ. KÜ n¨ng bËc II lµ kh¶ n¨ng thùc hiÖn hµnh ®éng, ho¹t ®éng mét c¸ch
thµnh th¹o, linh ho¹t, s¸ng t¹o, phï hîp víi môc tiªu trong ®iÒu kiÖn kh¸c nhau [10].
Nh vËy cã rÊt nhiÒu quan niÖm kh¸c nhau vÒ kÜ n¨ng, nhng chóng kh«ng m©u
thuÉn nhau mµ sù kh¸c nhau ë ®©y lµ do më réng hay thu hÑp c¸c thµnh phÇn hay cÊu
tróc cña kÜ n¨ng [10].
Dùa trªn c¬ së c¸c nghiªn cøu ®i tríc, t¸c gi¶ NguyÔn V¨n HiÒn trong luËn ¸n
tiÕn sÜ cña m×nh ®· ®a ra c¸c dÊu hiÖu néi hµm cña kÜ n¨ng nh sau:
-
VÒ mÆt cÊu tróc: KÜ n¨ng gåm c¸c tri thøc vÒ hµnh ®éng vµ c¸c hµnh ®éng cô thÓ;
kÜ n¨ng cã tÝnh phøc hîp, gåm nhiÒu ho¹t ®éng, kÜ n¨ng nhá (tøc lµ cã tÝnh chÊt thø
sinh).
VÒ mÆt kÕt qu¶: KÜ n¨ng lµ sù thùc hiÖn cã kÕt qu¶ mét ho¹t ®éng nhÊt ®Þnh.
VÒ mÆt nguån gèc: KÜ n¨ng cã ®îc th«ng qua tr¶i nghiÖm, huÊn luyÖn, ®µo t¹o.
VÒ tÝnh ph¸t triÓn: KÜ n¨ng cã c¸c møc ®é ph¸t triÓn kh¸c nhau: Tõ thÊp ®Õn cao vµ
møc hoµn thiÖn lµ kÜ x¶o; Tõ kÜ thuËt hµnh ®éng ®Õn møc trë thµnh n¨ng lùc con
ngêi tøc lµ trë thµnh mét lo¹i phÈm chÊt nh©n c¸ch; Tõ t¹m thêi ®Õn bÒn v÷ng; Tõ
chç mang tÝnh khu tró trong mét ph¹m vi ho¹t ®éng ®Õn linh ho¹t chuyÓn hãa sang
c¸c lÜnh vùc kh¸c nhau.
Tõ viÖc rót ra ®îc nh÷ng néi hµm cña kh¸i niÖm kÜ n¨ng, t¸c gi¶ nµy còng ®· ®a ra
®îc ®Þnh nghÜa : “KÜ n¨ng lµ kh¶ n¨ng cña chñ thÓ cã ®îc qua ®µo t¹o, rÌn luyÖn ®Ó
thùc hiÖn mét c¸ch linh ho¹t c¸c ho¹t ®éng víi kÕt qu¶ tèt”[10].
20
- Xem thêm -