Đăng ký Đăng nhập
Trang chủ Rèn luyện kỹ năng tự nghiên cứu tài liệu bằng cách cho học sinh viết tiểu luận t...

Tài liệu Rèn luyện kỹ năng tự nghiên cứu tài liệu bằng cách cho học sinh viết tiểu luận trong dạy học phần cơ sở vật chất và di truyền ở lớp 10 chuyên sinh

.DOC
123
93
53

Mô tả:

Së GI¸O DôC vµ ®µo t¹o TØNH H¦NG Y£N Trêng Trung häc phæ th«ng chuyªn Tæ sinh – c«ng nghÖ ---------*****--------S¸ng kiÕn kinh nghiÖm m«n Sinh häc rÌn luyÖn kÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu b»ng c¸ch tæ chøc Cho häc sinh viÕt TiÓu LuËn trong d¹y häc phÇn c¬ së vËt chÊt vµ c¬ chÕ di truyÒn ë líp 10 chuyªn sinh Ngêi thùc hiÖn: NguyÔn ThÞ N¨m Gi¸o viªn tæ Sinh - C«ng nghÖ Trêng THPT Chuyªn Hng Yªn Hng Yªn – 2013 Môc lôc Contents Lêi c¶m ¬n.............................................................................................................. 5 C¸c tõ viÕt t¾t trong Bµi VIÕT.................................................................8 PhÇn I : Më ®Çu.....................................................................................................9 1. LÝ do chän ®Ò tµi................................................................................................9 1 2. Môc ®Ých nghiªn cøu.......................................................................................10 3. Gi¶ thuyÕt khoa häc........................................................................................11 4. §èi tîng vµ kh¸ch thÓ nghiªn cøu..................................................................11 5. NhiÖm vô nghiªn cøu.......................................................................................11 6. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu...................................................................................11 7. Dù kiÕn ®ãng gãp míi cña®Ò tµi.....................................................................12 8. CÊu tróc cña ®Ò tµi..........................................................................................12 PhÇn II: KÕt qu¶ nghiªn cøu.....................................................................13 Ch¬ng I: c¬ së lÝ luËn vµ thùc tiÔn cña ®Ò tµI.............................13 1.1. Tæng quan t×nh h×nh nghiªn cøu....................................................................13 1.1.1. Quèc tÕ....................................................................................................13 1.1.2. Trong níc................................................................................................15 1.2. C¬ së lÝ luËn.....................................................................................................18 1.2.1. Kh¸i niÖm häc.........................................................................................18 1.2.2. Kh¸i niÖm d¹y.........................................................................................19 1.2.3. Chu tr×nh d¹y häc theo quan ®iÓm hiÖn ®¹i.............................................20 1.2.4. Kh¸i niÖm vµ c¸c møc ®é tù häc.............................................................21 1.2.4.1. Kh¸i niÖm tù häc..................................................................................21 1.2.4.2. C¸c møc ®é tù häc...............................................................................22 1.2.5. KÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu.................................................................23 1.2.5.1. Kh¸i niÖm kÜ n¨ng................................................................................23 1.2.5.2. Kh¸i niÖm tµi liÖu.................................................................................25 1.2.5.3. Kh¸i niÖm tù nghiªn cøu......................................................................26 1.2.5.4. KÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu..................................................................26 1.2.6. TiÓu luËn....................................................................................................29 1.2.6.1. Kh¸i niÖm tiÓu luËn.................................................................................29 1.2.6.2. Yªu cÇu cña mét TL.................................................................................31 1.2.6.3. So s¸nh d¹y häc dùa trªn c¸c bµi TL vµ d¹y häc dùa trªn dù ¸n..............32 1.2.6.4. Mèi quan hÖ gi÷a viÖc h×nh thµnh kÜ n¨ng viÕt TL víi viÖc h×nh thµnh kÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu ë häc sinh chuyªn Sinh.............................................33 1.2.6.5. Vai trß cña viÖc h×nh thµnh kÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu b»ng c¸ch tæ chøc cho häc sinh lµm c¸c bµi TL trong d¹y häc Sinh häc ë c¸c líp chuyªn Sinh. .............................................................................................................................. 34 1.3. C¬ së thùc tiÔn cña ®Ò tµi...............................................................................36 1.3.1. Yªu cÇu thùc tiÔn n©ng cao kÜ n¨ng nghiªn cøu tµi liÖu cña HS chuyªn Sinh. .............................................................................................................................. 37 1.3.2. Thùc tr¹ng kÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu cña HS 10 chuyªn Sinh vµ viÖc rÌn HS kÜ n¨ng nµy cña GV .................................................................................38 2 1.3.2.1. NhËn thøc cña GV vµ HS chuyªn Sinh vÒ sù cÇn thiÕt cña kÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu................................................................................................38 1.3.2.2. NhËn thøc cña GV vµ HS vÒ c¸c t¸c dông cña kÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu ®èi víi HS......................................................................................................39 1.3.2.3. C¸c lo¹i tµi liÖu mµ HS sö dông vµ ®îc GV yªu cÇu sö dông ®Ó häc tËp bé m«n Sinh häc........................................................................................................41 1.3.2.4. Thùc tr¹ng kÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu cña HS.....................................44 1.3.2.5. Thùc tr¹ng vËn dông c¸c ph¬ng ph¸p d¹y vµ häc cña GV Sinh häc víi HS c¸c líp chuyªn Sinh..............................................................................................54 1.3.3. Thùc tr¹ng vËn dông ph¬ng ph¸p tæ chøc HS lµm b¸o c¸o TL ®Ó rÌn kÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu cña GV chuyªn Sinh...........................................................58 1.3.3.1. Theo kÕt qu¶ ®iÒu tra trªn GV chuyªn Sinh.............................................58 1.3.3.2. Theo kÕt qu¶ dù giê th¨m líp vµ ®äc gi¸o ¸n cña GV chuyªn Sinh t¹i Chuyªn Hng Yªn..................................................................................................60 1.3.4. Thùc tr¹ng kÜ n¨ng viÕt b¸o c¸o TL cña HS chuyªn Sinh nãi chung vµ 10 Sinh THPT chuyªn Hng Yªn nãi riªng.................................................................61 1.3.5. Nguyªn nh©n cña thùc tr¹ng.......................................................................63 Ch¬ng II: BiÖn ph¸p rÌn kÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu b»ng c¸ch tæ chøc cho Häc sinh VIÕT TIÓU LUËN TRONG D¹Y HäC PHÇN C¥ Së VËT CHÊT Vµ C¥ CHÕ DI TRUYÒn ë LíP 10 CHUY£N SINH........................................................................................................................... 65 2.1. C¬ së khoa häc vµ biÖn ph¸p ®a kiÕn thøc vÒ CSVC - CCDT vµo líp 10 chuyªn Sinh............................................................................................................65 2.1.1. CÊu tróc néi dung ch¬ng tr×nh Sinh häc 10 chuyªn s©u – phÇn Sinh häc tÕ bµo. …………………………………………………………………………..65 2.1.2. CÊu tróc néi dung phÇn CSVC - CCDT theo ch¬ng tr×nh Sinh häc 10 vµ 12 chuyªn s©u............................................................................................................66 2.1.3. C¬ së khoa häc cña viÖc d¹y phÇn CSVC - CCDT ë líp 10 chuyªn Sinh.67 2.1.3.1. XuÊt ph¸t tõ quan ®iÓm x©y dùng ch¬ng tr×nh Sinh häc THPT vµ THPT chuyªn s©u............................................................................................................67 2.1.3.2. XuÊt ph¸t tõ yªu cÇu båi dìng HS giái m«n Sinh häc cña ch¬ng tr×nh n©ng cao vµ chuyªn s©u.................................................................................................70 2.1.3.3. XuÊt ph¸t tõ n¨ng lùc nhËn thøc cña HS 10 chuyªn Sinh.........................72 2.1.3.4. XuÊt ph¸t tõ ®Æc ®iÓm t©m lý häc sinh.....................................................73 2.1.3.5. XuÊt ph¸t tõ thêi lîng dµnh cho m«n Sinh häc ë c¸c líp chuyªn Sinh.....74 2.1.3.6. XuÊt ph¸t tõ kÕt qu¶ ®iÒu tra ý kiÕn c¸c GV chuyªn vÒ kh¶ n¨ng d¹y kiÕn thøc CSVC - CCDT ë líp 10 chuyªn Sinh.............................................................74 2.1.3.7. XuÊt ph¸t tõ ý kiÕn chuyªn gia...............................................................76 2.1.4. BiÖn ph¸p ®a phÇn CSVC - CCDT vµo d¹y ë líp 10 chuyªn Sinh.............77 2.1.4.1. §èi víi phÇn CSVC - CCDT ë cÊp ®é ph©n tö.........................................77 2.1.4.2. §èi víi phÇn CSVC - CCDT ë cÊp ®é tÕ bµo............................................78 3 2.2. C¬ së khoa häc cña viÖc lùa chän phÇn CSVC - CCDT ®Ó rÌn luyÖn kÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu b»ng c¸ch tæ chøc cho HS lµm b¸o c¸o TL......................79 2.3. BiÖn ph¸p rÌn kÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu b»ng c¸ch tæ chøc cho HS lµm b¸o c¸o TL khi d¹y phÇn CSVC - CCDT ë líp 10 chuyªn Sinh........................80 2.3.1. Giai ®o¹n 1: RÌn c¸c kÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu c¬ b¶n........................81 2.3.1.1. RÌn kÜ n¨ng x¸c ®Þnh vÊn ®Ò cÇn nghiªn cøu...........................................81 2.3.1.2. RÌn kÜ n¨ng lùa chän tµi liÖu...................................................................85 2.1.3.3. RÌn kÜ n¨ng x¸c ®Þnh môc ®Ých ®äc tµi liÖu.............................................86 2.3.1.4. RÌn kÜ n¨ng ghi chÐp th«ng tin................................................................87 2.3.1.5. RÌn kÜ n¨ng ®Æt c©u hái...........................................................................90 2.3.1.6. RÌn kÜ n¨ng diÔn ®¹t l¹i th«ng tin ®· thu ®îc theo ý hiÓu cña b¶n th©n ngêi häc....................................................................................................................91 2.3.1.7.RÌn cho HS kÜ n¨ng t duy ®a chiÒu..........................................................93 2.3.2. Giai ®o¹n 2: Tæ chøc cho HS lµm b¸o c¸o TL khi d¹y phÇn CSVC CCDT. …………………………………………………………………………..96 2.3.3. KiÓm tra - §¸nh gi¸..................................................................................103 Ch¬ng III: THùc nghiÖm s ph¹m.........................................................108 3.1. Môc ®Ých thùc nghiÖm..................................................................................108 3.2. Néi dung thùc nghiÖm...................................................................................108 3.3. Ph¬ng ph¸p thùc nghiÖm..............................................................................108 3.3.1. §èi tîng thùc nghiÖm.................................................................................108 3.3.2. C¸ch bè trÝ thùc nghiÖm............................................................................108 3.3.3. Bµi d¹y thùc nghiÖm..................................................................................109 3.3.4. C¸ch tiÕn hµnh thùc nghiÖm......................................................................109 3.3.3.1. Bíc mét....................................................................................................109 3.3.3.2. Bíc hai......................................................................................................110 3.3.3.3. Bíc ba.......................................................................................................110 3.4. KÕt qu¶ thùc nghiÖm.....................................................................................114 3.4.1. VÒ mÆt ®Þnh tÝnh.........................................................................................114 3.4.2. VÒ mÆt ®Þnh lîng........................................................................................121 PhÇn III: KÕT luËn vµ kiÕn nghÞ............................................................128 1. KÕt luËn................................................................................................................128 2. KiÕn nghÞ..............................................................................................................129 Danh môc tµi liÖu tham kh¶o...............................................................130 PhÇn PHô LôC....................................................................................................133 4 LêI C¶M ¥N T«i xin bµy tá lßng c¶m ¬n s©u s¾c tíi GS.TS. §inh Quang B¸o, PGS – TS Lª §×nh Trung, PGS – TS Vò §øc Lu, TS Ng« V¨n Hng, TS Phan ThÞ Thanh Héi ®· ®äc, ñng hé, ®éng viªn vµ gãp ý cho t«i trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn ®Ò tµi s¸ng kiÕn kinh nghiÖm nµy. Xin ch©n thµnh c¶m ¬n Ban gi¸m hiÖu, Ban chuyªn m«n, c¸c GV tæ Sinh – C«ng nghÖ trêng THPT Chuyªn Hng Yªn ®· t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi, gióp ®ì t«i trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn ®Ò tµi. Xin göi lêi c¶m ¬n ch©n thµnh tíi c¸c ®ång nghiÖp tham gia ®ît tËp huÊn chuyªn Sinh do Bé Gi¸o dôc tæ chøc th¸ng 8 n¨m 2012 ®· gióp ®ì t«i thùc hiÖn ®Ò tµi. C¶m ¬n c¸c em HS chuyªn Sinh thuéc trêng THPT Chuyªn Hng Yªn, THPT Chuyªn NguyÔn HuÖ – Hµ Néi, Khèi phæ th«ng Chuyªn §HSP Hµ Néi ®· gióp ®ì t«i trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu. Hng Yªn, ngµy 30/4/ 2013. Ngêi thùc hiÖn ®Ò tµi NguyÔn ThÞ N¨m 5 C¸c tõ viÕt t¾t trong Bµi ViÕt CCDT: C¬ chÕ di truyÒn 6 CSVC: C¬ së vËt chÊt CT : ch¬ng tr×nh GV : Gi¸o viªn HS : Häc sinh KH: Khoa häc NCKH: Nghiªn cøu khoa häc SGK: S¸ch gi¸o khoa THPT: Trung häc phæ th«ng TL: TiÓu luËn. TLKH: TiÓu luËn khoa häc. PhÇn I : Më ®Çu 1. LÝ do chän ®Ò tµi. Trong xu thÕ toµn cÇu hãa vµ sù bïng næ th«ng tin ë thÕ kØ XXI, gi¸o dôc cÇn gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n sau : M©u thuÉn gi÷a viÖc lîng tri thøc ngµy cµng t¨ng, tuæi thä cña tri thøc ngµy cµng ng¾n víi thêi gian ®îc ®µo t¹o trªn ghÕ nhµ trêng cña mçi ngêi lµ cã h¹n. Gi¸o dôc cÇn ®µo t¹o con ngêi ®¸p øng ®îc nh÷ng ®ßi hái cña thÞ trêng lao ®éng vµ nghÒ nghiÖp còng nh cuéc sèng, cã kh¶ n¨ng hßa nhËp vµ c¹nh tranh quèc tÕ, ®Æc biÖt lµ n¨ng lùc hµnh ®éng, tÝnh s¸ng t¹o, n¨ng ®éng, tÝnh tù lùc vµ tr¸ch nhiÖm, n¨ng lùc céng t¸c lµm viÖc, n¨ng lùc gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò phøc hîp, kh¶ n¨ng häc tËp suèt ®êi[11, 23, 24]. Níc ta lµ mét níc chËm ph¸t triÓn, cã tr×nh ®é khoa häc kÜ thuËt thÊp h¬n nhiÒu so víi khu vùc vµ thÕ giíi. Trong bèi c¶nh toµn cÇu hãa, chóng ta cã c¬ héi ®Ó v¬n lªn nhng còng lu«n trong nguy c¬ tôt hËu ngµy cµng xa. ChØ cã mét c¸ch duy nhÊt ®Ó tr¸nh ®îc nguy c¬ ®ã lµ häc thËt tèt, lµ ®i t¾t ®ãn ®Çu. Nhng häc tèt nh thÕ nµo, ®i t¾t ®ãn ®Çu ra sao trong khi c¸c níc ®· ph¸t triÓn th× nÒn gi¸o dôc cña hä còng h¬n h¼n ta vÒ mäi mÆt? Thùc tÕ trong nh÷ng n¨m võa qua cho thÊy, chóng ta ®· nhiÒu lÇn ®æi míi ch¬ng tr×nh vµ s¸ch gi¸o khoa nhng theo nhiÒu ngêi nhËn ®Þnh “ Ta cµng ®æi míi th× cµng háng”. D luËn th× kªu s¸ch gi¸o khoa qu¸ nÆng. C¸c nhµ khoa häc vµ gi¸o dôc th× 7 lªn tiÕng r»ng kiÕn thøc trong s¸ch gi¸o khoa cña ta cßn qu¸ l¹c hËu so víi thÕ giíi. VËy ®iÒu g× ®· lµm nªn c¸i võa thõa võa thiÕu nªu trªn? Ph¶i ch¨ng vÊn ®Ò kh«ng ph¶i t¹i ch¬ng tr×nh hay s¸ch gi¸o khoa mµ lµ do c¸ch häc, c¸ch d¹y? Ph¶i ch¨ng häc sinh cña chóng ta qu¸ thô ®éng nªn ch¬ng tr×nh cã gi¶m t¶i ®Õn ®©u th× vÉn cø lµ nÆng nÒ? Nh÷ng c©u hái trªn chØ cã thÓ ®îc tr¶ lêi khi ta cã ®îc ph¬ng ph¸p d¹y ph¸t huy ®îc nh÷ng néi lùc tiÒm Èn cña ngêi häc. §ã chÝnh lµ c¸ch d¹y tù häc. Yªu cÇu d¹y tù häc còng ®· ®îc thÓ hiÖn trong LuËt gi¸o dôc vµ ch¬ng tr×nh Trung häc phæ th«ng nãi chung. LuËt gi¸o dôc söa ®æi n¨m 2005 quy ®Þnh : “Ph¬ng ph¸p gi¸o dôc ph¶i ph¸t huy tÝnh tÝch cùc, tù gi¸c, chñ ®éng, t duy s¸ng t¹o cña ngêi häc ; båi dìng cho ngêi häc kh¶ n¨ng tù häc, kh¶ n¨ng thùc hµnh, lßng say mª häc tËp vµ ý chÝ v¬n lªn’’[16]. Vµ ch¬ng tr×nh gi¸o dôc phæ th«ng cÊp THPT còng quy ®Þnh: “§èi víi HS cã n¨ng khiÕu, cÇn ph¶i vËn dông h×nh thøc tæ chøc d¹y häc vµ ho¹t ®éng gi¸o dôc thÝch hîp nh»m ph¸t triÓn n¨ng khiÕu, gãp phÇn båi dìng tµi n¨ng trong gi¸o dôc THPT’’[16, 2, 3]. §èi víi hÖ thèng trêng chuyªn cã nhiÖm vô lµ ®µo t¹o nguån nh©n lùc chÊt lîng cao, nguån nh©n tµi, ®éi ngò c¸c nhµ khoa häc trong t¬ng lai cho ®Êt níc, viÖc h×nh thµnh n¨ng lùc tù häc, tù nghiªn cøu tµi liÖu vµ cao h¬n n÷a lµ n¨ng lùc NCKH cµng cÇn ®îc ®Ò cao. Ch¬ng tr×nh d¹y häc chuyªn s©u m«n Sinh häc do bé Gi¸o dôc vµ §µo t¹o ban hµnh n¨m 2009 còng quy ®Þnh: “RÌn luyÖn ph¬ng ph¸p häc ®îc coi nh mét môc tiªu d¹y häc’’ ; “D¹y ph¬ng ph¸p häc, ®Æc biÖt lµ tù häc. T¨ng cêng n¨ng lùc lµm viÖc víi s¸ch gi¸o khoa vµ tµi liÖu tham kh¶o, rÌn luyÖn n¨ng lùc tù häc’’ ; “CÇn khuyÕn khÝch HS tham gia c«ng t¸c NCKH mét c¸ch ®éc lËp hoÆc theo nhãm díi sù cè vÊn cña GV ’’. [3] GS.TS. §inh Quang B¸o trong bµi viÕt bµn vÒ vai trß cña SGK víi sù nghiÖp ®æi míi gi¸o dôc ngµy 14/4/2012 ®· chØ ra sù cÇn thiÕt ph¶i cã hÖ thèng c¸c tµi liÖu vµ s¸ch bæ trî cho SGK. Theo Gi¸o s, cÇn c¸c tµi liÖu bæ trî cho SGK v× mÊy lý do chÝnh sau: - Dï cè g¾ng ®Õn ®©u th× khu«n khæ cã h¹n cña SGK, kh¶ n¨ng cã h¹n cña mét hoÆc mét nhãm t¸c gi¶ trong mét thêi gian ng¾n kh«ng thÓ biªn so¹n SGK thËt hoµn thiÖn vÒ chøc n¨ng cung cÊp th«ng tin, vµ ®Æc biÖt lµ chøc n¨ng tæ chøc qu¸ tr×nh s ph¹m. - Ch¬ng tr×nh vµ SGK thêng cã tuæi thä nhÊt ®Þnh, ®ã lµ kho¶ng thêi gian cã nhiÒu biÕn ®æi cÇn linh ho¹t cËp nhËt th«ng qua c¸c tµi liÖu bæ trî vèn linh ho¹t, c« ®äng h¬n. - ViÖc thùc hiÖn ch¬ng tr×nh th× kh«ng ®ång ®Òu gi÷a tõng GV , tõng tËp thÓ s ph¹m cña mçi nhµ trêng, gi÷a c¸c vïng miÒn cho nªn ®Ó ®¸p øng sù ®a d¹ng ®ã rÊt cÇn c¸c tµi liÖu bæ trî ®îc so¹n theo tõng nhu cÇu trªn. Ngoµi ra, ph¬ng ph¸p d¹y häc ph©n hãa theo ®Æc ®iÓm t©m lý, tr×nh ®é, nhu cÇu së thÝch, n¨ng khiÕu chØ thùc hiÖn ®îc thuËn lîi khi cã c¸c tµi liÖu gi¸o khoa bæ trî bªn c¹nh SGK. Sù cÇn thiÕt nguån tµi liÖu bæ trî SGK víi hÖ thèng c¸c trêng Chuyªn cµng bøc thiÕt v× trªn thùc tÕ, yªu cÇu cña ch¬ng tr×nh thi häc sinh giái quèc gia vµ quèc tÕ cao h¬n so víi ch¬ng tr×nh chuyªn s©u. V× vËy, khi d¹y häc sinh chuyªn Sinh, chóng t«i thêng ph¶i lùa chän c¸c néi dung phï hîp tõ c¸c tµi liÖu khoa häc chuyªn s©u vµo d¹y. §iÒu nµy yªu cÇu cao kh«ng chØ ®èi víi GV mµ c¶ häc sinh kh¶ n¨ng khai th¸c tèt c¸c nguån tµi liÖu. 8 Nh vËy, viÖc h×nh thµnh n¨ng lùc tù häc trong ®ã cã kÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu cho HS ®Æc biÖt lµ víi ®èi tîng HS chuyªn lµ tÊt yÕu. Tuy nhiªn, h×nh thµnh kÜ n¨ng ®ã nh thÕ nµo? §ã lµ c©u hái mµ kh«ng Ýt nhµ gi¸o dôc ®ang ®i t×m lêi gi¶i. V× vËy, víi lßng mong mái gãp phÇn nhá bÐ cho sù nghiÖp gi¸o dôc cña níc nhµ, víi kinh nghiÖm d¹y häc cña b¶n th©n, t«i xin m¹nh d¹n ®Ò xuÊt ®Ò tµi s¸ng kiÕn kinh nghiÖm: “RÌn luyÖn kÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu b»ng c¸ch tæ chøc cho HS lµm b¸o c¸o TL trong d¹y häc phÇn c¬ së vËt chÊt vµ c¬ chÕ di truyÒn ë líp 10 chuyªn Sinh’’ 2. Môc ®Ých nghiªn cøu. §Ò xuÊt biÖn ph¸p rÌn luyÖn cho HS kÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu b»ng c¸ch tæ chøc c¸c em lµm b¸o c¸o TL khi d¹y häc phÇn CSVC - CCDT (cÊp ®é ph©n tö vµ cÊp ®é tÕ bµo) ë líp 10 chuyªn Sinh. 3. Gi¶ thuyÕt khoa häc. Th«ng qua viÖc rÌn luyÖn viÕt b¸o c¸o TL, HS sÏ rÌn luyÖn vµ hoµn thiÖn ®îc kÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu, gãp phÇn båi dìng n¨ng lùc tù häc suèt ®êi, gióp HS bíc ®Çu tham gia NCKH ®ång thêi n©ng cao chÊt lîng d¹y – häc phÇn “CSVC - CCDT ë cÊp ®é ph©n tö vµ cÊp ®é tÕ bµo’’. 4. §èi tîng vµ kh¸ch thÓ nghiªn cøu. 4.1. §èi tîng nghiªn cøu. BiÖn ph¸p rÌn kÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu th«ng qua tæ chøc HS viÕt b¸o c¸o TL cho HS 10 chuyªn Sinh khi d¹y häc, phÇn “C¬ së vËt chÊt vµ c¬ chÕ di truyÒn’’. 4.2. Kh¸ch thÓ nghiªn cøu. D¹y häc Sinh häc 10 ë trêng THPT Chuyªn. 5. NhiÖm vô nghiªn cøu. 5.1. Nghiªn cøu c¬ së lÝ luËn cña ®Ò tµi. - C¸c kh¸i niÖm vÒ kÜ n¨ng tù häc, tù nghiªn cøu tµi liÖu cña HS, vÒ kÜ n¨ng NCKH, TL, ®Æc ®iÓm nhËn thøc cña HS THPT ®Æc biÖt lµ HS THPT Chuyªn,… 5.2. Kh¶o s¸t thùc tr¹ng. - C¸c biÖn ph¸p tæ chøc ho¹t ®éng häc tËp cña HS chuyªn Sinh hiÖn nay cña GV . - KÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu, kÜ n¨ng viÕt TL vµ møc ®é n¾m v÷ng kiÕn thøc phÇn CSVC - CCDT ë cÊp ®é ph©n tö vµ cÊp ®é tÕ bµo cña häc sinh líp 10 chuyªn Sinh khi míi bíc vµo líp 10. 5.3. Ph©n tÝch kh¶ n¨ng ®¸p øng yªu cÇu ch¬ng tr×nh chuyªn s©u cña SGK Sinh häc 10 hiÖn hµnh. Tõ ®ã ®Ò xuÊt c¬ së khoa häc cña viÖc lång ghÐp phÇn CSVC – CCDT ë cÊp ®é ph©n tö vµ cÊp ®é tÕ bµo vµo Sinh häc 10 (chuyªn). 5.4. X©y dùng quy tr×nh rÌn kÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu vµ kÜ n¨ng viÕt TL cho HS. Ph©n tÝch mèi qua hÖ qua l¹i cña viÖc rÌn kÜ n¨ng viÕt TL víi viÖc h×nh thµnh kÜ n¨ng tù häc vµ tù nghiªn cøu tµi liÖu cho ngêi häc tõ ®ã ®Ò xuÊt ®îc quy tr×nh rÌn kÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu th«ng qua tæ chøc HS viÕt TL. 5.5. Thùc nghiÖm s ph¹m ®Ó kh¼ng ®Þnh gi¶ thuyÕt khoa häc cña ®Ò tµi. 6. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu. - Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu lý thuyÕt: Thu thËp, nghiªn cøu c¸c tµi liÖu cã liªn quan ®Ó lµm c¬ së lÝ luËn cho ®Ò tµi; X©y dùng mét sè gi¸o ¸n trong ®ã cã sö dông biÖn ph¸p rÌn HS kÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu vµ kÜ n¨ng viÕt TL. 9 - Ph¬ng ph¸p t×m hiÓu thùc tr¹ng: Sö dông phiÕu ®iÒu tra vµ trùc tiÕp cho HS lµm bµi. Ph¬ng ph¸p thùc nghiÖm s ph¹m. + §èi tîng: HS líp 10 Sinh cña trêng THPT Chuyªn Hng Yªn. + Bè trÝ thÝ nghiÖm: ThÝ nghiÖm ®îc bè trÝ t¹i 1 líp lµ líp 10 chuyªn Sinh cña THPT Chuyªn Hng Yªn. HiÖu qu¶ cña biÖn ph¸p ®îc ®¸nh gi¸ b»ng sù tiÕn bé vÒ kiÕn thøc vµ kÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu, kÜ n¨ng viÕt b¸o c¸o TL cña HS so víi tríc thùc nghiÖm. + KiÓm tra, ®¸nh gi¸: So¹n mét sè ®Ò kiÓm tra trong ®ã ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng tù häc vµ tù nghiªn cøu tµi liÖu cña HS. X©y dùng tiªu chÝ ®¸nh gi¸ kÜ n¨ng viÕt TL cña HS tõ ®ã ®¸nh gi¸ sù tiÕn bé cña HS trong kÜ n¨ng nµy qua tõng giai ®o¹n. + Xö lÝ sè liÖu: Sö dông to¸n thèng kª ®Ó xö lÝ kÕt qu¶ thu ®îc. C¸c sè liÖu ®îc xö lÝ trªn Exel. 7. Dù kiÕn ®ãng gãp míi cña ®Ò tµi. - §Ò xuÊt thªm ®îc mét biÖn ph¸p rÌn luyÖn kÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu b»ng c¸ch tæ chøc cho HS líp 10 chuyªn Sinh viÕt b¸o c¸o TL khi d¹y phÇn c¬ së vËt chÊt vµ c¬ chÕ di truyÒn ë cÊp ®é ph©n tö vµ cÊp ®é tÕ bµo. - §Ò xuÊt c¶i tiÕn cÊu tróc SGK Sinh häc 10 hiÖn hµnh nh»m ®¸p øng tèt h¬n yªu cÇu cña ch¬ng tr×nh chuyªn m«n Sinh häc THPT. 8. CÊu tróc cña bµi viÕt. CÊu tróc bµi viÕt gåm c¸c phÇn: - PhÇn I: Më ®Çu. - PhÇn II: KÕt qu¶ nghiªn cøu. - PhÇn III: KÕt luËn vµ kiÕn nghÞ. - Tµi liÖu tham kh¶o vµ phô lôc. PhÇn KÕt qu¶ nghiªn cøu bao gåm ba ch¬ng: + Ch¬ng I: C¬ së lÝ luËn vµ thùc tiÔn cña ®Ò tµi. + Ch¬ng II: RÌn luyÖn kÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu b»ng c¸ch tæ chøc cho häc sinh viÕt TL khi d¹y phÇn CSVC - CCDT ë líp 10 chuyªn Sinh. + Ch¬ng III: Thùc nghiÖm s ph¹m. PhÇn II: KÕt qu¶ nghiªn cøu Ch¬ng I: c¬ së lÝ luËn vµ thùc tiÔn cña ®Ò tµI 1.1. Tæng quan t×nh h×nh nghiªn cøu 1.1.1. Quèc tÕ Tù häc vµ ph¬ng ph¸p d¹y häc tÝch cùc lµ mét vÊn ®Ò ®îc ®Ò cËp nhiÒu trong vµi chôc n¨m gÇn ®©y nh lµ mét yªu cÇu tÊt yÕu cña xu thÕ toµn cÇu hãa, nÒn kinh tÕ tri thøc. Tuy nhiªn, vÊn ®Ò nµy ®· ®îc h×nh thµnh tõ rÊt l©u trong lÞch sö x· héi loµi ngêi. 10 ë thêi kú phong kiÕn, sè lîng HS trong mét líp häc Ýt, l¹i kh«ng cã sù ®ång ®Òu vÒ løa tuæi, t©m lý, tr×nh ®é häc vÊn,…nªn viÖc thÇy gi¸o ph¶i quan t©m tíi n¨ng lùc cña tõng ngêi häc lµ ®¬ng nhiªn. Khæng Tö (551 – 479 TCN), ngêi lu«n ®îc coi lµ “v¹n thÕ s biÓu” ®· ®Ò xuÊt hÖ thèng c¸c ph¬ng ph¸p gi¸o dôc kh¸ chÆt chÏ víi nh÷ng kiÕn gi¶i s©u s¾c, trong ®ã «ng lu«n ®Ò cao tù häc, ph¬ng ph¸p d¹y häc theo kiÓu ®µm tho¹i, phï hîp víi tõng ®èi tîng ngêi häc. ¤ng còng rÊt quan t©m vµ coi träng mÆt tÝch cùc vµ suy nghÜ cña ngêi häc. ¤ng coi träng gi¶ng d¹y b»ng c¸ch trao ®æi gi÷a thÇy vµ trß, ph¸t huy tÝnh n¨ng ®éng, s¸ng t¹o vµ kh¶ n¨ng t duy cña ngêi häc. ¤ng tõng nãi: “ KÎ nµo ch¼ng phÊn ph¸t lªn ®Ó hiÓu th«ng, th× ta ch¼ng gióp cho hiÓu th«ng ®îc. KÎ nµo ch¼ng r¸ng lªn ®Ó tá ý kiÕn m×nh, th× ta ch¼ng khai ph¸t cho ®îc”; “VËt cã bèn gãc, kÎ nµo ®· biÕt râ mét gãc, nhng ch¼ng chÞu c¨n cø vµo ®ã ®Ó biÕt lu«n ba gãc kia, th× ta ch¼ng d¹y cho kÎ Êy n÷a” [31,32,33]. Trong thêi kú c«ng nghiÖp hãa, do nhu cÇu cao vÒ lùc lîng lao ®éng nªn sè lîng häc sinh trong mét líp häc t¨ng, thÇy kh«ng cßn quan t©m hÕt ®îc ®Õn n¨ng lùc häc tËp cña tõng c¸ nh©n häc sinh, tõ ®ã xuÊt hiÖn kiÓu truyÒn thô mang tÝnh gi¸o ®iÒu, mét chiÒu, lµm cho ngêi häc trë nªn thô ®éng. Nhµ s ph¹m J.A. Comensky (1529 - 1670), «ng tæ cña nÒn gi¸o dôc cËn ®¹i, ngêi ®Æt nÒn mãng cho sù ra ®êi cña nhµ trêng hiÖn nay ®· ®Æt vÊn ®Ò: “H·y t×m ra ph¬ng ph¸p cho GV d¹y Ýt h¬n, HS häc nhiÒu h¬n”. ¤ng còng lµ ngêi ®Ò xíng c¸c thuËt ng÷ “ tù gi¸o dôc’’, “ ngêi tù gi¸o dôc” [16]. Theo Dixtecvec (1790 - 1866): NghÖ thuËt s ph¹m cña ngêi thÇy gi¸o kh«ng ph¶i chØ: “ D¹y cho hä c¸ch t×m ra ch©n lý” mµ ph¶i biÕt “ biÕn qu¸ tr×nh d¹y häc thµnh qu¸ tr×nh tù häc” [15]. N¨m 1938, J. Dewey vµ C, Rogers ®· ®Ò cao nhu cÇu, lîi Ých cña ngêi häc, ®Ò xuÊt ngêi häc lùa chän néi dung häc, tù lùc t×m tßi nghiªn cøu, tõ ®ã ®Æt c¬ së cho d¹y häc lÊy HS lµm trung t©m [14]. Theo c¸c nhµ t©m lý häc, “nh©n c¸ch cña trÎ ®îc h×nh thµnh th«ng qua c¸c ho¹t ®éng chñ ®éng, s¸ng t¹o, th«ng qua c¸c hµnh ®éng cã ý thøc”. A.Binet xem trÝ th«ng minh lµ hµnh ®éng cã chñ ®Þnh ®îc ®iÒu khiÓn tõ néi t©m, b»ng c¸ch x¸c lËp mèi liªn hÖ gi÷a chñ thÓ víi hµnh ®éng.J.Piaget quan niÖm trÝ th«ng minh cña trÎ ph¸t triÓn vµ më réng trêng ho¹t ®éng cña nã nhê ®èi tho¹i gi÷a chñ thÓ ho¹t ®éng víi ®èi tîng vµ m«i trêng. Kant “ C¸ch tèt nhÊt ®Ó hiÓu lµ lµm” [14]. N¨m 1968, Jean Vial ®a ra ba tiªu chuÈn cña ph¬ng ph¸p tÝch cùc lµ: Ho¹t ®éng, tù do, tù gi¸o dôc. Trong ®ã, ngêi häc quan s¸t, thao t¸c trªn ®èi tîng, ®îc tù do ph¸t huy s¸ng kiÕn, lùa chän con ®êng ®i tíi kiÕn thøc. Ph¬ng ph¸p tÝch cùc híng tíi ®¸p øng vµ thóc ®Èy nhu cÇu cña trÎ, ph¸t huy tÝnh chñ ®éng, t¨ng cêng tù chñ vµ ph¸t triÓn toµn diÖn nh©n c¸ch cña trÎ, GV trë thµnh ngêi khëi xíng, ®éng viªn, xóc t¸c, trî gióp, híng dÉn, cè vÊn [14]. G.D. Sharmo vµ S.R. Ahmed nhËn ®Þnh: H×nh thøc híng dÉn sinh viªn tù häc lµ mét h×nh thøc tæ chøc häc cã hiÖu qu¶. §ång thêi, «ng còng chØ ra r»ng: “Cèt lâi cña h×nh thøc nµy lµ qu¸ tr×nh ®iÒu khiÓn gi¸n tiÕp cña gi¶ng viªn ®èi víi qu¸ tr×nh tù häc cña sinh viªn th«ng qua viÖc giao nhiÖm vô nhËn thøc ®· ®îc thiÕt kÕ thµnh d¹ng phï hîp, nh»m thùc hiÖn môc ®Ých vµ nhiÖm vô häc tËp ®· ®îc kh¼ng ®Þnh [16]. 11 F.P.Abbatt ®· nghiªn cøu vÒ vai trß, vÞ trÝ cña viÖc tù häc trong häc tËp, ph¬ng ph¸p tæ chøc tù häc vµ nh÷ng nguyªn t¾c, ®iÒu kiÖn ®¶m b¶o cho qu¸ tr×nh tù häc cã hiÖu qu¶. ë Mü, trong nh÷ng n¨m 1970, ý tëng d¹y häc “c¸ nh©n hãa” ®îc thö nghiÖm trªn gÇn 200 trêng trong ®ã GV x¸c ®Þnh môc tiªu, cung cÊp c¸c phiÕu híng dÉn ®Ó HS tiÕn hµnh c«ng viÖc ®éc lËp theo nhÞp ®é phï hîp víi n¨ng lùc. Sau ®ã ph¬ng ph¸p nµy ®îc ph¸t triÓn thµnh “ ph¬ng ph¸p gi¸o dôc theo môc tiªu” víi ch¬ng tr×nh phï hîp víi tõng ngêi häc, chó träng ®µo t¹o ph¬ng ph¸p. HS ®îc trang bÞ nh÷ng kh¶ n¨ng vµ nh÷ng c«ng cô trÝ tuÖ cho phÐp gi¶i quyÕt thµnh c«ng nh÷ng vÊn ®Ò vµ hoµn thµnh môc tiªu ®Ò ra [14] . Nghiªn cøu c¸c nhµ khoa häc tham gia vµo qu¸ tr×nh ph¸t triÓn lÝ thuyÕt n¨ng lîng ë thÕ kØ XIX, ¤txt¬van®¬ thÊy r»ng hä ®Òu vµo trêng ®¹i häc ë tuæi 16 – 17, tÊt c¶ c¸c c«ng tr×nh khoa häc cña häc ®Òu ®îc c«ng bè tríc tuæi 28 vµ n¨ng suÊt lao ®éng cao nhÊt ë tuæi 25. Tõ ®ã «ng ®· kÕt luËn “ph¸t triÓn sím lµ mét ®Æc ®iÓm cña tµi n¨ng”. Sau ®ã P. V©ym¸cn¬ vµ L.Infen®¬ tiÕp tôc kh¼ng ®Þnh “tuæi trÎ lµ tuæi s¸ng t¹o cña c¸c nhµ khoa häc tù nhiªn” [38] . Nh÷ng nghiªn cøu nªu trªn ®· ®Æt chóng ta tr íc vÊn ®Ò vÒ sù cÇn thiÕt rÌn luyÖn cho ngêi häc kÜ n¨ng NCKH vµ tËp dît NCKH ngay tõ khi cßn ngåi trªn ghÕ nhµ trêng phæ th«ng vµ thËm chÝ cã thÓ sím h¬n n÷a. N¨m 1979, trong cuèn “Gi¸o dôc cña trÎ vÒ mÆt x· héi”, ngêi ta ®· chØ ra r»ng: “ trong gi¸o dôc, qu¸ tr×nh x· héi hãa ph¶i ®i song song víi qu¸ tr×nh c¸ nh©n hãa”. Sau ®ã ngêi ta ®Ò xuÊt ph¬ng ¸n “gi¸o dôc theo dù ¸n” víi nh÷ng t×nh huèng thùc tÕ, dµi ngµy, cÇn sö dông c¸c kiÕn thøc liªn m«n vµ liªn néi m«n [14]. Ph ¬ng ph¸p d¹y häc nµy sau ®ã ®îc sö dông kh¸ phæ biÕn trong trêng häc ë c¸c níc tiªn tiÕn. §Çu thÕ kØ XIX, trong kÕ ho¹ch triÓn khai dù ¸n ®a c«ng nghÖ th«ng tin vµo trêng häc ë c¸c níc ®ang vµ chËm ph¸t triÓn, trong ®ã cã ViÖt Nam, TËp ®oµn Intel ®· ®a ra mét sè gîi ý vÒ c¸ch ®Æt c©u hái, c¸ch híng dÉn tæ chøc, c¸ch ®¸nh gi¸,…[6]. Ph¬ng ph¸p d¹y häc cã híng dÉn häc sinh lµm b¸o c¸o TL còng ®îc triÓn khai kh¸ réng r·i trong trêng phæ th«ng ë nhiÒu níc nh lµ mét ph¬ng ph¸p gióp HS tham gia NCKH còng nh ®Ó ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng t duy ph©n tÝch, tæng hîp,… cña ngêi häc. NÕu chóng ta sö dông tõ khãa “scientific essay” hoÆc “essay” ®Ó t×m kiÕm trªn Google, ta sÏ thu ®îc rÊt nhiÒu kÕt qu¶ kh¸c nhau vÒ TL tõ ®Þnh nghÜa, ph©n lo¹i, c¸ch thøc thùc hiÖn,… Ngêi ta còng ®a ra nh÷ng ®Þnh d¹ng kh¸c nhau cho mét bµi TL nh ®Þnh d¹ng MLA, APA, Havard, Chicago,… Trong ®ã ®Þnh d¹ng ® îc sö dông phæ biÕn lµ APA [43]. ë c¸c níc ph¸t triÓn, cßn h×nh thµnh dÞch vô viÕt thuª TL vµ v× vËy trong ngµnh gi¸o dôc cña häc còng cã nh÷ng chÕ tµi rÊt nghiªm kh¾c ®Ó ph¸t hiÖn vµ xö lý c¸c trêng hîp häc sinh, sinh viªn ®¹o v¨n khi viÕt TL. 1.1.2. Trong níc. Cha «ng ta tõ xa xa ®· cã truyÒn thèng tù häc, tù v¬n lªn kh«ng mÖt mái. Trong c«ng cuéc dùng vµ gi÷ níc ®Çy gian khæ, tinh thÇn Êy l¹i cµng ®îc ph¸t huy m¹nh mÏ. Trong chóng ta, kh«ng ai kh«ng biÕt ®Õn chuyÖn An D¬ng V¬ng x©y Loa thµnh, ®Õn chuyÖn Ng« QuyÒn dïng b·i cäc lîi dông thñy triÒu chèng giÆc. §ã lµ nh÷ng thµnh qu¶ cña cha «ng ta trong qu¸ tr×nh tù häc hái, rót kinh nghiÖm tõ thùc tÕ. Trong lÞch sö d©n téc , vÉn cßn ghi tªn nhiÒu nhµ v¨n hãa, nhµ khoa häc thµnh tµi nhê tù häc nh M¹c §Ünh Chi, NguyÔn HiÒn, L¬ng ThÕ Vinh, Lª Quý §«n, Cao B¸ Qu¸t, NguyÔn Siªu,… Chñ tÞch Hå ChÝ Minh, còng lµ mét trong nh÷ng tÊm g¬ng tù häc kh«ng biÕt mÖt mái. Sinh thêi, B¸c Hå cã “ Bót ký ®äc s¸ch”. B¸c ®· chØ ra c¸ch ®äc s¸ch vµ còng tõng nhÊn m¹nh vai trß cña tù häc ®èi víi b¶n th©n ngêi “ t«i n¨m nay 71 tuæi, 12 ngµy nµo còng ph¶i häc … Kh«ng häc th× kh«ng theo kÞp, c«ng viÖc nã sÏ g¹t m×nh l¹i phÝa sau” [25]. Phong trµo tù häc trong nhµ trêng ë níc ta ®îc khëi xíng n¨m 1960 ë c¸c trêng s ph¹m víi khÈu hiÖu: “BiÕn qu¸ tr×nh ®µo t¹o thµnh qu¸ tr×nh tù ®µo t¹o”. [14] N¨m 1977, ë trêng ®¹i häc s ph¹m, GS NguyÔn C¶nh Toµn ®Ò xuÊt vµ chñ tr× ®Ò ¸n ®µo t¹o GV t¹i chÝnh c¸c trêng THPT, gäi lµ ch¬ng tr×nh ®µo t¹o võa häc võa lµm GV . Nh÷ng sinh viªn thuéc hÖ ®µo t¹o nµy lµ nh÷ng ngêi ®· trît ®¹i häc nhng vÉn ë møc “ cã thÓ häc ®îc”, hä ®îc ®µo t¹o ®Ó lµm GV trùc tiÕp t¹i c¸c trêng THPT, trong hoµn c¶nh “xa thÇy” vµ chñ yÕu häc theo h×nh thøc tù häc cã híng dÉn nhng l¹i tham gia thi chung víi sinh viªn hÖ chÝnh quy (®îc häc t¹i trêng s ph¹m), trong ®iÒu kiÖn gÇn thÇy. KÕt qu¶ nghiªn cøu tõ n¨m 1977 ®Õn 1984 cho thÊy kÕt qu¶ häc tËp cña nh÷ng sinh viªn thuéc ch¬ng tr×nh nµy lu«n cã xÊp xØ (h¬n hoÆc kÐm mét chót tïy n¨m) so víi sinh viªn chÝnh quy. Ch¬ng tr×nh ®· gãp phÇn ®¸nh gi¸ ®îc vai trß cao cña tù häc ®èi víi sinh viªn s ph¹m [34, 35]. N¨m 2002, c¸c t¸c gi¶ cuèn “Häc vµ d¹y c¸ch häc” ®· chØ ra r»ng : Häc vÒ c¬ b¶n lµ tù häc, ®ã lµ phÇn néi lùc tøc lµ phÇn nç lùc, cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh cña b¶n th©n ngêi häc. Tù häc “kh«ng ph¶i lµ viÖc riªng cña nh÷ng ngêi th«ng minh ®Æc biÖt mµ lµ viÖc phæ biÕn cña nh÷ng con ngêi b×nh thêng cã ®ñ tr×nh ®é ®Ó häc c¸i s¾p häc”. N¨m 2003, GS Phan Cù Nh©n biªn so¹n cuèn “ Híng dÉn tù ®äc s¸ch Di truyÒn häc” ®· nhÊn m¹nh vai trß cña tù häc ®èi víi sinh viªn nãi chung vµ sinh viªn s ph¹m nãi riªng. §ång thêi, GS còng ®· bíc ®Çu ®a ra nh÷ng gîi ý ®Ó sinh viªn cã thÓ tù häc phÇn Di truyÒn häc trong ®iÒu kiÖn cã lªn líp hoÆc kh«ng [26]. N¨m 2010, t¸c gi¶ Lª ThÞ Thu HuyÒn, trong luËn v¨n th¹c sÜ cña m×nh ®· x©y dùng quy tr×nh d¹y sinh viªn tù häc häc phÇn Sinh lÝ vËt nu«i t¹i trêng Cao ®¼ng S ph¹m S¬n La. Trong luËn v¨n nµy, t¸c gi¶ ®· x©y dùng ®îc quy tr×nh d¹y tù häc cho sinh viªn, trong ®ã cã híng dÉn sinh viªn tù häc hoµn b»ng c¸ch ®a ra c¸c c©u hái, c¸c bµi tËp, c¸c ®Ò tµi [16]. HiÖn nay, rÌn luyÖn ph¬ng ph¸p häc cho ngêi häc ®· ®îc LuËt gi¸o dôc cña chóng ta coi lµ môc tiªu gi¸o dôc vµ ®iÒu ®ã ®· ®îc cô thÓ hãa trong ch¬ng tr×nh. Trong SGK hiÖn nay, bíc ®Çu ®· cã hÖ thèng nh÷ng c©u hái nªu vÊn ®Ò gióp GV thuËn lîi h¬n trong tæ chøc c¸c ho¹t ®éng kh¸m ph¸ cña häc sinh. Tuy nhiªn, tÝnh nªu vÊn ®Ò cña hÖ thèng c©u hái cßn mê nh¹t, ®Æc biÖt lµ cha ph¸t huy ®îc hÕt tÝnh ®éc lËp, tù lùc cña HS. T¸c gi¶ Lª Kh¸nh B»ng ®· ph©n biÖt hai kh¸i niÖm “ nghiªn cøu khoa häc” vµ “tËp dît nghiªn cøu khoa häc”. Theo t¸c gi¶, NCKH víi yªu cÇu cao ë níc ta chØ thùc sù ®îc ®Æt ra víi bËc ®µo t¹o nghiªn cøu sinh. Tuy nhiªn, víi t¸c dông gi¸o dôc cao cña nã mµ cÇn ®îc ®a vµo sím h¬n víi nghÜa lµ “tËp dît NCKH” vµ v× vËy cÇn gi¶m nhÑ c¸c yªu cÇu cña nã nh “kh«ng yªu cÇu kÕt qu¶ ph¶i lµ míi víi nh©n lo¹i” mµ chØ cÇn “míi víi b¶n th©n ngêi nghiªn cøu”. T¸c gi¶ còng ®· chØ ra c¸c lo¹i bµi tËp NCKH, yªu cÇu cña chóng, ý nghÜa gi¸o dôc còng nh c¸ch thøc tiÕn hµnh. Tuy nhiªn, viÖc vËn dông c¸c bµi tËp NCKH nµy ë níc ta thêng míi chØ ¸p dông ë bËc häc ®¹i häc vµ sau ®¹i häc, cßn ë phæ th«ng viÖc vËn dông ®iÒu nµy míi chØ mang tÝnh chÊt tù ph¸t [34]. Trong cuèn “LuËn bµn vµ kinh nghiÖm vÒ tù häc” ®îc viÕt n¨m 1994, t¸c gi¶ Vò V¨n T¶o ®· “®Ò nghÞ lµm thö ®Ó ®a dÇn viÖc tËp dît NCKH vµo trong häc sinh phæ 13 th«ng”. ¤ng ®· chØ ra nh÷ng trêng hîp thö tËp cho häc sinh cÊp 2, cÊp 3 vµ thËm chÝ lµ cÊp 1 NCKH. Tuy nhiªn, theo t¸c gi¶, c¸c ho¹t ®éng trªn míi chØ mang tÝnh chÊt tù ph¸t, cha ®îc thiÕt kÕ thµnh ho¹t ®éng võa søc víi ngêi häc mµ míi chØ lµ “ ¨n theo” c¸c dù ¸n cña c¸c trêng ®¹i häc. [34] Trong chuyªn ®Ò : “ C©u hái, bµi tËp trong d¹y häc sinh häc”, PGS Lª §×nh Trung ®· xÕp TL, luËn v¨n vµo c©u hái, bµi tËp tr¾c nghiÖm tù luËn. Còng trong chuyªn ®Ò nµy, PGS ®· ®a ra kh¸i niÖm vµ quy tr×nh sö dông c©u hái tù lùc vµo trong d¹y häc Sinh häc nh mét d¹ng cña bµi to¸n nhËn thøc. PGS còng ®· híng dÉn nhiÒu luËn v¨n th¹c sÜ vµ luËn ¸n tiÕn sÜ vÒ sö dông c©u hái tù lùc trong nghiªn cøu tµi liÖu míi, trong viÖc chuyÓn t¶i bµi to¸n nhËn thøc, trong viÖc thiÕt kÕ bµi gi¶ng Sinh häc theo híng tÝch cùc hãa ho¹t ®éng häc, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi trong d¹y häc kh¸m ph¸ ®¸p øng víi c¸ch chuyÓn híng d¹y häc tÝch cùc hiÖn nay [37]. N¨m 2003, trong qu¸ tr×nh triÓn khai dù ¸n ®a c«ng nghÖ th«ng tin vµo trêng häc ë ViÖt Nam, tËp ®oµn Intel ®· ®a ra nh÷ng híng dÉn kh¸ cô thÓ cho ph¬ng ph¸p d¹y häc theo dù ¸n mµ c¸c bíc kh¸ gièng víi viÖc thùc hiÖn mét bµi TL nh x¸c ®Þnh tªn ®Ò tµi, triÓn khai néi dung, khi tr×nh bµy cÇn cã danh môc tµi liÖu tham kh¶o,… Tuy nhiªn, ph¬ng ph¸p nµy khi ¸p dông l¹i khã triÓn khai trong ®iÒu kiÖn cña níc ta do: Néi dung ®Ò tµi ph¶i cã tÝnh thùc tiÔn vµ mang tÝnh liªn m«n ®ßi hái kinh phÝ, trang thiÕt bÞ lín vµ nhiÒu lùc lîng cïng tham gia, s¶n phÈm cÇn ®îc häc sinh b¸o c¸o b»ng Powerpoint, Microsoft Publisher, trang Web b»ng Microsoft Publisher. §iÒu nµy lµ rÊt khã v× tr×nh ®é tin häc vµ ph¬ng tiÖn cña ®a sè GV vµ häc sinh kh«ng cho phÐp, ®Æc biÖt ®èi víi häc sinh vïng n«ng th«n [6, 33]. Thø trëng Bé gi¸o dôc, TS.NguyÔn Vinh HiÓn khi tr¶ lêi pháng vÊn cña b¸o chÝ vÒ híng ®æi míi kiÓm tra, ®¸nh gi¸ trong gi¸o dôc phæ th«ng ®· kh¼ng ®Þnh: “Thø nhÊt lµ n©ng cao n¨ng lùc ®¸nh gi¸ häc sinh trªn líp häc trong qu¸ tr×nh gi¶ng d¹y, ®a d¹ng c¸c h×nh thøc ®¸nh gi¸ häc sinh nh cã thÓ giao cho c¸c em c¸c dù ¸n nhá råi cho ®¸nh gi¸ hoÆc ®¸nh gi¸ sù tiÕn bé dÇn dÇn th«ng qua tµi liÖu häc tËp cña c¸c em” . Theo GS §inh Quang B¸o (Héi th¶o quèc gia vÒ gi¶ng d¹y Sinh häc ë trêng phæ th«ng ViÖt Nam th¸ng 4 n¨m 2012) khi bµn vÒ SGK th× SGK nªn cã cÊu tróc gåm hai phÇn lµ phÇn “bµi viÕt” vµ phÇn “c¬ chÕ s ph¹m”. Còng theo GS, phÇn “c¬ chÕ s ph¹m” gåm “c¸c c©u hái, bµi tËp, c¸c kªnh h×nh, bµi ®äc thªm, tµi liÖu tham kh¶o, c¸c t liÖu, sè liÖu, sù kiÖn, minh chøng,…C¸c t×nh huèng s ph¹m, c¸c bµi tËp ®îc diÔn ®¹t díi d¹ng c¸c ®Ò ¸n, c¸c chñ ®Ò tiÓu luËn”. 1.2. C¬ së lÝ luËn 1.2.1. Kh¸i niÖm häc Häc lµ mét qu¸ tr×nh bÝ Èn cho ®Õn nay vÉn cha ®îc kh¸m ph¸ ®Çy ®ñ. Qu¸ tr×nh ®ã diÔn ra bªn trong ®Çu ãc ngêi häc, ta kh«ng quan s¸t ®îc, nªn nã ®îc coi lµ mét hép ®en. Tuy nhiªn s¶n phÈm cña qu¸ tr×nh nµy lµ kiÕn thøc, lµ kÜ n¨ng hay th¸i ®é tøc lµ kh¶ n¨ng gi¶i thÝch, lµ sù biÕt lµm hay biÕt tån t¹i,, tøc lµ mét hµnh vi øng xö cã thÓ quan s¸t ®îc. Nh vËy häc lµ mét qu¸ tr×nh khã th«ng hiÓu nhng kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh l¹i dÔ nhËn biÕt vµ ®Þnh lîng. Cã nh÷ng c¸ch tiÕp cËn vµ quan niÖm sau ®©y vÒ häc : C¸ch tiÕp cËn thø nhÊt quan t©m ®Õn kÕt qu¶ cuèi cïng lµ s¶n phÈm häc hay hµnh vi nhËn biÕt ®îc theo m« h×nh cña Pavl«p vµ Skinner : “Häc lµ qu¸ tr×nh lµm biÕn ®æi hµnh vi tõ kinh nghiÖm hay lµ tõ sù tiÕp xóc víi m«i trêng sèng cña chñ thÓ ”. 14 C¸ch tiÕp cËn thø hai quan t©m ®Õn nh÷ng g× x¶y ra bªn trong ®Çu ãc cña ngêi häc hay bªn trong “hép ®en” tøc lµ c¸ch tiÕp cËn vÒ trÝ tuÖ theo c¬ chÕ ®ång hãa, ®iÒu øng, c©n b»ng,… (Piaget) hoÆc vïng ph¸t triÓn gÇn (V g«tski) : “Häc lµ qu¸ tr×nh biÕn ®æi vµ c©n b»ng cÊu tróc nhËn thøc ®Ó thÝch nghi víi m«i trêng”. “Häc lµ tÝch hîp, ®ång hãa, ®iÒu øng, “nhËp néi” nh÷ng d÷ liÖu míi lµm biÕn ®æi cÊu tróc nhËn thøc néi t¹i hiÖn cã”. C¸ch tiÕp cËn thø ba cã xu híng kÕt hîp hai c¸ch tiÕp cËn trªn theo m« h×nh qu¸ tr×nh th«ng tin : “Häc lµ tù t¹o ra kh¶ n¨ng x¸c ®Þnh vÊn ®Ò cÇn gi¶i quyÕt, thu nhËn, xö lý th«ng tin vµ øng dông ch¬ng tr×nh gi¶i quyÕt vÊn ®Ò”. Ngoµi ba c¸ch tiÕp cËn trªn, ngêi ta còng lu ý tíi c¸ch tiÕp cËn cña b¶n th©n ngêi häc, ngêi trong cuéc, ngêi võa häc, võa lµm, võa tù xem m×nh lµm, võa t duy vµ võa tù nhËn biÕt m×nh t duy ra sao. C¸c cuéc th¨m dß, t×m hiÓu t¹i c¸c trêng ®¹i häc óc tõ 1979 – 1993 ®· ®a ra s¸u ®Þnh nghÜa häc cña sinh viªn ®îc s¾p xÕp theo tr×nh ®é nhËn thøc tõ ®¬n gi¶n (häc lµ thu nhËn, tÝch lòy vµ gia t¨ng sè lîng kiÕn thøc) ®Õn phøc t¹p (häc lµ biÕn ®æi nhËn thøc, biÕn ®æi con ngêi) nh sau: (1) Häc lµ chiÕm lÜnh th«ng tin cµng nhiÒu cµng tèt. Cµng häc cµng n¾m ®îc nhiÒu th«ng tin. Häc lµ thu nhËn, tÝch lòy, gia t¨ng sè lîng kiÕn thøc. (2) Häc lµ ghi nhí, lÆp l¹i vµ thuéc lßng. Häc lµ qu¸ tr×nh tÝch luü th«ng tin mµ ta cã thÓ t¸i hiÖn nh lµ nh÷ng mÈu kiÕn thøc t¸ch biÖt nhau. (3) Häc lµ qu¸ tr×nh chiÕm lÜnh, øng dông hay sö dông kiÕn thøc. Häc lµ n¾m b¾t sù kiÖn, kÜ n¨ng hay quy tr×nh cã thÓ lu tr÷ vµ sö dông khi cÇn. Häc lµ tÝch lòy th«ng tin vµo bé nhí ®Ó sö dông mçi khi cã t×nh huèng ®ßi hái. Ba ®Þnh nghÜa nµy cßn n«ng c¹n, hêi hît, míi chØ nhÊn m¹nh tíi mÆt ®Þnh l îng, ë gia ®o¹n s¬ ®¼ng cña qu¸ tr×nh nhËn thøc lµ ghi nhí, nh¾c l¹i. (4) Häc lµ qu¸ tr×nh trõu tîng hãa, ®Þnh híng, ®Þnh gi¸ trÞ . Häc lµ liªn kÕt c¸i ®ang häc víi c¸i ®· biÕt vµ víi thùc tiÔn cuéc sèng. Häc lµ hiÓu b¶n chÊt sù vËt , nèi liÒn sù vËt víi nhau, lý gi¶i vµ kiÓm nghiÖm gi¸ trÞ cña sù vËt trong thùc tiÔn. (5) Häc lµ t¹o ra sù biÕn ®æi vÒ nhËn thøc ®Ó hiÓu biÕt thÕ giíi b»ng c¸ch lý gi¶i vµ th«ng hiÓu thùc tiÔn. Häc lµ x¸c ®Þnh m« h×nh th«ng tin vµ liªn kÕt m« h×nh ®ã víi th«ng tin tõ c¸c t×nh huèng vµ hoµn c¶nh kh¸c nhau tõ ®ã ngêi häc thay ®æi nhËn thøc cña m×nh. (6) Häc lµ biÕn ®æi con ngêi. Häc lµ th«ng hiÓu thÕ giíi b»ng nhiÒu con ®êng kh¸c nhau mµ kÕt qu¶ lµ lµm biÕn ®æi b¶n th©n con ngêi. Häc lµ qu¸ tr×nh tù t¹o ra sù tiÕn hãa tæng hîp vÒ tri thøc, kÜ n¨ng, th¸i ®é vµ gi¸ trÞ cña mét con ngêi. §i vµo chiÒu s©u, häc cã b¶n chÊt cèt lâi lµ tù häc. Ba ®Þnh nghÜa sau ®· ®i vµo mÆt ®Þnh tÝnh, vµo chiÒu s©u, vµo b¶n chÊt cña qu¸ tr×nh nhËn thøc nh ph©n tÝch, phª ph¸n, tù häc, tù nghiªn cøu. KÕt hîp c¸c quan niÖm vµ ®Þnh nghÜa vÒ häc kÓ trªn, ngêi ta ®· rót ra ®Þnh nghÜa vÒ häc cã kh¶ n¨ng øng dông thùc tiÔn cao h¬n: “Häc, cèt lâi lµ tù häc, lµ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn néi t¹i, trong ®ã chñ thÓ tù thÓ hiÖn vµ biÕn ®æi m×nh, tù lµm phong phó gi¸ trÞ cña m×nh b»ng c¸ch thu nhËn, xö lý vµ biÕn ®æi th«ng tin thu nhËn tõ bªn ngoµi thµnh tri thøc bªn trong con ngêi m×nh” [34]. 15 1.2.2. Kh¸i niÖm d¹y. Ngêi d¹y lµ ngêi mµ b»ng kiÕn thøc, kinh nghiÖm s ph¹m cña m×nh híng dÉn cho ngêi häc ph¬ng ph¸p häc, ®Ó hä høng thó, cã niÒm tin vµo b¶n th©n ®Ó hä t×m ®îc con ®êng nhËn thøc ch©n lý. Theo quan ®iÓm hiÖn ®¹i, chøc n¨ng cña ngêi d¹y lµ gióp cho ngêi häc tù t×m ra quy tr×nh c«ng nghÖ ®Ó tù “nhÆt” lÊy tri thøc cho b¶n th©n. Cã nhiÒu quan niÖm kh¸c nhau vÒ d¹y : Theo quan niÖm tiÕp cËn néi dung th× : D¹y lµ ho¹t ®éng cña GV, nh»m truyÒn ®¹t, cung cÊp kiÕn thøc cho ngêi häc b»ng kinh nghiÖm s ph¹m cña b¶n th©n. D¹y lµ truyÒn ®¹t kiÕn thøc vµ gi¸ trÞ cña kiÕn thøc. Quan niÖm nµy nhÊn m¹nh c¸ch sö dông t liÖu mang l¹i cµng nhiÒu th«ng tin vµ cµng biÕt c¸ch sö dông th«ng tin cµng tèt. D¹y lµ gióp ®ì HS häc tËp ®îc dÔ dµng, cã nghÜa lµ gióp HS hiÓu ®îc th«ng tin ®Ó häc vµ øng dông vµo lÜnh vùc kh¸c nhau, vµo nh÷ng hoµn c¶nh kh¸c nhau. Theo quan niÖm tiÕp cËn vÒ ph¬ng ph¸p th×: D¹y lµ viÖc gióp HS tù t×m ra quy tr×nh c«ng nghÖ ®Ó nhËn thøc ra c¸c kh¸i niÖm tõ sù vËt, hiÖn tîng råi tõ c¸c kh¸i niÖm nhËn thøc ®îc gãp phÇn lµm biÕn ®æi tù nhiªn x· héi trªn c¬ së t¹o ra c¸c s¶n phÈm ®Æc trng. S¶n phÈm ®Æc trng cã hai møc ®é gi¸ trÞ : ë møc thÊp, s¶n phÈm t¹o ra ®ñ nu«i sèng b¶n th©n ngêi häc; ë møc cao, s¶n phÈm t¹o ra ®ñ nu«i sèng b¶n th©n vµ gãp phÇn nu«i sèng ngêi kh¸c. D¹y lµ ho¹t ®éng nh»m lµm thay ®æi quan niÖm hoÆc nhËn thøc cña ngêi häc vÒ thùc t¹i. Nh vËy ë ®©y, d¹y ®îc coi lµ ho¹t ®éng hîp t¸c gi÷a ngêi d¹y vµ ngêi häc. D¹y lµ hç trî cho viÖc häc, tøc lµ gióp ngêi häc lËp kÕ ho¹ch, híng dÉn cho ngêi häc tù kiÓm tra, tù ®¸nh gi¸ vµ tù ®iÒu chØnh viÖc häc ®Ó ®¹t môc ®Ých häc tËp ®Æt ra. Nh vËy, ngêi häc ®îc coi lµ trung t©m, tù m×nh chÞu tr¸ch nhiÖm c¶ vÒ viÖc häc, néi dung häc vµ ph¬ng ph¸p häc. Néi dung cña ®Ò tµi híng tíi quan niÖm d¹y thø hai nµy. Theo GS NguyÔn C¶nh Toµn vµ céng sù (2002), kh¸i niÖm d¹y ®îc chia lµm hai kiÓu vµ ®îc m« h×nh hãa nh sau : KiÓu truyÒn ®¹t thô ®éng 1 chiÒu tõ thÇy ®Õn trß Tri thøc KiÓu d¹y häc hîp t¸c hai chiÒu Tri thøc Líp ThÇy Trß ThÇy : Chñ thÓ truyÒn ®¹t. Trß : Thô ®éng tiÕp thu. Tri thøc: Nhí l¹i, lÆp l¹i, thuéc lßng. ThÇy Trß ThÇy: T¸c nh©n, híng dÉn, träng tµi. Trß: Chñ thÓ, hîp t¸c víi b¹n, víi thÇy, tù lùc t×m ra kiÕn thøc. Líp: Céng ®ång líp häc, n¬i trao ®æi, hîp t¸c, m«i trêng x· héi. Tri thøc: S¸ng t¹o, do häc sinh tù t×m ra 16 víi sù hîp t¸c cña b¹n, cña thÇy. 1.2.3. Chu tr×nh d¹y häc theo quan ®iÓm hiÖn ®¹i. Chu kú d¹y t¸c ®éng hîp lý vµ phï hîp, céng hëng víi chu kú häc cña häc trß. Mèi quan hÖ gi÷a hai chu kú ®ã ®îc GS.VS. NguyÔn C¶nh Toµn vµ céng sù tãm t¾t trong s¬ ®å sau: ThÇy – t¸c nh©n Trß – chñ thÓ Híng dÉn Tù nghiªn cøu Tæ chøc Tù thÓ hiÖn Träng tµi, cè vÊn Tù kiÓm tra, tù ®iÒu chØnh Theo s¬ ®å trªn, ta cã thÓ dÔ dµng nhËn thÊy mçi chu kú d¹y vµ häc ®Òu gåm ba thêi kú t¸c ®éng qua l¹i, céng hëng lÉn nhau: ë thêi thø nhÊt, thÇy ®ãng vai trß lµ ngêi híng dÉn cho häc sinh vÒ c¸c vÊn ®Ò cÇn gi¶i quyÕt, vÒ c¸c nhiÖm vô ph¶i thùc hiÖn. T¬ng øng víi thêi kú nµy lµ thêi tù nghiªn cøu trong chu tr×nh häc. ë ®ã, trß tù thu thËp, xö lý th«ng tin qua quan s¸t, tra cøu, su tÇm tõ c¸c tµi liÖu, m« t¶ c¸c ®iÒu ®· quan s¸t, thu thËp ®îc, gi¶i thÝch, ph¸t hiÖn ra c¸c mèi quan hÖ, c¸c vÊn ®Ò, ®Þnh híng gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò. KiÕn thøc thu nhËn trong qu¸ tr×nh nµy mang tÝnh c¸ nh©n, chñ quan, cã thÓ cha hoµn toµn ®óng. ë thêi thø hai, thÇy ®ãng vai trß lµ ngêi tæ chøc, t¹o ®iÒu kiÖn cho trß thÓ hiÖn ra ngoµi nh÷ng g× ®· thu nhËn ®îc qua thêi kú tù nghiªn cøu. Ngêi häc th«ng qua v¨n b¶n, lêi nãi ®Ó tr×nh bµy, b¶o vÖ ý kiÕn cña m×nh. Sau thêi kú nµy, kiÕn thøc thu ®îc trë nªn hoµn thiÖn, chÝnh x¸c, ®Çy ®ñ h¬n. ë thêi thø ba, trong khi trß tù thÓ hiÖn kiÕn thøc cña m×nh th«ng qua giao tiÕp, tranh luËn th× thÇy ®ãng vai trß lµ träng tµi, cè vÊn nhê ®ã mµ sau khi thÓ hiÖn, ng êi häc ®îc b¹n, ®îc thÇy gãp ý tõ ®ã mµ tù ®¸nh gi¸, tù ®iÒu chØnh l¹i c¸ch nghÜ vµ néi dung ®Ó kiÕn thøc trë nªn chÝnh x¸c, khoa häc, ph¬ng ph¸p häc ®îc hoµn thiÖn h¬n. §Õn ®©y chu k× d¹y häc ®èi víi chñ ®Ò nµy ®· hoµn thµnh, qu¸ tr×nh l¹i bíc sang mét chñ ®Ò míi víi ba thêi lÆp l¹i t¬ng tù nh trªn. C¸c thêi ë c¶ chu k× d¹y vµ häc kh«ng t¸ch rêi mµ t¸c ®éng qua l¹i, ®an xen, hç trî nhau [16,33]. 17 1.2.4. Kh¸i niÖm vµ c¸c møc ®é tù häc. 1.2.4.1. Kh¸i niÖm tù häc. Theo GS NguyÔn L©n th× “tù” cã nghÜa gèc H¸n ViÖt lµ do chÝnh m×nh. “Tù häc” lµ tù m×nh häc lÊy kh«ng cÇn cã ngêi d¹y [18]. Theo cè GS.TS §Æng Vò Ho¹t: “Tù häc lµ mét h×nh thøc ho¹t ®éng nhËn thøc c¸ nh©n, nh»m n¾m v÷ng hÖ thèng tri thøc vµ kÜ n¨ng do b¶n th©n ngêi häc tiÕn hµnh ë trªn líp hoÆc ë ngoµi líp hoÆc kh«ng theo ch¬ng tr×nh vµ SGK ®· ®îc quy ®Þnh. Tù häc cã quan hÖ chÆt chÏ víi qu¸ tr×nh d¹y häc nhng nã cã tÝnh ®éc lËp cao vµ mang ®Ëm s¾c th¸i c¸ nh©n” [16]. Theo GS.VS.NguyÔn C¶nh Toµn: “Tù häc lµ tù m×nh ®éng n·o suy nghÜ, sö dông c¸c n¨ng lùc trÝ tuÖ (quan s¸t, so s¸nh, ph©n tÝch, tæng hîp, …) vµ cã khi c¶ c¬ b¾p (khi ph¶i sö dông c«ng cô) cïng c¸c phÈm chÊt cña m×nh, råi c¶ ®éng c¬, t×nh c¶m, c¶ nh©n sinh quan, thÕ giíi quan (nh trung thùc, kh¸ch quan, cã trÝ tiÕn thñ, kh«ng ng¹i khã, ng¹i khæ, kiªn tr× nhÉn l¹i, lßng say mª khoa häc, …) ®Ó chiÕm lÜnh mét lÜnh vùc hiÓu biÕt nµo ®ã cña nh©n lo¹i, biÕn lÜnh vùc ®ã thµnh së h÷u cña m×nh [35]. Tù häc ®i theo ®óng quy luËt cña ho¹t ®éng nhËn thøc v× vËy nh÷ng kiÕn thøc, kÜ n¨ng cã ®îc do tù häc mang tÝnh bÒn v÷ng. Theo GS TrÇn B¸ Hoµnh, nãi tíi ph¬ng ph¸p häc th× cèt lâi lµ ph¬ng ph¸p tù häc. §ã lµ cÇu nèi gi÷a häc tËp vµ NCKH. NÕu rÌn luyÖn cho ngêi häc cã ®îc kÜ n¨ng, ph¬ng ph¸p, thãi quen tù häc, biÕt vËn dông nh÷ng ®iÒu ®· häc vµo nh÷ng t×nh huèng míi, biÕt tù lùc gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò gÆp ph¶i th× sÏ t¹o cho hä lßng ham häc, kh¬i dËy tiÒm n¨ng vèn cã trong mçi ngêi, nhê vËy mµ kÕt qu¶ häc tËp t¨ng lªn gÊp béi, häc sinh cã thÓ tiÕp tôc tù häc khi vµo ®êi. Tãm l¹i, tù häc lµ ho¹t ®éng tù gi¸c, ®éc lËp cña chÝnh b¶n th©n ngêi häc nh»m chiÕm lÜnh tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o… vµ kinh nghiÖm lÞch sö loµi ng êi nãi chung ®Ó ®¹t tíi môc tiªu häc tËp c¸ nh©n. 1.2.4.2. C¸c møc ®é tù häc Cã nhiÒu møc ®é tù häc kh¸c nhau [16]: - Tù häc cã híng dÉn: Lµ h×nh thøc ho¹t ®éng tù lùc cña ngêi häc ®Ó chiÕm lÜnh tri thøc vµ h×nh thµnh kÜ n¨ng t¬ng øng víi sù híng dÉn, tæ chøc, chØ ®¹o cña GV th«ng qua tµi liÖu híng dÉn tù häc. Cã hai møc ®é tù häc cã híng dÉn: + Møc ®é 1: Ngêi häc cã s¸ch vµ cã thªm nh÷ng ngêi thÇy ë xa híng dÉn tù häc b»ng tµi liÖu hoÆc b»ng c¸c ph¬ng tiÖn th«ng tin kh¸c. Híng dÉn tù häc chñ yÕu lµ híng dÉn t duy trong viÖc chiÕm lÜnh tri thøc, híng dÉn tù phª b×nh tÝnh c¸ch trong qu¸ tr×nh chiÕm lÜnh tri thøc díi d¹ng ph¶n ¸nh th¾c m¾c, gi¶i ®¸p th¾c m¾c, lµm bµi, chÊm bµi. + Møc ®é 2: Ngêi häc cã s¸ch, cã thÇy gi¸p mÆt mét sè tiÕt trong ngµy trong tuÇn, b»ng nh÷ng h×nh thøc th«ng tin trùc tiÕp kh«ng qua m¸y mãc hoÆc Ýt nhiÒu cã sù hç trî cña m¸y mãc. ThÇy lµm viÖc híng dÉn nh ë møc 1 th«ng qua tµi liÖu híng dÉn tù häc riªng. 18 - Tù häc hoµn toµn (häc víi s¸ch, kh«ng cã thÇy bªn c¹nh): Lµ h×nh thøc tù häc, tù m×nh ho¹t ®éng lÜnh héi tri thøc khoa häc vµ rÌn luyÖn kÜ n¨ng thùc hµnh kh«ng cã sù híng dÉn trùc tiÕp cña GV . Trong h×nh thøc tù häc nµy, ngêi häc cÇn ph¶i biÕt lùa chän tµi liÖu, t×m ra nh÷ng ®iÓm chÝnh, ®iÓm quan träng trong c¸c tµi liÖu, ph¶i biÕt c¸ch ghi chÐp, biÕt tãm t¾t vµ lµm ®Ò c¬ng, biÕt c¸ch tra cøu tõ ®iÓn vµ s¸ch tham kh¶o, biÕt c¸ch lµm viÖc trong th viÖn. GS.VS.NguyÔn C¶nh Toµn, sau khi chñ tr× ®Ò ¸n võa häc võa lµm GV, ®· rót ra mét sè u nhîc ®iÓm cña c¸c h×nh thøc häc trªn: Víi h×nh thøc häc cã gi¸p mÆt thÇy th× cã thuËn lîi lµ khi cã g× kh«ng hiÓu th× ngêi häc cã thÓ hái thÇy ngay, ®ì tèn thêi gian mµy mß. Nhng h×nh thøc häc nµy l¹i cã nhîc ®iÓm lµ v× gi¸p mÆt thÇy nªn nhiÒu khi ngêi häc cã tÝnh û l¹i, kh«ng chÞu ®µo s©u, suy nghÜ thÊu ®¸o ®· hái thÇy do ®ã hiÖu qu¶ häc cha cao. Víi h×nh thøc tù häc kh«ng gi¸p mÆt thÇy th× ngîc l¹i nhng l¹i cã h¹n chÕ rÊt lín lµ ngêi häc ph¶i tèn rÊt nhiÒu c«ng søc cho viÖc mµy mß thö vµ sai. V× vËy, trong thùc tÕ cÇn cã sù phèi hîp linh ho¹t c¸c h×nh thøc tù häc kh¸c nhau tïy theo tr×nh ®é cña ngêi häc mµ cao nhÊt chÝnh lµ tù häc hoµn toµn. Víi häc sinh phæ th«ng, viÖc rÌn c¸c kÜ n¨ng tù häc cßn cÇn cÈn träng h¬n n÷a. Trong ®ã, ngêi GV cÇn ph¶i biÕt tïy thuéc vµo môc tiªu, néi dung d¹y häc vµ møc ®é t duy cña HS mµ c©n nh¾c h×nh thøc tù häc phï hîp [35]. 1.2.5. KÜ n¨ng tù nghiªn cøu tµi liÖu. 1.2.5.1. Kh¸i niÖm kÜ n¨ng. Kü n¨ng lµ mét vÊn ®Ò ®îc nhiÒu t¸c gi¶ quan t©m nghiªn cøu. Tïy theo c¸ch tiÕp cËn kh¸c nhau víi ®èi tîng nghiªn cøu mµ mçi t¸c gi¶ cã quan niÖm kh¸c nhau vÒ kÜ n¨ng. Theo nhiÒu t¸c gi¶ ®¸nh gi¸ th× cã hai híng tiÕp cËn kh¸i niÖm kÜ n¨ng: Khuynh híng thø nhÊt xem xÐt kÜ n¨ng nghiªng vÒ gãc ®é n¨ng lùc con ngêi; Khuynh híng thø hai xem xÐt kÜ n¨ng nghiªng vÒ mÆt kÜ thuËt hµnh ®éng [10]. Mét sè quan niÖm vÒ kÜ n¨ng theo khuynh híng thø nhÊt, xem xÐt kÜ n¨ng nghiªng vÒ gãc ®é n¨ng lùc con ngêi. T¸c gi¶ Hoµng Phª (vµ céng sù ) [28] vµ t¸c gi¶ TrÇn B¸ Hoµnh [12] cho r»ng: “KÜ n¨ng lµ kh¶ n¨ng vËn dông kiÕn thøc ®· thu nhËn trong mét lÜnh vùc nµo ®ã ¸p dông vµo thùc tÕ. KÜ n¨ng khi ®¹t ®Õn møc ®é thuÇn thôc lµ kÜ x¶o”. GS NguyÔn L©n còng ®a ra kh¸i niÖm kÜ n¨ng t¬ng ®èi thèng nhÊt víi c¸c t¸c gi¶ trªn: “KÜ n¨ng lµ kh¶ n¨ng øng dông tri thøc khoa häc vµo thùc tiÔn” [18]. Theo tõ ®iÓn Oxford vµ tõ ®iÓn Anh ViÖt th×: “KÜ n¨ng lµ kh¶ n¨ng lµm tèt mét viÖc g× ®ã” [39, 44]. Theo tõ ®iÓn American Heritage (dÉn theo NguyÔn V¨n HiÒn) th×: “KÜ n¨ng lµ sù thµnh th¹o, sù khÐo lÐo cã ®îc qua ®µo t¹o, qua tÝch lòy kinh nghiÖm”[10]. Theo V¨n ThÞ Thanh Nhung (dÉn theo NguyÔn V¨n HiÒn): “KÜ n¨ng lµ kh¶ n¨ng thùc hiÖn cã kÕt qu¶ mét hµnh ®éng hay mét ho¹t ®éng cô thÓ dùa trªn nh÷ng tri thøc, kinh nghiÖm nh»m ®¹t ®îc môc ®Ých ®Ò ra”. Theo t¸c gi¶, ngêi cã kÜ n¨ng hµnh ®éng trong mét lÜnh vùc nµo ®ã ®îc thÓ hiÖn ë nh÷ng dÊu hiÖu c¬ b¶n nh: Cã tri thøc vÒ hµnh ®éng; Thùc hiÖn hµnh ®éng ®óng víi yªu cÇu; §¹t ®îc kÕt qu¶ hµnh ®éng; Cã thÓ thùc hiÖn ®îc hµnh ®éng cã kÕt qu¶ trong nh÷ng ®iÒu kiÖn thay ®æi. Còng theo t¸c 19 gi¶: KÜ n¨ng bao giê còng g¾n víi mét hµnh ®éng cô thÓ; tÝnh ®óng ®¾n, thµnh th¹o vµ linh ho¹t lµ tiªu chÝ quan träng ®Ó kh¼ng ®Þnh sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña kÜ n¨ng; kÜ n¨ng kh«ng cã tÝnh chÊt bÈm sinh mµ lµ s¶n phÈm cña ho¹t ®éng thùc tiÔn. Mét sè quan niÖm vÒ kÜ n¨ng theo khuynh híng thø hai, xem kÜ n¨ng nghiªng vÒ mÆt kÜ thuËt hµnh ®éng: Theo A.V.Petrovski (dÉn theo NguyÔn V¨n HiÒn): “KÜ n¨ng lµ c¸ch thøc hµnh ®éng dùa trªn c¬ së tri thøc vµ ®îc h×nh thµnh th«ng qua luyÖn tËp, t¹o kh¶ n¨ng cho con ngêi ph¶n øng ®îc kh«ng chØ ngay trong ®iÒu kiÖn quen thuéc mµ ngay c¶ trong ®iÒu kiÖn míi ph¸t sinh”[10]. Theo t¸c gi¶ Hµ ThÕ Ng÷, §Æng Vò Ho¹t th×: “KÜ n¨ng lµ c¸ch thøc hµnh ®éng dùa trªn c¬ së tæ hîp nh÷ng tri thøc vµ kÜ x¶o. KÜ n¨ng ®îc h×nh thµnh b»ng con ®êng luyÖn tËp t¹o kÜ n¨ngcho con ngêi thùc hiÖn hµnh ®éng kh«ng chØ trong nh÷ng ®iÒu kiÖn quen thuéc mµ c¶ trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ®· thay ®æi” [10]. VÒ mÆt ph©n lo¹i: C¸c nhµ nghiªn cøu thêng ph©n lo¹i kÜ n¨ng theo møc ®é phøc t¹p: Theo quan ®iÓm T©m lÝ häc, kÜ n¨ng ®îc ph©n chia thµnh: KÜ n¨ng nguyªn sinh (lµ kÜ n¨ng ban ®Çu, ®îc h×nh thµnh ®Çu tiªn th«ng qua c¸c hµnh ®éng ®¬n gi¶n, lµ c¬ së ®Ó h×nh thµnh kÜ x¶o), kÜ n¨ng thø sinh (nh÷ng kÜ n¨ng phøc hîp ®îc h×nh thµnh dùa trªn mét sè kÜ n¨ng bËc thÊp vµ mét sè kÜ x¶o cã tríc). Theo quan ®iÓm Gi¸o dôc häc, kÜ n¨ng ®îc chia lµm hai bËc lµ kÜ n¨ng bËc I vµ kÜ n¨ng bËc II. KÜ n¨ng bËc I lµ kh¶ n¨ng thùc hiÖn ®óng hµnh ®éng phï hîp víi nh÷ng môc tiªu vµ ®iÒu kiÖn cô thÓ tiÕn hµnh hµnh ®éng Êy, cho dï lµ hµnh ®éng cô thÓ hay hµnh ®éng trÝ tuÖ. KÜ n¨ng bËc II lµ kh¶ n¨ng thùc hiÖn hµnh ®éng, ho¹t ®éng mét c¸ch thµnh th¹o, linh ho¹t, s¸ng t¹o, phï hîp víi môc tiªu trong ®iÒu kiÖn kh¸c nhau [10]. Nh vËy cã rÊt nhiÒu quan niÖm kh¸c nhau vÒ kÜ n¨ng, nhng chóng kh«ng m©u thuÉn nhau mµ sù kh¸c nhau ë ®©y lµ do më réng hay thu hÑp c¸c thµnh phÇn hay cÊu tróc cña kÜ n¨ng [10]. Dùa trªn c¬ së c¸c nghiªn cøu ®i tríc, t¸c gi¶ NguyÔn V¨n HiÒn trong luËn ¸n tiÕn sÜ cña m×nh ®· ®a ra c¸c dÊu hiÖu néi hµm cña kÜ n¨ng nh sau: - VÒ mÆt cÊu tróc: KÜ n¨ng gåm c¸c tri thøc vÒ hµnh ®éng vµ c¸c hµnh ®éng cô thÓ; kÜ n¨ng cã tÝnh phøc hîp, gåm nhiÒu ho¹t ®éng, kÜ n¨ng nhá (tøc lµ cã tÝnh chÊt thø sinh). VÒ mÆt kÕt qu¶: KÜ n¨ng lµ sù thùc hiÖn cã kÕt qu¶ mét ho¹t ®éng nhÊt ®Þnh. VÒ mÆt nguån gèc: KÜ n¨ng cã ®îc th«ng qua tr¶i nghiÖm, huÊn luyÖn, ®µo t¹o. VÒ tÝnh ph¸t triÓn: KÜ n¨ng cã c¸c møc ®é ph¸t triÓn kh¸c nhau: Tõ thÊp ®Õn cao vµ møc hoµn thiÖn lµ kÜ x¶o; Tõ kÜ thuËt hµnh ®éng ®Õn møc trë thµnh n¨ng lùc con ngêi tøc lµ trë thµnh mét lo¹i phÈm chÊt nh©n c¸ch; Tõ t¹m thêi ®Õn bÒn v÷ng; Tõ chç mang tÝnh khu tró trong mét ph¹m vi ho¹t ®éng ®Õn linh ho¹t chuyÓn hãa sang c¸c lÜnh vùc kh¸c nhau. Tõ viÖc rót ra ®îc nh÷ng néi hµm cña kh¸i niÖm kÜ n¨ng, t¸c gi¶ nµy còng ®· ®a ra ®îc ®Þnh nghÜa : “KÜ n¨ng lµ kh¶ n¨ng cña chñ thÓ cã ®îc qua ®µo t¹o, rÌn luyÖn ®Ó thùc hiÖn mét c¸ch linh ho¹t c¸c ho¹t ®éng víi kÕt qu¶ tèt”[10]. 20
- Xem thêm -

Tài liệu liên quan