Tài liệu Rèn luyện cho sinh viên sư phạm kỹ năng tổ chức thực hành thí nghiệm thông qua dạy môn phương pháp dạy học sinh học i

Lời cảm ơn Với lòng biết ơn sâu sắc, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành nhất đến cô giáo: TS. Phan Thị Thanh Hội, ngƣời đã tận tình hƣớng dẫn và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và thực hiện đề tài này. Trong quá trình thực hiện đề tài, tôi cũng nhận đƣợc những sự giúp đỡ vô cùng quý báu của các tập thể và cá nhân. Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy, cô giáo trong tổ bộ môn Lí luận và phƣơng pháp dạy học Sinh học, Khoa Sinh - KTNN, trƣờng Đại học Sƣ phạm Hà Nội đã tạo điều kiện cho tôi trong suốt thời gian học tập và nghiên cứu tại trƣờng. Tôi xin chân thành cảm ơn các giáo viên, nhân viên phòng thí nghiệm Khoa Sinh - Hoá, trƣờng Đại học Tây Bắc đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình tiến hành thực nghiệm luận văn tại phòng thí nghiệm. Tôi xin chân thành cảm ơn những ngƣời thân trong gia đình, cùng các anh chị em, bạn bè, đồng nghiệp đã giúp đỡ, động viên tôi trong quá trình thực hiện và hoàn thành luận văn này. Hà Nội, ngày tháng năm 2013 Tác giả Bùi Thị Thanh Hải DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT STT Viết tắt Viết đầy đủ 1 ĐHSP Đại học sƣ phạm 2 ĐHTB Đại học Tây Bắc 3 GV Giáo viên 4 HS Học sinh 5 KN Kỹ năng 6 KSH Khoa Sinh hoá 7 SGK Sách giáo khoa 8 SV Sinh viên 9 PPDH Phƣơng pháp dạy học 10 THPT Trung học phổ thông 11 THTN Thực hành thí nghiệm MỤC LỤC PHẦN I - MỞ ĐẦU .................................................................................................................. 1 1. Lý do chọn đề tài................................................................................................................... 1 2. Mục đích nghiên cứu ............................................................................................................ 2 3. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu .................................................................................... 2 4. Giả thuyết khoa học.............................................................................................................. 2 5. Nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................................................................ 2 6. Phƣơng pháp nghiên cứu ..................................................................................................... 3 7. Phạm vi nghiên cứu đề tài .................................................................................................... 4 8. Những đóng góp mới của luận văn ..................................................................................... 4 9. Cấu trúc của luận văn…………………………………………………………..….4 PHẦN II - NỘI DUNG NGHIÊN CỨU .................................................................................. 5 Chƣơng 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI ........................................... 5 1.1. CƠ SỞ LÝ LUẬN .......................................................................................................... 5 1.1.1. Kỹ năng .................................................................................................................... 5 1.1.1.1. Khái niệm kỹ năng ............................................................................................. 5 1.1.1.2. Quy trình hình thành và rèn luyện kỹ năng ....................................................... 6 1.1.2. Kỹ năng thực hành thí nghiệm ............................................................................... 7 1.1.2.1. Thực hành thí nghiệm ........................................................................................ 7 1.1.2.2. Kỹ năng thực hành thí nghiệm......................................................................... 10 1.1.3. Kỹ năng tổ chức thực hành thí nghiệm ................................................................ 10 1.1.3.1. Khái niệm KN tổ chức thực hành thí nghiệm ................................................. 10 1.1.3.2. Vai trò của kỹ năng tổ chức thực hành thí nghiệm trong dạy học Sinh học .............. 10 1.2. CƠ SỞ THỰC TIỄN ................................................................................................... 11 1.2.1. Đặc điểm nội dung kiến thức môn Phương pháp dạy học Sinh học ....................... 11 1.2.2. Thực trạng của việc dạy học các bài thực hành thí nghiệm ở một số trường THPT thuộc tỉnh Sơn La ................................................................................................. 12 1.3.3. Thực trạng nhu cầu được rèn luyện kỹ năng tổ chức thực hành thí nghiệm Sinh học của sinh viên năm thứ 3, năm thứ 4 Trường ĐH Tây Bắc ..................................... 14 1.3.4. Thực trạng về kỹ năng tổ chức thực hành thí nghiệm trong dạy học Sinh học của sinh viên năm thứ 3 trường Đại học Tây Bắc ......................................................... 16 Chƣơng 2. RÈN LUYỆN CHO SINH VIÊN KỸ NĂNG TỔ CHỨC THỰC HÀNH THÍ NGHIỆM TRONG DẠY HỌC MÔN PPDH SINH HỌC I ............................................... 18 2.1. QUY TRÌNH TỔ CHỨC THỰC HÀNH THÍ NGHIỆM ........................................ 18 2.1.1. Xây dựng quy trình tổ chức thực hành thí nghiệm.............................................. 18 2.1.2. Ví dụ về vận dụng quy trình tổ chức thực hành thí nghiệm ................................ 20 2.2. RÈN LUYỆN CHO SINH VIÊN KỸ NĂNG TỔ CHỨC THỰC HÀNH THÍ NGHIỆM TRONG DẠY HỌC MÔN PPDH SINH HỌC I ........................................... 22 2.2.1. Kỹ năng tổ chức thực hành thí nghiệm................................................................22 2.2.1.1. Kỹ năng xác định mục tiêu của bài thực hành ................................................ 22 2.2.1.2. Kỹ năng chuẩn bị các yêu cầu của bài thực hành ........................................... 23 2.2.1.3. Kỹ năng hướng dẫn học sinh các thao tác thực hiện các thí nghiệm hoặc các yêu cầu của bài thực hành ............................................................................................ 24 2.2.1.4. Kỹ năng hướng dẫn HS quan sát các hiện tượng và giải thích các kết quả .... 25 2.2.1.5. Kỹ năng hướng dẫn học sinh viết thu hoạch hoặc viết báo cáo ...................... 25 2.2.1.6. Kĩ năng nhận xét, đánh giá, tổng kết bài thực hành ........................................ 26 2.2.2. Quy trình rèn luyện cho sinh viên kỹ năng tổ chức thực hành thí nghiệm trong dạy học môn PPDH Sinh học I ....................................................................................... 27 2.2.3. Một số ví dụ về vận dụng quy trình rèn luyện cho sinh viên kỹ năng tổ chức thực hành thí nghiệm trong dạy học môn PPDH Sinh học I ........................................ 30 2.2.3.1. Ví dụ về vận dụng quy trình rèn luyện cho sinh viên kỹ năng xác định mục tiêu của bài thực hành ......................................................................................................... 30 2.2.3.2. Ví dụ về vận dụng quy trình rèn luyện cho sinh viên kỹ năng chuẩn bị các yêu cầu của bài thực hành .................................................................................................. 32 2.2.3.3. Ví dụ về vận dụng quy trình rèn luyện cho sinh viên kỹ năng hướng dẫn HS các thao tác thực hiện các thí nghiệm .......................................................................... 34 2.2.4. Thiết kế các công cụ rèn luyện kỹ năng cho sinh viên ........................................ 36 2.2.4.1. Câu hỏi, bài tập hình thành kĩ năng xác định mục tiêu của bài thực hành ..... 36 2.2.4.2. Câu hỏi, bài tập hình thành kĩ năng chuẩn bị các yêu cầu của bài thực hành 38 2.2.4.3. Câu hỏi, bài tập hình thành kĩ năng hướng dẫn học sinh các thao tác thực hiện các thí nghiệm hoặc các yêu cầu của bài thực hành ............................................ 39 2.2.4.4. Câu hỏi, bài tập hình thành kĩ năng hướng dẫn học sinh quan sát các hiện tượng và giải thích các kết quả thu được từ quan sát .................................................. 40 2.2.4.5. Câu hỏi, bài tập hình thành kĩ năng hướng dẫn học sinh viết thu hoạch hoặc báo cáo thí nghiệm và kĩ năng nhận xét đánh giá, tổng kết bài thực hành .................. 41 Chƣơng 3. THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM .............................................................................. 43 3.1. MỤC ĐÍCH THỰC NGHIỆM ................................................................................... 43 3.2. NỘI DUNG THỰC NGHIỆM .................................................................................... 43 3.3. ĐỐI TƢỢNG THỰC NGHIỆM ................................................................................. 43 3.4. PHƢƠNG PHÁP THỰC NGHIỆM .......................................................................... 43 3.5. CÁCH TIẾN HÀNH THỰC NGHIỆM ..................................................................... 43 3.5.1. Trước thực nghiệm ................................................................................................ 43 3.5.2. Thực nghiệm chính thức ....................................................................................... 43 3.5.3. Sau thực nghiệm .................................................................................................... 44 3.6. CÁCH ĐÁNH GIÁ KẾT QUẢ THỰC NGHIỆM .................................................... 44 3.7. KẾT QUẢ THỰC NGHIỆM ...................................................................................... 47 3.7.1. Kết quả trước thực nghiệm ................................................................................... 47 3.7.2. Kết quả sau thực nghiệm ....................................................................................... 50 3.7.2.1. Phân tích định lượng ....................................................................................... 50 3.7.2.2. Phân tích định tính .......................................................................................... 52 PHẦN III. KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ ................................................................................. 55 1. Kết luận ........................................................................................................................... 55 2. Kiến nghị ......................................................................................................................... 56 TÀI LIỆU THAM KHẢO...................................................................................................... 57 PHỤ LỤC DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1: Tổng hợp các nội dung điều tra GV Sinh học THPT về ...............................12 tổ chức thực hành thí nghiệm trong dạy học .................................................................12 Bảng 1.2: Kết quả thăm dò về những việc SV đã từng thực hiện .................................15 khi tổ chức thực hành thí nghiệm ..................................................................................15 Bảng 1.3: Kết quả thăm dò nhu cầu đƣợc rèn luyện các kỹ năng trong ........................15 nhóm kỹ năng tổ chức thực hành thí nghiệm ................................................................15 Bảng 3.1: Hệ thống tiêu chí đánh giá kỹ năng ..............................................................45 Bảng 3.2: Kết quả đánh giá định lƣợng về kỹ năng tổ chức thực hành thí nghiệm trong dạy học Sinh học của sinh viên năm thứ 3 trƣớc thực nghiệm .....................................47 Bảng 3.3: Kết quả đánh giá định lƣợng về kỹ năng tổ chức thực hành thi nghiệm sau thực nghiệm ...................................................................................................................50 PHẦN I - MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Việt Nam vẫn đang đi trên con đƣờng công nghiệp hoá và hiện đại hoá theo cơ chế hội nhập với quốc tế, đòi hỏi các thế hệ tƣơng lai, những ngƣời lao động mới những chủ nhân của đất nƣớc phải biết cách hoà nhập với thời đại và làm chủ thời đại. Cho nên giáo dục không chỉ tạo ra những sản phẩm, những con ngƣời tƣơng lai chỉ có kiến thức trong khối óc mà còn biết cách đƣa kiến thức đó ra ngoài và làm chủ kiến thức đó. Do đó Đảng và nhà nƣớc ta đã đƣa ra đƣờng lối chủ trƣơng chính sách đúng đắn và hợp lý, đƣợc thể hiện trong Luật giáo dục 2005. Luật giáo dục 2005 đƣợc Quốc hội nƣớc Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam khoá X, kì họp thứ 10 qui định: "Hoạt động giáo dục phải đƣợc thực hiện theo nguyên lí học đi đôi với hành, giáo dục kết hợp với lao động sản xuất, lí luận gắn liền với thực tiễn, giáo dục nhà trƣờng kết hợp với giáo dục gia đình và giáo dục xã hội" [19]. Trong đó cũng nêu rõ về phƣơng pháp giáo dục phải pháp huy tính tích cực, tự giác, chủ động, tƣ duy sáng tạo của ngƣời học; bồi dƣỡng cho ngƣời học năng lực tự học, khả năng thực hành, lòng say mê học tập và ý chí vƣơn lên. Việc phát huy tính tích cực chủ động của HS, coi HS là chủ thể của quá trình dạy học là điểm chú trọng trong công cuộc đổi mới PPDH. Vì thế, sử dụng các phƣơng pháp tích cực vào giảng dạy Sinh học ở bậc Đại học hiện nay là rất cấp thiết. Và một trong những yêu cầu của công cuộc đổi mới PPDH hiện nay là ngƣời học không chỉ cần có các kiến thức mà còn phải có các kỹ năng, một trong các kỹ năng không thể thiếu đó là kỹ năng thực hành thí nghiệm. Với việc trang bị những thiết bị và đồ dùng dạy học, phục vụ cho việc cải cách giáo dục hiện nay sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho giảng viên sử dụng các phƣơng pháp dạy học tích cực trong quá trình dạy và học Sinh học. Hơn nữa, Sinh học là môn khoa học thực nghiệm. Hầu hết các hiện tƣợng, khái niệm, quy luật, quá trình trong Sinh học đều bắt nguồn từ thực tiễn. Thí nghiệm là mô hình đại diện cho hiện thực khách quan, là cơ sở xuất phát cho quá trình nhận thức của HS, do đó thí nghiệm là cầu nối giữa lí thuyết và thực tiễn, là tiêu chuẩn đánh giá tính chân thực của kiến thức, hỗ trợ đắc lực cho tƣ duy sáng tạo. Nó là phƣơng tiện giúp hình thành ở HS kĩ năng kĩ xảo thực hành và tƣ duy kĩ thuật. Khi GV sử dụng phƣơng pháp thực hành TN trong dạy học Sinh học sẽ tạo cơ hội cho HS tự mình khám phá ra những điều mới mẻ từ những tác động chủ ý lên đối tƣợng TN, qua đó kích thích hứng thú học tập, tạo sự say mê, niềm tin khoa học. Các em thấy đƣợc vai trò của con ngƣời trong việc chinh phục, cải tạo tự nhiên. Do đó các 1 TN không chỉ giúp HS hoàn thiện kĩ năng, kĩ xảo mà kết quả TN còn củng cố niềm tin khoa học cho HS. Tuy nhiên, tâm lý chung của các GV phổ thông thƣờng ngại dạy các bài thực hành do gặp nhiều khó khăn nhƣ: trang thiết bị thiếu thốn (thiếu dụng cụ, hóa chất), có nhiều các mẫu vật không mang tính phổ biến cho các vùng khác nhau và thời điểm dạy cho các bài thực hành thì các mẫu vật đó lại rất khan hiếm, kết quả các TN lại phụ thuộc rất nhiều vào các yếu tố môi trƣờng nên việc chuẩn bị cho các TN rất phức tạp, mất thời gian và khó thành công. Mặt khác, hiện nay chƣa có một quy trình chuẩn nào hƣớng dẫn GV tổ chức thực hành thí nghiệm đây cũng là một trong các nguyên nhân khiến việc dạy bài thực hành trong dạy học Sinh học gặp khó khăn. Với tiêu chí giáo dục hiện nay, đòi hỏi ngƣời GV không những phải có kiến thức mà cần phải có các kỹ năng và trong các kỹ năng không thể thiếu đó là kỹ năng tổ chức thực hành thí nghiệm, do đó SV sƣ phạm phải đƣợc hình thành và phát triển kỹ năng tổ chức các thí nghiệm thực hành trong quá trình học tập bộ môn Phƣơng pháp dạy học Sinh học. Để góp phần giúp SV đáp ứng đƣợc những yêu cầu trên SV cần đƣợc rèn luyện KN thực hành thí nghiệm khi còn ngồi trên ghế nhà trƣờng, do đó chúng tôi đã lựa chọn đề tài: “Rèn luyện cho sinh viên sư phạm kỹ năng tổ chức thực hành thí nghiệm thông qua dạy môn phương pháp dạy học Sinh học I” 2. Mục đích nghiên cứu Xây dựng quy trình tổ chức thực hành thí nghiệm trong dạy học Sinh học và bộ công cụ hƣớng dẫn cho SV sƣ phạm vận dụng quy trình thông qua dạy học môn Phƣơng pháp dạy học Sinh học I nhằm rèn luyện cho SV kỹ năng tổ chức thực hành thí nghiệm. 3. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu 3.1. Khách thể Quá trình dạy học đại học. 3.2. Đối tượng nghiên cứu Quy trình và hƣớng dẫn vận dụng quy trình để rèn luyện cho SV kỹ năng tổ chức THTN . 4. Giả thuyết khoa học Nếu xây dựng đƣợc quy trình tổ chức THTN trong dạy học Sinh học và hƣớng dẫn cho SV sƣ phạm vận dụng quy trình trong dạy học học phần PPDH Sinh học I sẽ rèn luyện đƣợc cho SV kỹ năng tổ chức THTN. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu 2 - Nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn của việc xây dựng và sử dụng quy trình tổ chức THTN trong dạy học Sinh học. - Đánh giá thực trạng dạy học các bài thực hành thí nghiệm của giáo viên Sinh học ở một số trƣờng THPT. - Xây dựng quy trình tổ chức THTN trong dạy học Sinh học. - Đề xuất các biện pháp hƣớng dẫn cho SV vận dụng quy trình tổ chức THTN thông qua dạy học trong môn PPDH Sinh học I. - Tổ chức thực nghiệm sƣ phạm để kiểm định tính khả thi của giả thuyết. 6. Phƣơng pháp nghiên cứu 6.1. Phương pháp nghiên cứu lý thuyết Nghiên cứu các tài liệu về chủ trƣơng, đƣờng lối của Đảng và Nhà nƣớc trong công tác giáo dục; các công trình nghiên cứu trong và ngoài nƣớc có liên quan đến đề tài. Nghiên cứu nội dung kiến thức học phần PPDH Sinh học I. Nghiên cứu nội dung, chƣơng trình SGK Sinh học 10, chƣơng trình lớp 11 và các thí nghiệm thực hành, kỹ thuật thực hiện các thí nghiệm. Nghiên cứu các tài liệu đã đƣợc công bố về kỹ năng thực hành thí nghiệm, tổ chức THTN. Nghiên cứu kỹ thuật xây dựng quy trình. 6.2. Phương pháp điều tra Xây dựng phiếu điều tra về thực trạng kỹ năng tổ chức thực hành của giáo viên Sinh học ở một số trƣờng THPT và đánh giá nguyên nhân thực trạng. Điều tra kỹ năng tổ chức thực hành thí nghiệm của SV sƣ phạm Điều tra nhu cầù rèn luyện kỹ năng tổ chức thực hành thí nghiệm của SV sƣ phạm. 6.3. Phương pháp chuyên gia Trao đổi với các chuyên gia và các nhà sƣ phạm để hoàn chỉnh quy trình tổ chức THTN và các hƣớng sử dụng quy trình vào dạy học phần PPDH Sinh học I. 6.4. Phương pháp thực nghiệm sư phạm Thực nghiệm thăm dò kỹ năng tổ chức thực hành thí nghiệm của SV sƣ phạm. Tổ chức thực nghiệm sƣ phạm quy trình rèn luyện SV tổ chức THTN và hƣớng sử dụng quy trình đã biên soạn tại một số lớp thuộc trƣờng Đại học Tây Bắc - tỉnh Sơn La để có cơ sở đánh giá quy trình tổ chức thí nghiệm và kiểm chứng giả thuyết khoa học của đề tài. 6.5. Phương pháp xử lý số liệu bằng thống kê toán học Trên cơ sở các thông tin thu thập đƣợc sẽ hình dung đƣợc hiện trạng một cách tƣơng đối chính xác, đó là căn cứ để đánh giá, phân tích. 3 Sử dụng phƣơng pháp thống kế toán học để từ đó có thể đƣa ra những kết luận chính xác và hợp lí trong quá trình nghiên cứu. Để xác định đƣợc thực trạng về vai trò THTN trong dạy học Sinh học cũng nhƣ nhu cầu muốn đƣợc rèn luyện KN tổ chức thực hành ở GV phổ thông và SV chúng tôi tiến hành thăm dò và xử lý kết quả bằng cách tính phần trăm nhƣ sau: Ví dụ: Gọi S: số % ngƣời chọn phƣơng án A Gọi B: số ngƣời lƣợng ngƣời lựa chọn phƣơng án A Gọi C: tổng số ngƣời đƣợc thăm dò S= B x 100% C 7. Phạm vi nghiên cứu đề tài - Đề tài tập trung nghiên cứu rèn luyện cho SV kỹ năng tổ chức thực hành thí nghiệm một số bài trong SGK Sinh học 10 và 11. - Phạm vi thực nghiệm: SV đại học năm thứ 3 ngành SP Sinh và SP Sinh Hóa Khoa Sinh Hóa - trƣờng Đại học Tây bắc - Tổ 2 - phƣờng Quyết Tâm - TP Sơn La Tỉnh Sơn La. 8. Những đóng góp mới của luận văn - Góp phần hoàn thiện cơ sở lý luận của việc xây dựng và sử dụng quy trình tổ chức THTN vào dạy học Sinh học. - Bƣớc đầu đánh giá đƣợc thực trạng tổ chức dạy học thực hành thí nghiệm của giáo viên Sinh học ở một số trƣờng THPT. - Xây dựng quy trình tổ chức thực hành thí nghiệm và đề xuất biện pháp hƣớng dẫn cho SV vận dụng quy trình để rèn luyện cho SV kỹ năng tổ chức THTN trong môn PPDH Sinh học I. 9. Cấu trúc của luận văn - Phần I: Mở đầu - Phần II: Nội dung nghiên cứu Chƣơng 1. Cơ sở lý luận và thực tiễn của đề tài Chƣơng 2. Rèn luyện cho sinh viên kỹ năng tổ chức thực hành thí nghiệm trong dạy học môn PPDH Sinh học I Chƣơng 3. Thực nghiệm sƣ phạm - Phần III: Kết luận và kiến nghị 4 PHẦN II - NỘI DUNG NGHIÊN CỨU Chƣơng 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI 1.1. CƠ SỞ LÝ LUẬN 1.1.1. Kỹ năng 1.1.1.1. Khái niệm kỹ năng Theo từ điển Oxford thì “KN là khả năng làm tốt việc gì đó”. Theo Trần Bá Hoành thì “KN là khả năng vận dụng những tri thức thu nhận đƣợc trong một lĩnh vực nào đó vào thực tiễn” [9]. Theo A.V. Pêtrôpxki thì “KN là cách thức hành động dựa trên cơ sở tổ hợp những tri thức và kỹ xảo. KN đƣợc hình thành bằng con đƣờng luyện tập tạo khả năng cho con ngƣời thực hiện hành động không chỉ trong những điều kiện quen thuộc mà trong cả những điều kiện thay đổi”. Trong khi đó, Nguyễn Ánh Tuyết cho rằng “KN là năng lực của con ngƣời biết vận hành các thao tác của một hành động theo đúng quy trình”[11]. Theo Nguyễn Bá Minh thì “KN là khả năng thực hiện có hiệu quả một hành động hay một loạt hành động nào đó bằng cách lựa chọn và vận dụng những kiến thức đã có để giải quyết một nhiệm vụ, thực hiện một công việc nào đó ở một cấp độ tiêu chuẩn xác định” [14]. Cũng theo Nguyễn Bá Minh khi xem xét KN, cần chú ý một số điểm sau: “- KN bao giờ cũng gắn với một hành động cụ thể và đƣợc xem nhƣ một đặc điểm của hành động. KN là một mặt kỹ thuật của hành động, biểu hiện mức độ đúng đắn và thành thục của hành động. Không có kỹ năng chung chung, hay nói cách khác KN không phải là một hiện tƣợng tự thân mà nó luôn gắn với một hành động cụ thể. - Bất cứ KN nào cũng phải dựa trên cơ sở lý thuyết (phải hiểu mục đích, biết cách thức đi đến kết quả và hiểu những điều kiện cần thiết để triển khai cách thức đó). KN chỉ có đƣợc khi con ngƣời biết vận dụng kiến thức vào trong thực tiễn một cách có hiệu quả. Ngƣợc lại, KN đƣợc hình thành vững chắc sẽ làm cho việc ghi nhớ kiến thức thêm vững vàng và sâu sắc hơn. - Tính đúng đắn, sự thành thạo, linh hoạt và mềm dẻo là một tiêu chuẩn quan trọng để xác định sự hình thành và phát triển của KN. Một hành động chƣa đƣợc gọi là KN nếu còn mắc nhiều lỗi hay tốn nhiều thời gian và sức lực, các thao tác diễn ra còn rập khuôn, cứng nhắc … 5 - KN là sản phẩm của hoạt động thực tiễn, là kết quả của một quá trình tập luyện mà nên " [14]. KN đƣợc định nghĩa với nhiều cách khác nhau. Tuy nhiên, tất cả các định nghĩa trên đều thống nhất ở một số điểm: theo chúng tôi KN là khả năng chủ thể thực hiện thuần thục các thao tác của một hành động theo quy trình trong các trƣờng hợp khác nhau. KN đƣợc xây dựng trên nền tảng kiến thức và muốn đạt đƣợc KN thì đối tƣợng phải đƣợc rèn luyện hoặc tự rèn luyện theo một quy trình nhất định nào đó. Điều này cũng có nghĩa là KN chỉ có thể đạt đƣợc qua quá trình đào tạo và có cơ hội vận dụng vào trong thực tế. 1.1.1.2. Quy trình hình thành và rèn luyện kỹ năng Bất kỳ KN nào dù đơn giản hay phức tạp, thuộc bất kỳ lĩnh vực nào thì cũng cần quá trình học tập để hình thành và cần đến quá trình rèn luyện để tích luỹ kinh nghiệm hành động thì mới mang đến hiệu quả. Tuy nhiên, con đƣờng để hình thành và cách thức luyện tập nhƣ thế nào thì mang lại hiệu quả cao? Trong tác phẩm “Dạy học ngày nay” (1998), Geoffey Petty đề xuất một quy trình chung cho việc hình thành và rèn luyện KN. Quy trình gồm 8 bƣớc nhƣ sau [9]: Giải thích Làm chi tiết Sử dụng kinh nghiệm mới học Kiểm tra và hiệu chỉnh Hỗ trợ trí nhớ Ôn tập và sử dụng lại Đánh giá Thắc mắc 6 Theo chƣơng trình đào tạo của dự án VAT (Vietnam Australia Training) thì quy trình GV hình thành KN cho ngƣời học đƣợc tiến hành qua các bƣớc sau: Bƣớc 1. GV biểu diễn toàn bộ thao tác của KN một lần theo tốc độ bình thƣờng, không giải thích Bƣớc 2. GV lặp lại toàn bộ thao tác của KN một lần nữa với tốc độ chậm và có giải thích Bƣớc 3. GV hƣớng dẫn từng bƣớc một, học viên làm theo Bƣớc 4. Học viên tự thực hành lại với sự trợ giúp của GV Bƣớc 5. Học viên tự lực thực hiện lại các thao tác KN có thể chia thành 3 nhóm: KN tƣ duy logic, KN học tập và KN đặc trƣng trong dạy học Sinh học. Nhóm KN đặc trƣng trong dạy học Sinh học gồm các KN: KN thực hành thí nghiệm, KN quan sát, KN thu thập, phân tích mẫu vật và KN thiết kế mô hình. Từ sự phân chia KN nhƣ trên, chúng tôi nhận thấy quy trình rèn luyện của VAT đƣa ra thích hợp để hình thành với loại KN thực hành, mà đây chính là loại kỹ năng chúng tôi muốn rèn luyện cho sinh viên. Vì vậy chúng tôi sử dụng lý thuyết trên để xây dựng quy trình rèn luyện KN tổ chức thực hành thí nghiệm cho SV. 1.1.2. Kỹ năng thực hành thí nghiệm 1.1.2.1. Thực hành thí nghiệm * Khái niệm thí nghiệm Thí nghiệm là một loại phƣơng tiện trực quan có tác dụng giáo dục HS một cách toàn diện. 7 Thí nghiệm đƣợc hiểu là việc gây ra hiện tƣợng, một sự biến đổi nào đó trong điều kiện xác định để tìm hiểu, nghiên cứu, kiểm tra hay chứng minh [6]. Thực hành (trong Sinh học) là việc học sinh tự mình trực tiếp quan sát, tiến hành các thí nghiệm, tập triển khai các quy trình kĩ thuật chăn nuôi - trồng trọt. Thực hành thí nghiệm là việc tiến hành các thí nghiệm trong các bài thực hành, đƣợc học sinh thực hiện, qua đó các em có thể tiếp thu đƣợc kiến thức mới hay củng cố hoàn thiện kiến thức đã đƣợc. Qua tiến hành, quan sát thí nghiệm, HS xác định đƣợc bản chất của hiện tƣợng, quá trình và tìm đƣợc các quy luật sinh học. * Các quy tắc tiến hành thí nghiệm TN đƣợc hình thành từ thực tiễn quan sát, nghiên cứu. Muốn tìm hiểu đúng qui luật của tự nhiên thì khi tiến hành TN - tách bộ phận ra khỏi chỉnh thể phải tuân theo các qui tắc sau: + Lặp lại nhiều lần, đảm bảo tính khách quan. Kết quả chỉ có giá trị khi giống nhau trên số lƣợng lớn mẫu nghiên cứu khác nhau. + Các yếu tố không TN cần giống nhau, chỉ thay đổi các yếu tố TN. + Sử dụng thống kê và xác suất để xử lí số liệu. + Bố trí TN trong cùng một thời gian và không gian. + Đảm bảo yếu tố ngẫu nhiên. + Xác định khoảng giá trị thử nghiệm của các yếu tố TN. + Phải có vật đối chứng và vật TN. * Cách tiến hành thí nghiệm TN là một quá trình chủ động của con ngƣời. Tùy theo mục đích, nội dung mà TN có các bƣớc tiến hành cụ thể khác nhau. Tuy vậy, TN luôn có một qui trình thực hiện chung là: Bước 1: Xác định giả thuyết TN bằng cách xác định vấn đề cần xem xét, và phỏng đoán kết quả sau khi tiến hành thử nghiệm vấn đề đó. Để dễ dàng và cụ thể hơn, ta trả lời các câu hỏi tƣơng ứng: "Ai hay Cái gì? Khi nào? Nhƣ thế nào và tại sao?". Bước 2: Xác định các biến phụ thuộc, chính là các yếu tố không đổi trong TN về giá trị, từ đó xác định phƣơng án TN, phƣơng án đối chứng. Bước 3: Xác định biến độc lập hay yếu tố TN có giá trị thay đổi. Mỗi TN chỉ nên sử dụng một biến, các yếu tố còn lại đƣợc cố định để dễ so sánh. 8 Bước 4: Xác định các cấp của biến độc lập, tức xác định khoảng giá trị thay đổi của yếu tố TN. Bước 5: Xác định các số lƣợng TN cần bố trí và quan sát; bằng số lần lặp lại nhân với số giá trị cần thử trên biến phụ thuộc. Bước 6: Thu thập và xử lí số liệu. * Phân loại thực hành thí nghiệm trong dạy học Sinh học + Theo mục đích của lí luận dạy học - TN hình thành kiến thức mới. - TN củng cố và hoàn thiện kiến thức. - TN để kiểm tra - đánh giá. - TN để vận dụng kiến thức. + Theo thời gian cho kết quả TN - TN ngắn hạn. - TN dài hạn. + Theo địa điểm tiến hành TN - TN trong phòng TN. - TN ở vƣờn trƣờng. - TN ở ngoài đồng ruộng. * Vai trò của thực hành thí nghiệm trong dạy học Sinh học Sinh học là ngành khoa học tự nhiên, nghiên cứu về sự sống. Đối tƣợng của SH là thế giới sống. Trong đó, thực hành TN là phƣơng pháp cơ bản, đặc trƣng cho hoạt động nghiên cứu và dạy học SH. Trong dạy học SH, GV sử dụng phƣơng pháp thực hành TN khi nghiên cứu quá trình sinh lí, ảnh hƣởng của các nhân tố sinh thái lên sinh vật,… HS tự mình khám phá ra những điều mới mẻ từ những tác động chủ ý lên đối tƣợng TN, qua đó kích thích hứng thú học tập, tạo sự say mê, niềm tin khoa học. Các em thấy đƣợc vai trò của con ngƣời trong việc chinh phục, cải tạo tự nhiên. Do đó trong dạy - học SH, TN có vai trò đặc biệt quan trọng. Các TN không chỉ giúp HS hoàn thiện kĩ năng, kĩ xảo mà kết quả TN còn củng cố niềm tin khoa học cho HS. 9 Nhƣ vậy, TN là một loại PTTQ có tác dụng giáo dục HS một cách toàn diện, đáp ứng đƣợc nhiệm vụ trí dục - đức dục tốt nhất [8]. 1.1.2.2. Kỹ năng thực hành thí nghiệm KN thực hành thí nghiệm là khả năng chủ thể thực hiện thành thục các thao tác của thực hành thí nghiệm. KN thực hành thí nghiệm có mục đích là: “Rèn luyện và phát triển kỹ năng quan sát, thí nghiệm. HS đƣợc làm các tiêu bản hiển vi, tiến hành quan sát dƣới kính lúp, biết sử dụng kính hiển vi, thu thập xử lý mẫu vật, biết bố trí và thực hiện một số thí nghiệm giản đơn để tìm hiểu nguyên nhân của một số hiện tƣợng, quá trình sinh học” [17]. Vì vậy muốn hình thành KN thực hành thí nghiệm ở HS một cách vững chắc thì đối tƣợng phải đƣợc rèn luyện hoặc tự rèn luyện theo một quy trình nào đó hay HS phải có có cơ hội đƣợc vận dụng lý thuyết vào thực hành. 1.1.3. Kỹ năng tổ chức thực hành thí nghiệm 1.1.3.1. Khái niệm KN tổ chức thực hành thí nghiệm Khái niệm tổ chức có thể đƣợc hiệu nhƣ sau. Theo nghĩa rộng: tổ chức là quá trình xác định những công việc cần phải làm và phân công cho các đơn vị cá nhân đảm nhận các công việc đó, tạo ra mối quan hệ ngang dọc trong nội bộ lớp. Theo nghĩa hẹp: tổ chức là việc sắp xếp các công việc đƣợc giao. Trong nghiên cứu này chúng tôi định nghĩa KN tổ chức thực hành thí nghiệm là khả năng chủ thể thực hiện thành thục các thao tác nhằm hƣớng dẫn các đối tƣợng thực hiện thực hành thí nghiệm. Việc xác định đƣợc những kỹ năng dạy học thực hành Sinh học cần có ở sinh viên là rất quan trọng vì nó giúp chúng ta có những định hƣớng nhất định trong đào tạo sinh viên, góp phần nâng cao chất lƣợng dạy học đại học. Để hình thành và rèn luyện cho sinh viên năng lực dạy học thực hành trƣớc tiên ta phải xác định đƣợc những kỹ năng dạy học thực hành Sinh học THPT cần có ở sinh viên. 1.1.3.2. Vai trò của kỹ năng tổ chức thực hành thí nghiệm trong dạy học Sinh học Việc hình thành KN tổ chức thực hành thí nghiệm trong dạy học ở trƣờng đại học có một ý nghĩa rất quan trọng: - Việc hình thành đƣợc KN tổ chức thực hành thí nghiệm sẽ góp phần hoàn thiện nhân cách của SV. 10 - Hình thành KN tổ chức thực hành thí nghiệm giúp SV hoàn thiện hệ thống KN dạy học môn học sau khi ra trƣờng. - Hình thành KN tổ chức thực hành thí nghiệm là trang bị cho SV những công cụ cần thiết sẽ đảm bảo cho hoạt động giảng dạy môn Sinh học sau này của họ đạt kết quả cao. 1.2. CƠ SỞ THỰC TIỄN 1.2.1. Đặc điểm nội dung kiến thức môn Phương pháp dạy học Sinh học * Mục tiêu của học phần: - Kiến thức: + Xác định đƣợc mục tiêu dạy học từng phần, chƣơng, bài trong chƣơng trình Sinh học phổ thông nói chung và chƣơng trình Sinh học 10, 11 THPT nói riêng. + Phân tích đƣợc locgic nội dung của từng phần, chƣơng, bài trong chƣơng trình Sinh học 10, 11 THPT. + Xác định đƣợc các thành phần kiến thức ở từng phần, chƣơng, bài, đặc biệt sự phát triển hệ thống các khái niệm trong chƣơng trình Sinh học 10, 11 THPT. + Lựa chọn đƣợc những phƣơng pháp dạy học thích hợp cho từng loại bài: hình thành kiến thức mới, củng cố hoàn thiện kiến thức, kiểm tra đánh giá kiến thức; cho từng hình thức dạy học và cho từng nội dung của bài. + Nhận xét và đánh giá đƣợc ƣu điểm và nhƣợc điểm về nội dung, về logic nội dung của từng bài trong sách giáo khoa Sinh học 10, 11 THPT và các sách giáo khoa Sinh học hiện hành. - Kĩ năng + Thiết kế đƣợc bài dạy theo hƣớng phát huy tính tích cực học tập của học sinh khi hình thành kiến thức mới, củng cố, luyện tập và thực hành. + Xây dựng và sử dụng đƣợc các thí nghiệm và phƣơng tiện dạy học khác nhau để tiến hành dạy lý thuyết, thực hành sinh học có kết quả cao. + Tổ chức thành công một tiết dạy sinh học ở trên lớp, tổ chức đƣợc một tiết dạy bài thực hành thí nghiệm. + Có khả năng nhận xét và đánh giá một tiết dạy sinh học. - Thái độ 11 Nhận thức đƣợc tầm quan trọng của học phần để từ đó có thái độ nghiêm túc và ham thích học tập. * Cấu trúc học phần: học phần gồm có phần lí thuyết và phần thực hành, cụ thể nhƣ sau: A. Phần lí thuyết Chƣơng 1: Giới thiệu chƣơng trình sách giáo khoa sinh học 10 và 11 THPT Chƣơng 2: Phƣơng pháp dạy học, phần Một: Giới thiệu chung về thế giới sống, SH 10 THPT. Chƣơng 3: Phƣơng pháp dạy học, phần Hai: Sinh học tế bào, SH 10 THPT Chƣơng 4: Phƣơng pháp dạy học, phần Ba: Sinh học Vi Sinh Vật, SH 10 THPT Chƣơng 5: Phƣơng pháp dạy học, phần Bốn: Sinh học cơ thể, SH 11 THPT B. Phần thực hành Gồm 10 bài thực hành: Bài 1. Thiết kế bài dạy bài lên lớp hình thành tri thức mới Bài 2. Tập giảng một bài lên lớp hình thành tri thức mới Bài 3. Thử nghiệm và thiết kế bài dạy bài thực hành Bài 4. Tập giảng bài thực hành sinh học 10 Bài 5. Thiết kế và dạy bài tổng kết chƣơng trong SH 10 THPT Bài 6. Tập giảng tiết lên lớp củng cố hoàn thiện tri thức sinh học 11 1.2.2. Thực trạng của việc dạy học các bài thực hành thí nghiệm ở một số trường THPT thuộc tỉnh Sơn La Để điều tra thực trạng của việc dạy học các bài thực hành thí nghiệm ở một số trƣờng THPT chúng tôi tiến hành điều tra 25 GV ở một số trƣờng THPT thuộc tỉnh Sơn La nhƣ: Trƣờng THPT Mai Sơn, Trƣờng THPT Cò Nòi - huyện Mai Sơn, tỉnh Sơn La, Trƣờng THPT Chiềng Sinh, Trƣờng THPT Tô Hiệu - thành phố Sơn La, tỉnh Sơn La. Nội dung thăm dò đƣợc chúng tôi thể hiện trong các câu hỏi thuộc thiếu thăm dò (xem phụ lục 1). Qua thăm dò chúng tôi thu đƣợc kết quả sau đây: Bảng 1.1: Tổng hợp các nội dung điều tra GV Sinh học THPT về tổ chức thực hành thí nghiệm trong dạy học 12 Nội dung điều tra Số GV đƣợc điều tra GV trả lời rất cần thiết GV trả lời cần thiết GV trả lời ít cần thiết Sô GV trả lời Sô GV trả lời Sô GV trả lời Tỉ lệ trả lời Tỉ lệ trả lời Tỉ lệ trả lời Vai trò thực hành thí nghiệm sinh học trong 25 18 72% 7 28% 0 0% dạy học Vai trò của quy trình chuẩn hƣớng dẫn tổ chức 25 15 60% 10 40% 0 0% thực hành thí nghiệm Vai trò của lớp tập huấn tổ chức thực hành thí 25 13 52% 12 48% 0 0% nghiệm Từ bảng kết quả thu đƣợc qua tổng hợp phiếu điều tra, chúng tôi đã khái quát mức độ nhận thức của GV về việc tổ chức thực hành thí nghiệm và tình hình hiện nay nhƣ sau: + 100% GV đã nhận thức đƣợc vai trò quan trọng của thực hành thí nghiệm sinh học trong dạy học cũng nhƣ vai trò của lớp tập huấn tổ chức thực hành thí nghiệm trong quá trình giảng dạy của mình. + 100% GV nhận thức đƣợc vai trò của quy trình chuẩn hƣớng dẫn tổ chức thực hành thí nghiệm là cần thiết và nhu cầu muốn đƣợc bổ sung quy trình này ở GV các trƣờng phổ thông chúng tôi đến điều tra. Khi chúng tôi điều tra về mức độ sử dụng phƣơng pháp thực hành thí nghiệm trong dạy học sinh học chúng tôi thu đƣợc kết quả nhƣ sau: + Khi đƣợc hỏi “Việc thực hiện dạy bài thực hành thí nghiệm Sinh học, Thầy (Cô) đã thực hiện như thế nào ?’’ trong tổng số 25 GV đƣợc hỏi thì có đến 21 GV (chiếm 84 %) cho biết chỉ dạy một số bài thực hành thí nghiệm trong dạy học Sinh học do gặp khó khăn về trang thiết bị, mẫu vật và cả KN dạy thực hành thí nghiệm của GV. Tóm lại, hầu hết GV ở các trƣờng phổ thông nhận thức rõ đƣợc vai trò của việc tổ chức thực hành thí nghiệm trong dạy học Sinh học. Tuy nhiên, việc thực hiện tổ chức thực hành thí nghiệm hiện nay còn hạn chế và có nhiều bất cập. Phần lớn GV phổ thông khi đƣợc điều tra đều thấy rõ vai trò của quy trình chuẩn hƣớng dần tổ chức thực hành thí nghiệm và nhu cầu muốn đƣợc bổ sung quy trình này. 13 1.3.3. Thực trạng nhu cầu được rèn luyện kỹ năng tổ chức thực hành thí nghiệm Sinh học của sinh viên năm thứ 3, năm thứ 4 Trường ĐH Tây Bắc Để tìm hiểu về nhận thức của SV về cần thiết và vai trò của KN tổ chức THTN cũng nhƣ nhu cầu muốn đƣợc rèn luyện KN tổ chức THTN Sinh học của SV, chúng tôi tiến hành phát phiếu thăm do ý kiến của các lớp SP Sinh và lớp SP Sinh hóa năm thứ 3 và năm thứ 4 thuộc khoa Sinh Hóa, trƣờng Đại học Tây Bắc. Nội dung thăm dò đƣợc chúng tôi thể hiện trong các câu hỏi thuộc thiếu thăm dò (xem phụ lục 2). Qua thăm dò và tiến hành xử lý thống kê chúng tôi thu đƣợc kết quả nhƣ sau: - Đối với 3 câu hỏi đầu tiên trong phiếu thăm dò: “ Câu 1. Theo các Bạn, thực hành thí nghiệm sinh học trong dạy học ở trường THPT hiện nay là: ’’, “ Câu 2. Theo các Bạn, ý nghĩa việc rèn luyện kỹ năng tổ chức thực hành thí nghiệm Sinh học cho sinh viên sư phạm ở mức độ nào:’’, “Câu 3. Muốn tổ chức tốt các thí nghiệm thực hành ở trường phổ thông, theo các Bạn cần phải bổ sung thêm điều gì’’ trong tổng số 164 SV đƣợc hỏi thì có đến 160 SV (chiếm 97,6%) cho rằng thực hành thí nghiệm sinh học là cần thiết trong dạy học Sinh học ở trƣờng THPT, có 4 SV (chiếm 2,4%) cho rằng thực hành thí nghiệm sinh học là không cần thiết trong dạy học; 162 SV (chiếm 98,8%) xác định đƣợc ý nghĩa của việc rèn luyện kỹ năng tổ chức thực hành thí nghiệm cho SV là cần thiết; 123 SV cho rằng muốn tổ chức tốt các thí nghiệm thực hành ở trƣờng phổ thông cần bổ sung thêm quy trình chuẩn hƣớng dẫn tổ chức thực hành. Kết quả thống kê trên 3 câu hỏi đầu tiên của phiếu thăm dò cho thấy ngƣời học cũng cho rằng thực hành thí nghiệm sinh học ở trƣờng phổ thông là công việc cần thiết, cũng nhƣ việc rèn luyện kỹ năng tổ chức thực hành thí nghiệm là công việc quan trọng, cần thiết đối với SV sƣ phạm và phần lớn SV có nhu cầu muốn đƣợc cung cấp bổ sung một quy trình chuẩn hƣớng dẫn tổ chức thực hành trong quá trình học tập của mình trên ghế nhà trƣờng. Vì vậy, có thể khẳng định rằng việc rèn luyện cho SV ngành SP Sinh học và SP Sinh - Hoá kỹ năng tổ chức thực hành thí nghiệm là việc cần thiết phải làm ở nhà trƣờng SP và nó cũng xuất phát từ nhu cầu của ngƣời học, chứ không phải xuất phát từ suy nghĩ chủ quan của ngƣời làm nghiên cứu và ngƣời dạy. - Đối với câu hỏi thứ 8, 9: “Câu 8. Khi tổ chức thực hành thí nghiệm, các Bạn nghĩ nên thực hiện những công việc nào? (Hãy đánh dấu vào những công việc được lựa chọn và có thể viết thêm những công việc khác)’’, “Câu 9. Khi tổ chức thực hành thí nghiệm, các Bạn đã từng thực hiện những công việc nào? (Hãy đánh dấu vào 14