®¹I HäC QuèC GIA Hµ NéI
Tr¦êng ®¹i häc khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n
------------------
§Æng hµ chi
Quy luËt cña t- duy
d-íi gãc nh×n logic biÖn chøng
LuËn v¨n th¹c sÜ triÕt häc
Hµ néi – 2009
Môc lôc
Më
®Çu………………………………………………………………………...1
1. Lý do chän ®Ò
tµi…………………………….………………………..1
2. T×nh h×nh nghiªn
cøu………………………...………………………....3
3. Môc ®Ých vµ nhiÖm vô nghiªn
cøu...........................................................8
4. §èi t-îng vµ ph¹m vi nghiªn
cøu............................................................8
5. C¬ së lý luËn vµ ph-¬ng ph¸p nghiªn
cøu................................................9
6. §ãng gãp cña luËn
v¨n.............................................................................9
7. ý nghÜa lý luËn vµ thùc
tiÔn.....................................................................9
8. KÕt cÊu cña luËn
v¨n................................................................................9
Ch-¬ng 1 : B¶n chÊt, c¸c lo¹i h×nh vµ quy luËt cña
tduy.........................................................................................10
1.1. Nguån gèc vµ b¶n chÊt cña tduy....................................................10
1.1.1.Ho¹t ®éng thùc tiÔn - c¬ së cña t- duy con
ng-êi.................11
1.1.2. B¶n chÊt x· héi cña t- duy con
ng-êi....................................16
1.2. C¸c lo¹i h×nh t- duy
.........................................................................23
1.2.1. Nh÷ng ®Æc ®iÓm cña t- duy h×nh
thøc…………………..….23
1.2.2. Nh÷ng ®Æc ®iÓm cña t- duy biÖn
chøng………………….….27
1.2.3. VÒ néi dung ®Æc thï cña tduy……………………………..34
1.3. Quy luËt cña tduy……………..........................................................42
3.1.1. B¶n chÊt vµ quy luËt cña tduy..............................................42
3.1.2. VÒ quy luËt c¬ b¶n cña tduy...................................................46
Ch-¬ng 2 : Néi dung vµ sù t¸c ®éng cña c¸c quy luËt
tduy...........................................................................................50
2.1. Hai h×nh thøc thÓ hiÖn cña quy luËt c¬ b¶n cña tduy...........................50
2.1.1. Quy luËt ®ång nhÊt - biÓu hiÖn riªng cña quy luËt c¬
b¶n.......50
2.1.2. Quy luËt m©u thuÉn - h×nh thøc biÓu hiÖn chung cña
quy
luËt c¬
b¶n.........................................................................................
..59
2.2. Quy luËt lo¹i trõ c¸i thø ba vµ quy luËt thªm vµo c¸i thø
ba..................72
2.2.1. Quy luËt lo¹i trõ c¸i thø
ba………………………………......72
2.2.2. Quy luËt thªm vµo c¸i thø ba víi viÖc gi¶i quyÕt mét
sè
m©u thuÉn x¸c ®Þnh (d¹ng
riªng)………………………..……….…75
2.2.3. Quy luËt thªm vµo c¸i thø ba nh- lµ thÓ hiÖn chung
cña sù
thèng nhÊt c¸c mÆt ®«i lËp (d¹ng
chung)…………………...…...….82
2.3. Quy luËt c¬ së, t-¬ng quan gi÷a quy luËt logic vµ quy luËt
biÖn chøng
………………………………………………………....87
2.3.1. quy luËt c¬
së…………………………………………………87
2.3.2. VÒ tÝnh ®Æc thï cña c¸c quy luËt biÖn
chøng……….……...…94
KÕt
luËn……………………………......……………………………………98
Tµi liÖu tham kh¶o………………………………………………….….101
Më ®Çu
1. Lý do chän ®Ò tµi
Mçi khoa häc ngoµi viÖc lµm râ vÊn ®Ò ®èi t-îng nghiªn cøu
riªng th× ®Òu ph¶i lÊy viÖc nhËn thøc c¸c quy luËt cña lÜnh vùc ®èi
t-îng ®ã lµm môc ®Ých cña m×nh. V× thÕ sau viÖc x¸c ®Þnh ®-îc ®èi
t-îng cña m×nh th× mäi khoa häc ®Òu cÇn ph¶i kh¶o s¸t c¸c quy
luËt lµm c¬ së vµ chi phèi sù tån t¹i, vËn ®éng cña ®èi t-îng ®ã,
l«gic häc còng kh«ng lµ ngo¹i lÖ. §èi t-îng cña m«n khoa häc nµy
®· ®-îc thèng nhÊt x¸c ®Þnh tõ l©u kh¸ râ rµng - ®ã lµ “c¸c h×nh
thøc vµ quy luËt cña t duy ®óng ®¾n dÉn ®Õn ch©n lý”. Ngay ë sù
x¸c ®Þnh ®èi t-îng cña l«gÝc häc ®· râ mét trong nh÷ng nhiÖm vô
cña nã lµ “nghiªn cøu quy luËt cña t duy”. Nhng trong viÖc
nghiªn cøu c¸c quy luËt t- duy cÇn ph¶i ph©n biÖt c¸c quy luËt cña
chÝnh c¸c hiÖn t-îng t¸c ®éng mét c¸ch kh¸ch quan víi c¸c quy
luËt ph¶n ¸nh chóng vµo ý thøc con ng-êi nhËn thøc c¸c quy luËt
®ã.
Nh- vËy, l«gÝc häc ph¶i nghiªn cøu d-êng nh- c¶ hai lo¹i quy
luËt, trong khi phÇn lín c¸c khoa häc kh¸c chØ nghiªn cøu c¸c quy
luËt kh¸ch quan thuéc vÒ kh¸ch thÓ. Nãi kh¸c, l«gÝc häc cÇn ph¶i
lµm râ c¬ së kh¸ch quan (nguyªn mÉu) cña c¸c quy luËt l«gÝc t¸c
®éng trong t- duy con ng-êi. Sau khi ®-îc kh¸m ph¸ th× c¸c quy
luËt nµy, còng nh- c¸c quy luËt tù nhiªn ®èi víi c¸c khoa häc
chuyªn ngµnh, trë thµnh ®èi t-îng nghiªn cøu chuyªn m«n cña
l«gÝc häc. Chóng cÇn ®-îc ph¸t biÓu chÝnh x¸c, ®-îc x¸c ®Þnh miÒn
t¸c ®éng, tÝnh chÊt mèi quan hÖ gi÷a chóng víi nhau vµ víi nh÷ng
tÝnh quy luËt vèn lµ nguyªn mÉu cña chóng… Xung quanh nh÷ng
vÊn ®Ò nµy hiÖn vÉn cßn nh÷ng ý kiÕn kh¸ ph©n t¸n. Mét sè häc
gi¶ cho r»ng, chØ cã mét quy luËt c¬ b¶n cña t- duy nh-ng biÓu
hiÖn sù t¸c ®éng cña m×nh kh¸c nhau trong c¸c lo¹i h×nh t- duy vµ
quy luËt cña t- duy chØ lµ sù ph¶n ¸nh tÝnh quy luËt nµo ®ã cña hiÖn
thùc kh¸ch quan vµo ®Çu ãc con ng-êi; sè kh¸c l¹i cho r»ng, sè
quy luËt ®ã lµ kh¸ nhiÒu vµ kh«ng nh- nhau trong c¸c lo¹i h×nh tduy, ngoµi nh÷ng quy luËt t- duy lµ sù ph¶n ¸nh nh÷ng tÝnh quy
luËt cña hiÖn thùc kh¸ch quan, th× cßn cã nh÷ng quy luËt ®Æc thï
chØ riªng cña t- duy; cã ý kiÕn phñ nhËn tÝnh kh¸ch quan cña quy
luËt t- duy... Cã ý kiÕn th× h¹n chÕ, cã ý kiÕn l¹i më réng th¸i qu¸
®Þa bµn t¸c ®éng cña mét quy luËt t- duy nµo ®ã.
Sù ®a d¹ng cña nh÷ng ý kiÕn ®ã ®Òu b¾t nguån tõ nh÷ng c¸ch
hiÓu kh¸c nhau vÒ b¶n chÊt, c¸c lo¹i h×nh vµ cÊu tróc cña t- duy.
§Õn l-ît m×nh, nh÷ng c¸ch hiÓu kh¸c nhau ®ã l¹i dÉn ®Õn sù thiÕu
thèng nhÊt khi luËn bµn vÒ vÞ trÝ, chøc n¨ng vµ nhiÖm vô cña tõng
ph©n m«n l«gÝc häc nghiªn cøu vÒ t- duy nãi chung, vµ c¸c quy
luËt cña nã nãi riªng. Do vËy, ®Ó soi tá ngän ngµnh nh÷ng bÊt ®ång
vµ phÇn nµo ®Ò ra ph-¬ng h-íng ho¸ gi¶i chóng, chóng t«i cho
r»ng, cÇn ph¶i kh¶o s¸t l¹i quy luËt cña t- duy ë hai m«n l«gÝc häc
h×nh thøc vµ l«gÝc häc biÖn chøng cïng quan hÖ gi÷a chóng. §iÒu
kiÖn quan träng cho sù kh¶o s¸t ®¹t kÕt qu¶ lµ ph¶i ®øng v÷ng trªn
lËp tr-êng l«gÝc häc biÖn chøng ®Ó hiÓu râ h¬n vÒ nguån gèc, b¶n
chÊt cña tõng lo¹i quy luËt, vÒ sù t¸c ®éng cña chóng ë nh÷ng ®Þa
bµn ho¹t ®éng t- duy kh¸c nhau, còng nh- vÒ thùc chÊt c¸c quan
®iÓm kh¸c nhau ®èi víi c¸c vÊn ®Ò ®ã. KÕt qu¶ cña sù kh¶o s¸t mµ
chóng t«i dù ®Þnh tiÕn hµnh trong luËn v¨n nµy chØ cã ý nghÜa lµm
c¬ së cho viÖc hiÓu c¸c quy luËt t- duy vµ c¸c m«n l«gÝc häc
nghiªn cøu chóng chÝnh x¸c, nhÊt qu¸n, toµn diÖn vµ hÖ thèng h¬n,
chø tuyÖt ®èi kh«ng mang tÝnh quy kÕt so s¸nh h¬n kÐm gi÷a hai
m«n l«gic häc nµy.
Nãi riªng vÒ l«gic häc biÖn chøng, ®©y lµ m«n khoa häc nghiªn
cøu t- duy ch©n thùc cña con ng-êi - t- duy biÖn chøng. §iÒu ®ã cã
nghÜa lµ t- duy biÖn chøng nhÊt thiÕt ph¶i h-íng ®Õn ph¶n ¸nh ch©n
x¸c hiÖn thùc kh¸ch quan vµo ®Çu ãc con ng-êi víi néi dung t-¬ng
øng víi hiÖn thùc vµ h×nh thøc chuyÓn t¶i phï hîp néi dung. Song hiÖn
thùc sèng ®éng l¹i lu«n lu«n lµ sù thèng nhÊt vµ ®Êu tranh cña c¸c
mÆt ®èi lËp, do ®ã ph¶n ¸nh ®óng ®¾n hiÖn thùc bao hµm c¶ viÖc
ph¶n ¸nh m©u thuÉn lµ vÊn ®Ò kh«ng chØ liªn quan ®Õn néi dung, mµ
cßn rÊt liªn quan ®Õn h×nh thøc vµ quy luËt cña t- duy. Sù ph¶n ¸nh
®ã cÇn ph¶i diÔn ra nh- thÕ nµo, b»ng ph-¬ng ph¸p nµo, tu©n theo
quy luËt nµo ®ang cßn lµ kho¶ng trèng kh¸ lín trong c¸c nghiªn cøu
hiÖn cã vÒ t- duy. Kh«ng thÓ gi¶i ®¸p hÕt tÊt c¶ nh÷ng vÊn ®Ò ®ã cña
l«gÝc häc biÖn chøng, luËn v¨n chØ tËp trung vµo vÊn ®Ò quy luËt tduy.
MÆt kh¸c, qu¸ tr×nh hiÖn thùc sèng ®éng ®ang diÔn ra hÕt søc
phøc t¹p vµ ®Çy m©u thuÉn, kh¶ n¨ng ®iÒu chØnh, chÕ ngù chóng phô
thuéc rÊt lín vµo viÖc con ng-êi nhËn thøc hiÖn thùc ®ã b»ng t- duy
cña m×nh x¸c thùc ®Õn ®©u. §©y còng lµ lý do buéc chóng ta ph¶i ®Èy
m¹nh nghiªn cøu c¸c vÊn ®Ò cña t- duy. Ngoµi ra, cßn mét thùc tÕ
nghÒ nghiÖp n÷a lµ, ®©u ®ã vÉn cã nh÷ng ng-êi ph¶n ®èi l«gÝc biÖn
chøng. Hä kh¼ng ®Þnh, d-êng nh- kh«ng cã thø l«gÝc nµo nh- thÕ vµ
r»ng ®ã chØ lµ tªn gäi kh¸c cña phÐp biÖn chøng. NÕu cã nã nh- lµ
khoa häc l«gÝc bªn c¹nh l«gÝc h×nh thøc, th× còng ph¶i râ c¸c quy luËt
®Æc thï cña t- duy mµ nã nghiªn cøu. Tuy nhiªn, l«gÝc biÖn chøng,
theo lêi hä, d-êng nh- kh«ng ®-a ra bÊt kú quy luËt ®Æc thï nµo cña
t- duy. Nh÷ng quy luËt mµ nã vËn dông, c¶ vÒ thùc chÊt lÉn h×nh thøc
®Òu lµ nh÷ng quy luËt chung cña phÐp biÖn chøng (l-îng ®æi thµnh
chÊt, thèng nhÊt vµ ®Êu tranh c¸c mÆt ®èi lËp, phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh).
T-¬ng tù nh- vËy ®èi víi c¸c nguyªn lý cña phÐp biÖn chøng (mèi liªn
hÖ phæ biÕn vµ ph¸t triÓn).
V× thÕ nÕu ph©n tÝch c¸c quy luËt t- duy, mµ chØ dõng l¹i ë viÖc chØ
ra chuyÖn, qu¸ tr×nh t- duy tu©n thñ c¸c quy luËt chung cña phÐp biÖn
chøng, mµ kh«ng v¹ch ra tÝnh ®Æc thï cña sù t¸c ®éng cña chóng
trong lÜnh vùc t- duy, th× ta kh«ng thÓ ®¸p tr¶ ®ßn ®¸nh chñ yÕu mµ
nh÷ng kÎ ph¶n ®èi l«gÝc biÖn chøng tung ra chèng l¹i nã nh- lµ khoa
häc l«gÝc ®Æc thï. Nãi tãm l¹i, nh÷ng ®ßi hái trong qu¸ tr×nh häc tËp,
vµ c¶ vÒ lý luËn lÉn thùc tiÔn ®· th«i thóc chóng t«i lùa chän vÊn ®Ò
Quy luËt cña t- duy d-íi gãc nh×n l«gÝc biÖn chøng lµm ®Ò tµi luËn
v¨n th¹c sÜ cña m×nh.
2. T×nh h×nh nghiªn cøu
VÊn ®Ò t- duy con ng-êi vµ quy luËt cña nã lu«n thu hót sù quan
t©m nghiªn cøu cña c¸c nhµ triÕt häc. §èi víi c¸c nhµ nghiªn cøu
m¸cxÝt “t duy” thêng næi lªn lµ vÊn ®Ò cã tÝnh thêi sù, hiÖn ®¹i mµ
viÖc triÓn khai nã quyÕt ®Þnh tíi viÖc ph¸t triÓn l«gÝc häc biÖn chøng
m¸cxÝt, tíi sù héi nhËp cña dßng t- t-ëng m¸cxÝt vµo thÕ giíi ®-¬ng
®¹i. Bëi liªn quan ®Õn nã kh«ng chØ lµ c¸ch hiÓu vÒ thùc chÊt ®èi
t-îng cña l«gÝc häc, mµ cßn lµ c¸ch hiÓu thùc ®óng vÒ b¶n chÊt cña
c¸c quy luËt t- duy.
Tuy nhiªn, sù nghiªn cøu víi t- c¸ch lµ nh÷ng c«ng tr×nh chuyªn
vÒ t- duy th-êng rÊt Ýt vµ chñ yÕu lµ do c¸c nhµ l«gic häc tiÕn hµnh.
Cã thÓ kÓ ra ®©y c¸c t¸c phÈm cña c¸c nhµ triÕt häc Liªn x« ®· ®-îc
dÞch sang tiÕng ViÖt nh- hai t¸c phÈm cña M.M. R«dentan: Nguyªn lý
cña l«gÝc häc biÖn chøng [51]1; Nh÷ng vÊn ®Ò vÒ phÐp biÖn chøng
trong bé T- b¶n cña C. M¸c [50] xuÊt b¶n tõ ®Çu nh÷ng n¨m 60 thÕ kû
tr-íc ®· kh¶o s¸t b¶n chÊt cña qu¸ tr×nh t- duy vµ c¸c quy luËt cña
nã, mét sè ch-¬ng trong c¸c cuèn s¸ch nªu trªn ®· ®-îc dµnh riªng
®Ó nghiªn cøu kh¸ chi tiÕt c¸c quy luËt biÖn chøng t¸c ®éng trong tduy vµ vÊn ®Ò m©u thuÉn biÖn chøng trong T- b¶n cña C. M¸c. A.P.
Septulin trong cuèn Ph-¬ng ph¸p nhËn thøc biÖn chøng [52]... ®Òu ®·
®Ò cËp ®Õn c¸c nguyªn t¾c cña t- duy biÖn chøng, c¸c quy luËt biÖn
chøng cña t- duy vµ viÖc ¸p dông ph-¬ng ph¸p ®-îc kh¸i qu¸t tõ lÞch
sö c¸c khoa häc vµo nghiªn cøu t- duy.
1
Tõ ®©y vµ tiÕp sau nµy: sè thø nhÊt chØ tªn tµi liÖu trong danh môc tµi liÖu tham kh¶o, sè in nghiªng - tËp cña
tµi liÖu,
sè cuèi cïng chØ trang cña tµi liÖu. §«i khi sau sè in nghiªng, cßn mét sè La m· n÷a chØ phÇn cña tËp
(vÝ dô: [43, 46, I; 379] lµ C. M¸c, Ph. ¡nghen: Toµn tËp, t. 46, phÇn I, tr. 379)
E.V. Ilencov lµ t¸c gi¶ ®· dµnh sù quan t©m ®Æc biÖt vµ cã c«ng
lín trong viÖc triÓn khai kh¸i niÖm “t duy”. Trong cuèn L«gÝc häc biÖn
chøng [39], «ng ®· tr×nh bµy hÖ vÊn ®Ò l«gÝc biÖn chøng, kh¶o s¸t lÞch
sö ph¸t triÓn c¸c quan niÖm vÒ ®èi t-îng cña khoa häc l«gÝc trong
suèt tiÕn tr×nh t- t-ëng th«ng qua nh÷ng nhµ triÕt häc tiªu biÓu. VÊn
®Ò “t duy” ®îc «ng kh¶o s¸t kü trong Bót kÝ 8: “C¸ch hiÓu duy vËt vÒ
t duy” nh lµ ®èi tîng cña khoa häc l«gÝc, nh lµ c¬ së ®Ó tiÕp cËn
c¸c vÊn ®Ò kh¸c cña l«gÝc häc. Theo Ilencov: “chÝnh trªn con ®êng
ph¸t triÓn cña l«gÝc häc næi lªn vÊn ®Ò b¶n chÊt cña t duy con ngêi”
[39; 324 - 325]. T¸c gi¶ ®· ®-a ra nh÷ng nhËn ®Þnh chung, cã tÝnh gîi
më vÊn ®Ò nh-ng v« cïng s©u s¾c vÒ b¶n chÊt, nguån gèc, sù vËn
®éng vµ ph¸t triÓn cña “t duy” trong ®êi sèng ngêi trªn c¬ së tiÕp thu
cã phª ph¸n quan niÖm cña Hªghen vÒ t- duy, trªn c¬ së nghiªn cøu,
øng dông “L«gÝc häc” viÕt hoa - “T b¶n” cña C. M¸c, vµ do ®ã, ®· ®Ò
xuÊt nh÷ng quan niÖm mang tÝnh c¸ch m¹ng vÒ “t duy”. VÒ b¶n chÊt
“T duy trùc tiÕp tån t¹i chØ nh h×nh thøc - ph-¬ng thøc ho¹t ®éng cña
con ngêi x· héi (...) híng lªn thÕ giíi bªn ngoµi” [39; 330] nhng vÒ
mÆt tån t¹i “trong trùc quan nã thÓ hiÖn chÝnh nh h×nh thøc cña c¸c
sù vËt ®-îc t¹o nªn bëi con ng-êi... nh- h×nh thøc cña ý chÝ h-íng
®Ých bÞ tha ho¸ vµo chÊt liÖu bªn ngoµi” [39; 329]. Trong cuèn s¸ch
cña Ilencov cßn cã c¸c bót ký 10 “L«gic cña “T b¶n”” vµ 13 “M©u
thuÉn nh lµ ph¹m trï cña l«gic häc biÖn chøng” ®Ò cËp trùc tiÕp ®Õn
nh÷ng quy luËt l«gÝc, nhÊt lµ quy luËt m©u thuÉn, sù phª ph¸n c¸ch
hiÓu h×nh thøc, siªu h×nh vÒ nguån gèc vµ sù t¸c ®éng cña c¸c quy
luËt nµy trong t- duy.
V.V. §av-®«v, nhµ nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò l«gÝc - t©m lý häc
cÊu tróc c¸c m«n häc trong cuèn s¸ch C¸c d¹ng kh¸i qu¸t ho¸ trong
d¹y häc [15], còng gãp tiÕng nãi ®ång thuËn víi Ilencov trong c¸ch
hiÓu duy vËt biÖn chøng vÒ b¶n chÊt cña t- duy. Trong qu¸ tr×nh
nghiªn cøu vÒ t- duy theo quan ®iÓm duy vËt biÖn chøng «ng ®· dùa
trªn nh÷ng t¸c phÈm cña C. M¸c, Ph. ¨ngghen, V.I. Lªnin, vµ nh÷ng
kÕt qu¶ nghiªn cøu cña c¸c nhµ m¸cxÝt hiÖn ®¹i, trong ®ã cã Ilencov.
Trong ch¬ng VII “Nh÷ng luËn ®Ò c¬ b¶n cña lÝ luËn duy vËt biÖn
chøng vÒ t duy”, t¸c gi¶ ®· ®a ra nh÷ng ®¸nh gi¸ quan träng khi
hiÓu t- duy kh«ng nh- qu¸ tr×nh t©m lý chñ quan diÔn ra trong ®Çu
tõng c¸ thÓ mµ nh “sù vËn ®éng cña nÒn v¨n ho¸ loµi ngêi”, coi chñ
thÓ ®Ých thùc cña t- duy lµ con ng-êi x· héi, ®ång thêi luËn chøng cho
sù chuyÓn ho¸ c¸c h×nh thøc vµ tÝnh quy luËt cña tù nhiªn thµnh c¸c
h×nh thøc ho¹t ®éng cña con ng-êi, sù di truyÒn c¸c h×nh thøc ho¹t
®éng th«ng qua “t duy tËp thÓ” lµm chøc n¨ng lu gi÷, t¸i t¹o chóng.
Cuèn s¸ch cña V.V. §av-®«v gãp thªm nguån tµi liÖu cho sù tiÕp tôc
nghiªn cøu “t duy”.
Bé s¸ch LÞch sö phÐp biÖn chøng [75] cña ViÖn Hµn l©m khoa
häc Liªn x« gåm 6 tËp do tËp thÓ c¸c c¸n bé ViÖn triÕt häc dÞch vµ
xuÊt b¶n nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû XX còng lµ nguån tµi liÖu quan träng
nghiªn cøu hÖ vÊn ®Ò “t duy”. Nãi riªng, Bachisev trong cuèn LÞch sö
phÐp biÖn chøng m¸c-xÝt ë ch¬ng 5 “VÊn ®Ò m©u thuÉn biÖn chøng”
[74; 217-245], ®· tiÕn hµnh ph©n biÖt antinomie víi m©u thuÉn, m©u
thuÉn ®èi kh¸ng vµ kh«ng ®èi kh¸ng, coi ®ã lµ dÊu hiÖu quan träng ®Ó
ph©n biÖt c¸c lo¹i h×nh t- duy víi nhau.
Nhng vÊn ®Ò “t duy” lµ vÊn ®Ò kh«ng chØ ®îc c¸c nhµ nghiªn
cøu thuéc dßng t- t-ëng m¸cxÝt quan t©m, mµ c¶ nh÷ng nhµ nghiªn
cøu kh¸c còng dµy c«ng kh¸m ph¸. Edgar Morin [44] lµ vÝ dô ®iÓn
h×nh víi bé Ph-¬ng ph¸p (QuyÓn 3, 4) ®· ®-îc dÞch ra tiÕng ViÖt.
Edgar Morin nghiªn cøu t- duy theo quan ®iÓm phøc hîp, trong ®ã
®¸ng chó ý lµ quan niÖm cña «ng vÒ sù tån t¹i cña v¨n ho¸ (“kÝ øc tËp
thÓ” hay “biÓu tîng tËp thÓ”) vµ ®îc t¸i sinh th«ng qua ho¹t ®éng
sèng cña c¸ nh©n. Nh- vËy, quan niÖm cña Edgar Morin vÒ t- t-ëng
cã nh÷ng nÐt t-¬ng ®ång víi quan niÖm cña hai nhµ triÕt häc Liªn X«
nªu trªn, tÊt c¶ ®Òu kh¼ng ®Þnh sù tån t¹i ®éc lËp, kh¸ch quan cña
nh÷ng s¶n phÈm trÝ tuÖ, vÒ mÆt tån t¹i lµ vËt chÊt nh-ng b¶n chÊt l¹i
thuéc vÒ tinh thÇn. Tuy nhiªn, hä kh¸ kh¸c nhau trong viÖc triÓn khai
kh¸m ph¸ b¶n chÊt vÊn ®Ò.
ë ViÖt Nam còng cã mét sè t¸c gi¶ bµn kh¸ s©u vµo nh÷ng vÊn
®Ò vÒ t- duy, ®èi t-îng cña l«gÝc häc. Tr-íc hÕt ph¶i kÓ ®Õn c¸c nhµ
l«gÝc häc líp tr-íc nh- T« Duy Hîp [xem: 28 – 33], Bïi Thanh QuÊt
[xem: 21 vµ 49], Vò V¨n Viªn [xem: 70 – 73], råi ®Õn c¸c c¸n bé ®ang
nghiªn cøu vµ gi¶ng d¹y hiÖn nay NguyÔn Ngäc Hµ [xem: 21], Ph¹m
Th¸i ViÖt [xem: 76], NguyÔn Anh TuÊn [xem: 60 - 65], NguyÔn Thuý
V©n [xem: 65 vµ 68], NguyÔn Gia Th¬ [xem: 58]. Trong c¸c c«ng tr×nh,
bµi viÕt ®· nªu c¸c t¸c gi¶ ®Òu ®· cô thÓ ho¸, chÝnh x¸c ho¸ c¸ch hiÓu
m¸cxÝt vÒ t- duy, ph©n biÖt c¸c lo¹i h×nh t- duy vµ chØ ra ®Æc thï cña
c¸c khoa häc vÒ chóng. Tuy ®©y ®ã cßn cã nh÷ng bÊt ®ång nhá,
nh-ng c¸c t¸c gi¶ ®Òu ®· thèng nhÊt ý kiÕn vÒ sù tån t¹i, hoÆc quyÒn
®-îc tån t¹i cña l«gÝc häc biÖn chøng. PhÇn lín trong sè c¸c t¸c gi¶
nªu trªn cßn tËp trung t©m huyÕt, søc lùc vµo gi¶ng d¹y, tuyªn truyÒn
vµ ph¸t triÓn nã. Chóng t«i coi ®©y lµ ®iÓm tùa vÒ mÆt lý luËn vµ
ph-¬ng ph¸p luËn ®Ó triÓn khai nghiªn cøu cña m×nh.
H¬n thÕ n÷a trong c¸c bµi viÕt ®· nªu nhiÒu t¸c gi¶ ®· chØ ra sù
kh¸c biÖt gi÷a c¸c quy luËt cña hai lo¹i l«gÝc häc xuÊt ph¸t tõ sù kh¸c
nhau vÒ ®èi t-îng trong hai khoa häc l«gÝc ®ã. Mçi sù vËt vµ hiÖn
t-îng cã v« sè c¸c thuéc tÝnh, c¸c mèi quan hÖ, nh-ng t- duy h×nh
thøc chØ n¾m lÊy mét mÆt, mét mèi liªn hÖ trong v« sè nh÷ng thuéc
tÝnh hay nh÷ng mèi liªn hÖ ®ã vµ “trõu tîng ho¸” nh÷ng mÆt nh÷ng
thuéc tÝnh cßn l¹i. Do ®ã t- duy l«gÝc h×nh thøc chØ thÓ hiÖn ®-îc
nh÷ng ®iÓm kh«ng b¶n chÊt cña ®èi tîng. §ã lµ sù “®ång nhÊt trõu
tîng” gi÷a t duy vµ tån t¹i. Cßn l«gÝc biÖn chøng xem xÐt ®Õn tÝnh
“®ång nhÊt cô thÓ”, do ®ã t duy ë ®©y kh«ng nh÷ng ph¶n ¸nh nh÷ng
c¸i chung nhÊt mµ cßn ph¶n ¸nh c¶ nh÷ng c¸i ®Æc thï vµ c¸i c¸ biÖt.
Sù chuyÓn hãa gi÷a c¸i phæ biÕn, c¸i ®Æc thï vµ c¸i ®¬n nhÊt lµm cho
néi dung t- duy ph¸t triÓn. Tõ sù kh¸c biÖt vÒ ®èi t-îng nh- ®· nãi th×
quy ®Þnh sù kh¸c biÖt vÒ quy luËt cña t- duy trong mçi lo¹i l«gÝc. Cã
thÓ nªu ra ®©y tªn mét sè t¸c gi¶ tiªu biÓu ®· cã c¸c nghiªn cøu vÒ
quy luËt nãi chung vµ quy luËt cña t- duy nãi riªng lµ Ph¹m V¨n Chóc:
Gãp phÇn t×m hiÓu vÊn ®Ò quy luËt vµ nhËn thøc quy luËt [9]; Vò V¨n
Viªn: ChÝnh x¸c ho¸ c¸c quy luËt cña l«gÝc häc h×nh thøc [72]; NguyÔn
C¶nh Hå: MÊy ý kiÕn trao ®æi xung quanh c¸c quy luËt cña l«gic häc
[27] . C¸c t¸c gi¶ ®Òu ®· ®-a ra ý kiÕn cña m×nh vÒ nhËn thøc quy luËt
vµ ph©n biÖt quy luËt cña hiÖn thùc vµ quy luËt cña t- duy.
XuÊt ph¸t tõ viÖc coi quy luËt m©u thuÉn lµ quy luËt c¬ b¶n cña
phÐp biÖn chøng, mét sè t¸c gi¶ ®· ®i s©u t×m hiÓu sù t¸c ®éng cña
quy luËt nµy trong t- duy, c¬ chÕ ph¶n ¸nh c¸c m©u thuÉn cña hiÖn
thùc kh¸ch quan vµo ý thøc con ng-êi. NguyÔn Ngäc Hµ: Mét sè suy
nghÜ vÒ ®Æc tr-ng c¬ b¶n cña m©u thuÉn x· héi [17]; MÊy ý kiÕn vÒ sù
thèng nhÊt vµ sù chuyÓn ho¸ lÉn nhau gi÷a c¸c mÆt ®èi lËp [18]; MÊy
suy nghÜ xung quanh ph¹m trï m©u thuÉn ®èi kh¸ng [19]; Mét sè vÊn
®Ò nhËn thøc quy luËt vµ m©u thuÉn [20]...; NguyÔn TÊn Hïng: Sù
ph©n biÖt gi÷a m©u thuÉn biÖn chøng vµ m©u thuÉn l«gÝc h×nh thøc
[35]; Lª §øc Qu¶ng: BiÖn chøng cña m©u thuÉn [48]... Nh÷ng nghiªn
cøu nµy phÇn nµo ®Ò cËp ®Õn viÖc gi¶i quyÕt nh÷ng m©u thuÉn trong
t- duy, sù kh¸c biÖt gi÷a sai lÇm vÒ néi dung vµ kh«ng ®óng ®¾n vÒ
h×nh thøc lµ hai vÊn ®Ò th-êng hay gÆp ph¶i trong t- duy. Tuy nhiªn
cÇn ph©n biÖt râ nã ®Ó tr¸nh nh÷ng gi¶i quyÕt ch-a triÖt ®Ó hoÆc
kh«ng ®óng vÊn ®Ò. Kh«ng thÓ cã t- duy ®óng ®¾n mµ l¹i kh«ng thõa
nhËn nh÷ng m©u thuÉn cña hiÖn thùc, cµng kh«ng thÓ chÊp nhËn t-
duy d-íi h×nh thøc sai lÇm s¬ ®¼ng vÒ lçi l«gÝc. Do ®ã míi cã chuyÖn
vÉn cÇn ph¶i ph¶n ¸nh ®-îc c¸c m©u thuÉn cña hiÖn thùc kh¸ch quan
vµo trong t- duy vµ vÉn cÇn ph¶i phi m©u thuÉn trong c¸ch tr×nh bµy
c¸c t- t-ëng ®ã. §ã hoµn toµn lµ hai nhiÖm vô kh¸c nhau. Trong c¸c
bµi viÕt t¸c gi¶ cña chóng còng nãi ®Õn sù kh¸c biÖt gi÷a vai trß cña
quy luËt phi m©u thuÉn trong t- duy h×nh thøc vµ quy luËt m©u thuÉn
nh lµ “h¹t nh©n” trong l«gÝc biÖn chøng. Chóng t«i coi ®ã lµ nh÷ng gîi
ý khi tiÕn hµnh ph©n tÝch vµ chØ ra miÒn t¸c ®éng vµ øng dông cña c¸c
quy luËt nµy.
Nh÷ng nghiªn cøu nªu trªn ®Òu ®· Ýt nhiÒu, ë khÝa c¹nh nµy hay
kh¸c ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò chóng t«i quan t©m, vµ do vËy sÏ lµ nh÷ng
gîi ý quan träng cho chóng t«i ®i s©u triÓn khai ®Ò tµi ®· chän mét
c¸ch hÖ thèng h¬n. Bªn c¹nh ®ã nh÷ng kÕt qu¶ ®· ®¹t cña nh÷ng
ng-êi ®i tr-íc sÏ ®-îc chóng t«i chän läc thu l-îm ®Ó tr×nh bµy kh¸i
qu¸t h¬n vÊn ®Ò quy luËt cña t- duy trong l«gic h×nh thøc vµ l«gic biÖn
chøng, tõ ®ã chØ ra quy luËt c¬ b¶n chi phèi qu¸ tr×nh nhËn thøc cña
con ng-êi.
3. Môc ®Ých vµ nhiÖm vô nghiªn cøu
- Môc ®Ých: Ph©n tÝch b¶n chÊt, ®Æc ®iÓm vµ c¸c lo¹i h×nh t- duy,
tõ ®ã chØ ra quy luËt c¬ b¶n cña t- duy con ng-êi cïng c¸c biÓu hiÖn
kh¸c nhau cña nã trong tõng lo¹i h×nh t- duy vµ sù t-¬ng quan cña
chóng víi nhau.
- NhiÖm vô:
+ Nªu vµ ph©n tÝch b¶n chÊt cña t- duy, ph©n chia kh¸i niÖm tduy.
+ Ph©n tÝch nh÷ng néi dung chñ yÕu, nh÷ng yªu cÇu ®èi víi tduy rót ra tõ viÖc nghiªn cøu sù t¸c ®éng cña quy luËt l«gÝc c¬ b¶n.
+ B-íc ®Çu chØ ra mèi liªn hÖ gi÷a quy luËt c¬ b¶n víi c¸c quy
luËt kh¸c cña t- duy vµ t-¬ng quan gi÷a c¸c quy luËt t- duy trong hai
m«n l«gÝc häc.
4. §èi t-îng vµ ph¹m vi nghiªn cøu
- §èi t-îng nghiªn cøu lµ quy luËt l«gic h×nh thøc, quy luËt l«gic
biÖn chøng vµ mèi quan hÖ cña chóng.
- Ph¹m vi nghiªn cøu: quan ®iÓm biÖn chøng tõ triÕt häc cæ ®iÓn
§øc ®Õn triÕt häc M¸cxÝt
5. C¬ së lý luËn vµ ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu
- LuËn v¨n ®-îc tiÕn hµnh dùa trªn c¸c nguyªn lý ph¸t triÓn vµ
liªn hÖ phæ biÕn cña triÕt häc M¸c - Lªnin, quan ®iÓm m¸c-xÝt vÒ sù
®ång nhÊt t- duy vµ tån t¹i, sù ®ång nhÊt phÐp biÖn chøng, l«gÝc häc
vµ lý luËn nhËn thøc, vÒ quy luËt cña t- duy trong c¸c khoa häc l«gic
- LuËn v¨n sö dông c¸c ph-¬ng ph¸p ph©n vµ tÝch tæng hîp, diÔn
dÞch vµ quy n¹p, so s¸nh, kh¸i qu¸t ho¸, thèng nhÊt l«gic vµ lÞch sö.
6. §ãng gãp cña luËn v¨n
LuËn v¨n ®· gãp phÇn soi tá thªm vÊn ®Ò b¶n chÊt vµ nguån gèc
x· héi cña t- duy, chØ ra nh÷ng h×nh thøc thÓ hiÖn cña nã trong sù
nhËn thøc cña con ng-êi hiÖn thùc; hÖ thèng ho¸ l¹i c¸c quan ®iÓm
kh¸c nhau vÒ quy luËt cña t- duy, tr×nh bµy néi dung vµ b¶n chÊt cña
quy luËt t- duy theo quan niÖm cña l«gic häc biÖn chøng.
7. ý nghÜa lý luËn vµ thùc tiÔn
LuËn v¨n xem xÐt nh÷ng vÊn ®Ò c¨n b¶n cña tri thøc l«gÝc häc: tduy nãi chung, c¸c khoa häc nghiªn cøu nã, nh÷ng quy luËt cña nã vµ
cña c¸c khoa häc nµy, v× vËy viÖc hiÓu râ nh÷ng vÊn ®Ò ®ã cã thÓ lµ
c¬ së vµ sù gîi më cho nh÷ng nghiªn cøu lý thuyÕt tiÕp theo trong
l«gÝc häc.
LuËn v¨n cã thÓ cßn dïng lµm tµi liÖu tham kh¶o cho sinh viªn
chuyªn triÕt häc nghiªn cøu c¸c quy luËt cña phÐp biÖn chøng, cho
sinh viªn chuyªn ban l«gÝc häc ë c¸c m«n häc t-¬ng øng.
8. KÕt cÊu cña luËn v¨n
Ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn vµ danh môc tµi liÖu tham kh¶o,
luËn v¨n cã néi dung gåm hai ch-¬ng chia thµnh 6 tiÕt.
Ch-¬ng 1. b¶n chÊt, c¸c lo¹i h×nh vµ quy luËt t- duy
1.1. Nguån gèc vµ b¶n chÊt cña t- duy
Trong tiÕt nµy ®Ó tr¶ lêi c©u hái “t duy lµ g×?”, “t duy cã b¶n chÊt
nh thÕ nµo?” th× tríc hÕt chóng t«i tr×nh bµy nh÷ng luËn ®iÓm l«gÝc
biÖn chøng c¬ b¶n vÒ t- duy. §Ó tr×nh bµy c¸c luËn ®iÓm ®ã chóng t«i
sÏ sö dông c¸c t¸c phÈm cña M¸c, ¡ngghen vµ Lªnin, còng nh- kÕt
qu¶ nghiªn cøu t- t-ëng xuÊt ph¸t tõ c¸c «ng trong nhËn thøc luËn
M¸c-lªnin hiÖn ®¹i. HiÖn nay ®· cã nhiÒu tµi liÖu vÒ c¸c vÊn ®Ò l«gÝc
häc biÖn chøng. Chóng t«i sÏ sö dông kÕt qu¶ nghiªn cøu cña c¸c t¸c
gi¶ ®· lµm s¸ng tá ®-îc râ nhÊt c¸ch tiÕp cËn biÖn chøng vÒ t- duy.
§Ó dÉn chøng vµ minh häa mét sè luËn ®iÓm cña l«gÝc häc biÖn
chøng th× hîp lý h¬n c¶ lµ dïng bé “T b¶n” vµ nh÷ng t¸c phÈm kh¸c
cña M¸c chuÈn bÞ cho bé s¸ch ®ã, v× trong c¸c t¸c phÈm nµy M¸c ®·
nghiªn cøu vµ vËn dông nh÷ng nguyªn lý cña phÐp biÖn chøng duy
vËt, l«gÝc häc vµ lý luËn nhËn thøc ®Ó ph¸t triÓn mét c¸ch cã hÖ thèng
nh÷ng c¬ së cña mét khoa häc lµ kinh tÕ chÝnh trÞ häc. Lªnin ®· viÕt:
“Marx kh«ng ®Ó l¹i cho chóng ta “l«gÝc häc” (víi ch÷ L viÕt hoa) nhng
®Ó l¹i cho chóng ta l«gÝc cña “T b¶n” vµ cÇn ph¶i tËn dông ®Çy ®ñ
nhÊt l«gÝc ®ã ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò mµ chóng ta nghiªn cøu. Trong “T
b¶n”, M¸c ¸p dông l«gÝc häc, phÐp biÖn chøng vµ lý luËn nhËn thøc
(...) cña chñ nghÜa duy vËt vµo mét khoa häc duy nhÊt; mµ chñ nghÜa
duy vËt ®· lÊy ë Hªghen tÊt c¶ nh÷ng g× cã gi¸ trÞ vµ ph¸t triÓn thªm
lªn” [41; 359 – 360].
Tr-íc hÕt cÇn lµm s¸ng tá vÊn ®Ò sù h×nh thµnh t- duy vµ c¸c lo¹i
h×nh kh¸c nhau cña nã. T- duy ®-îc l«gÝc häc biÖn chøng xem xÐt
nh lµ “mét qóa tr×nh ho¹t ®éng kh¸ch quan cña loµi ngêi, lµ sù vËn
®éng cña nÒn v¨n ho¸ loµi ng-êi, cña x· héi víi t- c¸ch lµ chñ thÓ
®Ých thùc cña t duy” [10; 153].
T- duy cña mét ng-êi riªng biÖt lµ sù vËn hµnh cña nh÷ng h×nh
thøc ho¹t ®éng x· héi trong qóa tr×nh lÞch sö mµ ng-êi ®ã tiÕp thu
®-îc. Mét trong nh÷ng h¹n chÕ c¬ b¶n cña l«gÝc häc h×nh thøc truyÒn
thèng lµ ®· kh«ng xem xÐt t- duy cña c¸ nh©n nh- mét chøc n¨ng ®·
ph¸t triÓn trong qóa tr×nh lÞch sö cña “chñ thÓ loµi ®Ých thùc” cña t duy
mµ nã lÜnh héi ®-îc. SÏ kh«ng thÓ hiÓu ®-îc sù ph¸t sinh c¸ thÓ cña
t- duy ë tõng c¸ nh©n, nÕu kh«ng biÕt ®-îc nh÷ng mèc c¬ b¶n cña sù
ph¸t sinh loµi cña nã trong lÞch sö nhËn thøc cña nh©n lo¹i. §©y lµ
®iÒu quan träng ®èi víi luËn v¨n bµn vÒ quy luËt t- duy.
1.1.1. Ho¹t ®éng thùc tiÔn - c¬ së cña t- duy con ng-êi
Ho¹t ®éng thùc tiÔn cã ®èi t-îng, ho¹t ®éng s¶n xuÊt – tøc lµ lao
®éng, lµ c¬ së cña toµn bé nhËn thøc cña con ng-êi. TÊt c¶ c¸c h×nh
th¸i t- duy ®Òu ®· sinh thµnh vµ vËn hµnh d-íi h×nh thøc ®· ®-îc ®Þnh
h×nh trong qóa tr×nh lÞch sö ho¹t ®éng c¶i t¹o thiªn nhiªn bëi con
ng-êi. ¡ngghen ®· viÕt: “Nhng chÝnh viÖc ng-êi ta biÕn ®æi tù nhiªn,
chø kh«ng ph¶i chØ mét m×nh giíi tù nhiªn, víi tÝnh c¸ch giíi tù nhiªn,
lµ c¬ së chñ yÕu nhÊt vµ trùc tiÕp nhÊt cña t- duy con ng-êi, vµ trÝ tuÖ
con ng-êi ®· ph¸t triÓn song song víi viÖc ng-êi ta häc c¶i biÕn tù
nhiªn” [43, 20; 720]. ViÖc ph©n tÝch nguån gèc, b¶n chÊt vµ sù ph¸t
triÓn cña t- duy cÇn ph¶i b¾t ®Çu tõ viÖc lµm s¸ng tá nh÷ng ®Æc ®iÓm
cña ho¹t ®éng lao ®éng cña con ng-êi.
§èi víi con ng-êi, c¸c ®èi t-îng cña tù nhiªn thÓ hiÖn nh- c¸c ®èi
t-îng t¸c ®éng vµ nh- c¸c ph-¬ng tiÖn chÕ t¹o c«ng cô ®Ó t¸c ®éng.
M¸c viÕt: “Mét vËt do b¶n th©n thiªn nhiªn cung cÊp ®· trë thµnh mét
khÝ quan cña sù ho¹t ®éng cña con ng-êi, khÝ quan mµ con ng-êi ®em
ch¾p thªm vµo nh÷ng khÝ quan cña c¬ thÓ m×nh, vµ do ®ã mµ kÐo dµi
c¸i tÇm th-íc tù nhiªn cña c¬ thÓ ®ã, bÊt chÊp c¶ Kinh th¸nh” [43, 23;
268].
Qóa tr×nh sö dông c«ng cô lao ®éng ®ßi hái viÖc ®Ò ra môc ®Ých
t¹o ra s¶n phÈm ph¶i tu©n theo ý niÖm ®ã. M¸c ®· nªu bËt ®Æc ®iÓm
c¬ b¶n ®ã cña ho¹t ®éng nh sau: “Cuèi qóa tr×nh lao ®éng, ng-êi lao
®éng thu ®-îc c¸i kÕt qu¶ mµ hä ®· h×nh dung ngay tõ ®Çu qóa tr×nh
Êy, tøc lµ ®· cã trong ý niÖm råi. Con ng-êi kh«ng chØ lµm biÕn ®æi
h×nh th¸i cña nh÷ng c¸i do tù nhiªn cung cÊp; trong nh÷ng c¸i do tù
nhiªn cung cÊp, con ng-êi còng ®ång thêi thùc hiÖn c¸i môc ®Ých tù
gi¸c cña m×nh, môc ®Ých Êy quyÕt ®Þnh ph-¬ng thøc hµnh ®éng cña hä
gièng nh- mét quy luËt vµ b¾t ý chÝ cña hä ph¶i phôc tïng nã” [43, 23;
267].
Sù biÕn ®æi tù nhiªn ®· cho chÝnh lµ hµnh ®éng kh¾c phôc tÝnh
trùc tiÕp cña nã. Tù th©n c¸c ®èi t-îng tù nhiªn kh«ng mang h×nh thøc
thÝch hîp víi c¸c nhu cÇu cña con ng-êi x· héi. §ång thêi, con ng-êi
ph¶i tÝnh tr-íc nh÷ng thuéc tÝnh nµo cña sù vËt cho phÐp tiÕn hµnh
nh÷ng sù thay ®æi h×nh d¹ng phï hîp víi c¶ môc ®Ých ®· ®Æt ra, còng
nh- víi b¶n chÊt cña chÝnh c¸c sù vËt. §Ó cho ý ®Þnh h-íng ®Ých cña
con ng-êi cã thÓ ®-îc hiÖn thùc ho¸ vµo s¶n phÈm thùc, th× c¸c hµnh
®éng ph¶i phï hîp víi b¶n chÊt cña c¸c ®èi t-îng, cña c¸c ®iÒu kiÖn
vµ c¸c c«ng cô ho¹t ®éng. Ho¹t ®éng s¸ng t¹o còng chÝnh lµ ®iÒu kiÖn
vµ c¸ch thøc nhËn thøc s©u s¾c thÕ giíi xung quanh. ChÝnh lµ khi t¸c
®éng vµo c¸c ®èi t-îng vµ so s¸nh chóng víi nhau, con ng-êi nhËn
thøc ®-îc c¸c thuéc tÝnh cña chóng. Kh«ng cã viÖc tÝnh tr-íc nh- ®·
nªu th× sù vËt cã thÓ biÕn ®æi kh«ng theo ph-¬ng h-íng mµ môc ®Ých
®ßi hái. Thµnh ra trong qóa tr×nh lao ®éng, con ng-êi kh«ng nh÷ng
ph¶i tÝnh ®Õn thuéc tÝnh bÒ ngoµi cña c¸c ®èi t-îng mµ cßn ph¶i tÝnh
®Õn c¶ møc ®é “g¾n bã” cña chóng – tøc lµ nh÷ng liªn kÕt néi t¹i cña
chóng, mµ viÖc tÝnh ®Õn chóng cã thÓ cho phÐp biÕn ®æi c¸c thuéc
tÝnh, h×nh thøc cña chóng vµ ®-a chóng tõ tr¹ng th¸i nµy sang tr¹ng
th¸i kh¸c. Kh«ng thÓ ph¸t hiÖn ra møc ®é g¾n bã nµy tr-íc khi biÕn
®æi thùc tÕ c¸c ®èi t-îng, bëi v× chØ trong qóa tr×nh t¸c ®éng lµm cho
biÕn ®æi nµy th× møc ®é g¾n bã ®ã tù nã míi biÓu hiÖn ra mµ th«i.
Trong qóa tr×nh biÕn ®æi mét c¸ch c-ìng Ðp mét sù vËt cho tr-íc
®· ®-îc con ng-êi ®-a vµo hÖ thèng c¸c ®èi t-îng kh¸c, th× sù t-¬ng
t¸c víi chóng khiÕn cho sù vËt ®ã cã mét h×nh thøc vËn ®éng x¸c ®Þnh.
¡ngghen ®· nhËn xÐt: “ViÖc c¸c vËt thÓ Êy ®Òu cã liªn hÖ qua l¹i víi
nhau ®· cã nghÜa lµ c¸c vËt thÓ nµy t¸c ®éng lÉn nhau, vµ sù t¸c ®éng
qua l¹i Êy chÝnh lµ sù vËn ®éng” [43, 20; 520]. ThÕ lµ tÝnh chÊt trùc tiÕp
cña sù vËt ®-îc lÊy ®i – nã nhËn ®-îc sù tån t¹i gi¸n tiÕp vµ trong sù
vËn ®éng cña m×nh nã biÓu lé ra “nh÷ng mèi liªn hÖ néi t¹i”.
Nhµ triÕt häc X« viÕt L. K. Naumenc« viÕt: “C¸i néi t¹i, b¶n chÊt
kh¸c víi c¸i bÒ ngoµi lµ chØ tån t¹i trong quan hÖ. Nã cã sù tån t¹i
kh«ng ph¶i lµ trùc tiÕp mµ lµ tån t¹i ph¶n ¸nh gi¸n tiÕp trong chÝnh nã”
[45; 250].
Sù vËt cã ®-îc tÝnh chÊt gi¸n tiÕp ®ã trong quan hÖ víi chÝnh nã,
nh-ng chØ th«ng qua nh÷ng c¸ch thøc ho¹t ®éng x¸c ®Þnh cña con
ng-êi h×nh thøc vËn ®éng cña sù vËt ®-îc t¸i t¹o trong ho¹t ®éng ®ã.
Nhµ t©m lý häc X« viÕt næi tiÕng A. N. Lª«nchev viÕt: “Lao ®éng b»ng
c«ng cô ®Æt con ng-êi kh«ng ph¶i lµ ®øng trùc tiÕp tr-íc c¸c ®èi t-îng
vËt chÊt, mµ lµ ®øng tr-íc sù t-¬ng t¸c cña c¸c ®èi t-îng ®ã do chÝnh
con ng-êi t¹o ra vµ kiÓm tra. ChÝnh trong qóa tr×nh nµy, con ng-êi
nhËn thøc ®îc c¸c ®èi tîng” [42; 50]. ë ®©y cã hai ®iÒu quan träng:
Mét lµ, sù t¸i t¹o ®-îc thùc hiÖn nhiÒu lÇn, trong nh÷ng ®iÒu kiÖn,
hoµn c¶nh bªn ngoµi th-êng xuyªn biÕn ®æi. Thø hai, c¸c c¸ch thøc
ho¹t ®éng ®ã ®-îc con ng-êi truyÒn l¹i cho nhau tõ thÕ hÖ nµy sang
thÕ hÖ kh¸c, vµ ®Ó lµm ®-îc viÖc ®ã con ng-êi ph¶i sö dông nh÷ng
“khu«n mÉu”, nh÷ng “chuÈn mùc” cña c¸c c¸ch thøc ®ã. C¶ hai ®iÒu
®· nªu ®Òu ®ßi hái con ng-êi ph¶i t¸ch ra vµ ghi l¹i nh÷ng ®iÒu kiÖn
quyÕt ®Þnh, thùc sù cÇn thiÕt cña viÖc t¸i t¹o h×nh thøc vËn ®éng cña
sù vËt. Nh÷ng g× ngÉu nhiªn ®Òu “®îc sµng läc” ra, chØ cßn l¹i nh÷ng
®iÒu kiÖn thùc sù tÊt yÕu vµ quyÕt ®Þnh, c¸c c¸ch thøc ho¹t ®éng ®-îc
thÓ hiÖn trong khu«n mÉu x· héi cña chóng.
Nh- vËy, sù biÕn ®æi c¸c sù vËt trong qóa tr×nh lao ®éng ®· lµm
s¸ng tá c¸c thuéc tÝnh bªn trong, b¶n chÊt vµ c¸c h×nh thøc vËn ®éng
tÊt yÕu cña chóng. Lªnin ®· viÕt: “Ho¹t ®éng cña con ngêi tù t¹o cho
m×nh mét bøc tranh kh¸ch quan vÒ thÕ giíi, nã lµm biÕn ®æi hiÖn thùc
bªn ngoµi, thñ tiªu tÝnh quy ®Þnh cña hiÖn thùc nµy (= biÕn ®æi mÆt nµy
hay mÆt kh¸c, tÝnh chÊt nµy hay tÝnh chÊt kh¸c cña hiÖn thùc), vµ do
®ã lÊy mÊt cña nã nh÷ng ®Æc tr-ng bÒ ngoµi, bªn ngoµi vµ h- kh«ng,
lµm cho nã trë thµnh c¸i tån t¹i tù nã vµ v× nã (= ch©n lý kh¸ch quan)”
[41, 29; 235].
§Æc ®iÓm cña ho¹t ®éng lao ®éng ®· ®-îc ¡ngghen ph©n tÝch
qua vÝ dô vÒ ph¹m trï tÝnh nh©n qu¶. KÕt thóc sù ph©n tÝch ¤ng viÕt:
“... Ho¹t ®éng cña con ng-êi lµ hßn ®¸ thö vµng cña tÝnh nh©n qu¶”
[43, 20; 719]. ë ®©y, trong hµnh ®éng duy nhÊt lµm mÊt tÝnh trùc tiÕp
vµ bÒ ngoµi, trë thµnh ®ång nhÊt víi mét sù kiÖn kh¸c, chuyÓn ho¸
thµnh mét sù kiÖn kh¸c, mét sù kiÖn t×m thÊy ë sù kiÖn kh¸c h×nh thøc
biÓu hiÖn cña m×nh. §ã còng chÝnh lµ sù thùc thi mèi liªn hÖ bªn trong,
b¶n chÊt, phæ biÕn vµ tÊt yÕu cña c¸c sù kiÖn ®· cho.
Khi cã nh÷ng nhu cÇu t-¬ng øng, con ng-êi cã thÓ ph¸t hiÖn ®-îc
sù vËn ®éng, sù t-¬ng t¸c hoµn toµn x¸c ®Þnh cña c¸c sù vËt, nÕu
trong ho¹t ®éng lao ®éng cña m×nh, con ng-êi t¸i t¹o l¹i ®-îc nh÷ng
®iÒu kiÖn cÇn thiÕt, bao gåm c¶ sù vËn ®éng diÔn ra trong tù nhiªn.
H¬n n÷a, nh- ¡ngghen nhËn xÐt, con ng-êi cßn cã thÓ t¹o ra ®-îc
nh÷ng vËn ®éng hoµn toµn kh«ng gÆp trong tù nhiªn (c«ng nghiÖp) –
hay Ýt nhÊt còng kh«ng gÆp ë d¹ng ®ã vµ nh- thÕ. Ng-êi ta cã thÓ g¸n
cho c¸c vËn ®éng Êy ph-¬ng h-íng vµ ph¹m vi x¸c ®Þnh tõ tr-íc
[xem: 43, 20; 718 - 720]. Sau mét lo¹t vÝ dô, ¡ngghen kÕt luËn: “Tõ
tr-íc ®Õn nay, khoa häc tù nhiªn còng nh- triÕt häc ®· hoµn toµn coi
th-êng ¶nh h-ëng cña ho¹t ®éng con ng-êi ®èi víi t duy cña hä” [43,
20; 720].
Ho¹t ®éng lao ®éng mang b¶n chÊt kinh nghiÖm, nã cho phÐp con
ng-êi ph¸t hiÖn ra nh÷ng mèi liªn hÖ tÊt yÕu, phæ biÕn cña c¸c sù vËt.
¡ngghen viÕt: “H×nh thøc cña tÝnh phæ biÕn lµ h×nh thøc cña c¸i hoµn
thµnh tù nã vµ do ®ã lµ h×nh thøc cña v« h¹n h×nh thøc cña tÝnh phæ
biÕn trong tù nhiªn lµ quy luËt” [43, 20; 724]. ë ®©y, ¡ngghen nãi vÒ
“sù hiÓu biÕt” vµ “sù n©ng trong trÝ ãc” c¸i ®¬n nhÊt thµnh c¸i ®Æc thï
vµ sau ®ã thµnh c¸i phæ biÕn. Nh-ng râ rµng, chØ cã thÓ t×m ®-îc
nh÷ng ®iÒu kiÖn võa nãi ë trong thùc tiÔn kiÓu nh- h×nh thøc ®Æc biÖt
cña ho¹t ®éng s¶n xuÊt. NÕu con ng-êi trong thùc tiÔn cña m×nh cã
kh¶ n¨ng t×m ®-îc vµ tÝnh ®Õn nh÷ng ®iÒu kiÖn t¸i t¹o l¹i mét sù kiÖn
nµy hay kh¸c, th× nh÷ng ®iÒu kiÖn ®ã lµ cÇn vµ ®ñ, ®ång thêi chÝnh
- Xem thêm -
.PDF 
54 
6 
65 
